50 vjet nga demonstratat e vjeshtës së vitit 1968, kur për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët hodhën kërkesat për flamurin e lirë kombëtar, Kosovën Republikë, për kushtetutë dhe vetëvendosje në viset shqiptare nën pushtimin jugosllav, duke u përballur me regjimin e rreptë policor në trojet e tyre në Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi/

Shkruan Shaqir Salihu/Uashington*

Një nga pjesëmarrësit në aksionet liridashëse të viteve 60 e që u kurorëzuan me demonstratat historike të 1968-ës ishte edhe mësuesi i ri në atë kohë dhe veprimtari nga Lipjani, Shaqir Salihu, ndoshta i vetmi i dënuar i lëvizjes së viteve 60 që jeton sot në Amerikë. Ai është ish-nëpunës në seksionin shqip të Zërit të Amerikës. Këtu ju sjellim kujtimet e tij rreth atyre ditëve të lavdishme.

Qëllimi i demonstratave përmblidhej më së miri në betimin e atdhetarëve që bënë organizmin e tyre.

“Jam i gatshëm që sot e tutje të punoj në mënyrë të organizuar për çështjen e atdheut, të Kosovës dhe të mbarë kombit shqiptar. Për këto ideale jam i gatshëm të jap edhe jetën dhe nuk i frikësohem as burgut, as torturave e as vdekjes.”

Sivjet mbushen 50 vjet nga demonstratat e vjeshtës së vitit 1968, kur për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët hodhën kërkesat për flamurin e lirë kombëtar, Kosovën Republikë, për kushtetutë dhe vetëvendosje në viset shqiptare nën pushtimin jugosllav, duke u përballur me regjimin e rreptë policor në trojet e tyre në Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi. Këto protesta shënuan një ngjarje të rëndësishme historike të përpjekjes së rinisë dhe të tërë popullit shqiptar për liri, pavarësi e bashkim kombëtar, ashtu siç ishte e tërë Lëvizja Kombëtare Shqiptare që nga viti 1912 e deri në Luftën fitimtare të UCK-së 1997-2001.

SI U ORGANIZAUN DEMONSTRATAT?

Protestat filluan gjatë tetorit në Rrafshin e Dukagjinit, të organizuara nga grupi i studentëve të Shkollës së Lartë Pedagogjike (SHLP) në Prizren. Pas Prizrenit dhe Therandës, protestave iu u bashkua edhe Peja me rrethina më 19 tetor 1968. Demonstrata disaorëshe, ndër më të mëdhatë në atë kohë, filloi nga shkolla e dikurshme normale “Ali Kelmendi” në Arbneshë (Ish-Vitomiricë), prej nga kolona me flamuj kombëtarë vazhdoi rrugën në drejtim të gjimnazit “11 Maji” ku organet e pushtetit të Pejës u përpoqën ta ndalnin. Në sheshin afër komunës, para disa mijëra të pranishmëve, u lexuan kërkesat, krahas brohoritjeve shumë të gjata për flamurin kombëtar, për Kosovën Republikë dhe për vetëvendosje në viset shiptare nën pushtimin jugosllav. Organet e sigurimit dy herë tentuan për marrjen e flamurit me dhunë por nuk patën sukses. Flamuri u vendos në mbrëmje në pikën e nisjes, në Arbneshë, në ndërtesën e Shkollës Normale. Gjatë nëntorit u organizuan protesta edhe në Prishtinë, Mitrovicë, Ferizaj, Besianë e Gjilan. Pika kulmore ishte demonstrata e 27 nëntorit në Prishtinë, në të cilën pati të vrarë dhe shumë të plagosur. Demonstrata të ngjashme u bënë edhe në dhjetor në Tetovë, kurse në korrik të vitit 1969 edhe në Ulqin.

Demonstratat e vitit 1968, 50-vjetorin e të cilave shënojmë sivjet (2018), me plot të drejtë mund të quhen historike, sepse pas atyre ditëve të lavdishme koha filloi të llogaritej në “Kohën para demonstratave” dhe në “Kohën pas demonstrave”.

Pesëdhjetë vjet më parë unë isha në mesin e protestuesve që vërshuan rrugët anekënd Kosovës për t’i thënë “Mjaft”pushtuesit serb. Protestat u organizuan dhe u zhvilluan në rrethana jashtëzakonisht të vështira në kohën kur regjimi komunist ende vazhdonte trysninë dhe kërcënimet kundër popullit, duke ngulfatur e pamundësuar çdo aspirate liridashëse të shqiptarëve. Mirëpo populli ynë nuk pranoi t’i nënshtrohej pushtuesit sllav dhe nuk u zbraps nga rruga e drejtë.

Protestat e vitit 1968 dëshmuan homogjenitetin, unitetin dhe pjekurinë tonë si popull për t’i mbrojtur interesat tona kombëtare. Ato u bënë front i rezistencës së masave të gjera kundër pushtuesit jugosllav. Demonstratat dhanë kushtrimin për avancimin e statusit politik e juridik të Kosovës në nivel kombëtar dhe shtruan kërkesën e barazimit të këtij statusi me atë të kombeve dhe kombësitë e tjera në Jugosllavinë e atëhershme.

Demonstratat shkundën themelet e Beogradit dhe tërhoqën vëmendjen  dhe sytë e botës demokratike nga ne, duke aktualizuar kërkesat tona. Ato çorrën maskën e një sistemi të rremë, shtypës e diskriminues dhe i dëshmuan botës së qytetëruar e demokratike se në Kosovë kishte lëshuar shtat një brez që ishte i aftë të mobilizohet e të luftonte për interesat kombëtare shqiptare.

Ndonëse u shtypën brutalisht , demonstratat ishin të suksesshme sepse në vitet që pasuan ne siguruam të paktën disa të drejta në lëmin e arsimit e të kulturës, si themelimin e universitetit të parë në gjuhën shqipe në Kosovë, të drejtën për të përdorur flamurin tonë kombëtar, shpalljen e gjuhës së njësuar dhe në fund edhe ndryshimet kushtetuese të vitit 1974. Mirëpo fatkeqësisht u dëshmua edhe një herë se mbetej shumë për t’u bërë për të fituar të drejtat e njëmendëta politike.

Parë në retrospektivë, demonstratat e vitit 1968 shënuan fillimin e fundit të Jugosllavisë. Ato simbolizojnë zanafillën e kërkesave tona madhore e të drejta, të cilat pas 30 vjet vuajtjesh, sakrificash e luftërash përfunduan me realizimin e ëndrrës sonë shekullore, shpalljen e pavarësisë së Kosovës.

Kam qenë i pari veprimtar nga Lipjani i burgosur politikisht në vitet 60. E mbaj mend si sot; më 16 shkurt të vitit 1966 më arrestuan para nxënësve të mi në oborrin e shkollës fillore “Stanko Buriç” në Magurë , ku punoja si mësues.

Në fund të vitit 1968 më morën në burg përsëri sepse menjëherë pas demonstratave u pata dërguar letra të hapura udhëheqësve shqiptarë të Kosovës, ku u bëja thirrje që t’i mbështesnin kërkesat e drejta të studentëve, të ishin më vigjilentë ndaj shkeljeve të interesave kombëtare, të mos e dënonin rininë përparimtare, por t’i përkrahnin protestat e vitit 1968.

Më vonë doli në shesh se dy nga këta udhëheqësit e atëhershëm të Kosovës, Veli Deva dhe Orhan Nevzati ia kishin dorëzuar UDB-së (Ministrisë së Brendshme Jugosllave) famëkeqe kopjet e letrave të mia. Ndërkaq doli që Fadil Hoxha nuk e kishte bërë një gjë të tillë. Përmbajtja e letrave u zbulua publikisht gjatë gjykimit tim nga gjykatësi Nazmi Juniku (kryetar i Gjykatës së Qarkut në atë kohë).

Letrat e mia u gjykuan si kërcënim ndaj zyrtarëve të lartë krahinor dhe për këtë u dënova me dy vjet burg në bazë të Nenit 116 të ligjit penal jugosllav. Para gjykimit më mbajtën plot 5 muaj në burgun hetues në Prishtinë. Në muajin maj të vitit 1969 dola para gjyqit dhe pas shpalljes së dënimit kërkova  nga gjykatësi të më lironte për t’u mbrojtur nga liria.

Në gusht të vitit 1969, vetëm tre ditë para se të më merrnin prapë në burg, një nëpunëse patriote që punonte në Gjykatën e Qarkut të Prishtinës e që më vonë mësova se quhej Fatime Syla, më lajmëroi në korzon e Prishtinës ku isha duke shëtitur me dy miq të ngushtë: Idriz Gërvallën dhe Shaban Haxhiun, që të dy studentë në Fakultetin e Drejtësisë në Prishtinë, se e kishte parë vendimin për arrestimin tim. Ajo më informoi se lënda ime ishte bërë e plotfuqishme dhe se pas tri ditësh organet e pushtetit do ta zbatonin vendimin e  gjyqit, pra do të vinin për të më arrestuar.

I ballafaquar me dilemën për të zgjedhur mes kalbjes në kazermat e pushtuesit dhe arratisjes nga atdheu im, vendosa të marr rrugën e hidhur të kurbetit, e cila pas shumë peripecive me solli në tokën e Linkolnit, në Amerikë, ku jetoj edhe sot.

Sot kur sapo kam mbushur 76 vjeç, ende më kujtohen ato ditë të bujshme dhe zgjojnë në mua ndjenjën e krenarisë që edhe unë pata fatin të jem pjese, sado e vogël, e atyre ngjarjeve që nuk harrohen.

Për veprimtarinë time në Kosovë, komuna e Lipjanit më ka nderuar me një mirënjohje.

*Autori eshte anetar i deges se Vatres ne Washington