NGA DRITA SILIQI/
Shënime mbi librin “Sonata e Hënës” të Eglantina Mandisë/
Musine Kokalari është figura më interesante dhe më tragjike midis shkrimtarëve të viteve ‘30. Më interesante sepse, ndonëse jetoi në një periudhë jo shumë të favorshme për zhvillimin e gruas intelektuale
shqiptare, arriti të fitojë, për hir të talentit dhe kulturës së saj, admirimin e shumë dashamirësve e studjuesve të shquar të kulturës dhe kombit shqiptar, siç qe albanologu M. Lambertz,i cili shkruan:
”Me dhuntinë e një talenti të gjithanshëm si ai i Kokalarit (duke i u referuar veprës se saj), është dhënë një tabllo piktoreske e nje gjuhe me ngjyra te gjalla te mrekullueshme.”
Ndërsa Talavini, mbasi vlereson stilin dhe gjuhën e veprës së saj, konkludon: “Mund t’ju them se ju jeni bërë e njohur prej kohësh, si një zë krejt i veçantë. “
Kështu u vlerësua Musinea, edhe nga personalitete të tjera, brenda e jashtë vendit.
Figura e saj u bë edhe me tragjikja, sepse iu desh të përjetojë dhimbje të padurueshme, tortura të paimagjinushme, izolimin dhe vetminë vrastare e, megjithatë, u ngrit mbi këto stoike e u bë simbol i pastërtisë, ndershmërisë, forcës morale të gruas shqiptare.
Jeta e Musinesë ishte shumë e shkurtër, po të numërosh çastet e pakta të lumturisë që provoi dhe shume e gjate, po te kujtosh ankthet, vuajtjet, mundimet, që perjetoi deri në fund të jetës. Pikërisht për këto arsye shkrimtarja E. Mandia, e njohur nga publiku për romanet tregimet, publicistikën, ku me mjaft ngohtësi, krijoi portrete interesante të grave pjesëmarrëse në lëvizjen për liri e pavarësi (1878-1939). Në vijim të kësaj pune të suksesshme shkruajti edhe biografinë e letrarizuar të M. Kokalarit “Sonata e Hënës”.
Si letrare, E. Mandine e tërheq njeriu, personaliteti mendjendritur i shkrimtares së re, që kërkonte me këmbëngulje të vërtetën e jetës, për ta bërë thelbin artistik të veprës së saj. Atë e intereson talenti artistik i njëzetvjeçares, e cila që në skicat e para të botuara, zbulon qartë intuitën krijuese, spontanitetin, dashurinë për njeriun e veçanërisht për gruan shqiptare.
MUZA, pseudonimi i Kokalarit, që në shkrimet e saj të para, zbulon idetë e veprave të ardhshme, idealet e një shkrimtareje që priret drejt hapësires dhe emancipimit të shoqërisë së ardhshme shqiptare.
…Dhe pikërisht tani, vjen midis nesh me këtë botim të E. Mandisë, si një premtim i realizuar, si një dhuratë e shumëpritur, ajo grua fisnike, që nuk rreshti gjatë gjithë jetës së ëndërruari dhe shpresuari për popullin e saj.
***
Jeta e Kokalarit, kësaj intelektualeje të shquar e martire, jep mundësi për të trajtuar vepra interesante, por u desh këmbëngulja në zbulimin e trajtimin e dokumentacionit, simpatia dhe interesi për këtë figurë, talenti i E.Mandisë si një gjurmuese e palodhur, pasioni i saj, që shkrimtarja të na japë një veper sa dinjitoze, aq edhe të frymëzuar.
Ja shkurt disa nga meritat e saj:
E. Mandia arriti të grumbullojë një material të pasur faktik, që konsiston në trashëgimin letrar të botuar të Musinesë, në dorëshkrimet, të cilat ruhen në Arkivin e Shtetit, në dëshmitë e bashkëmoshatarëve dhe bashkëpunëtorëve të saj, ne botimet vlerësuese, në shtypin e kohës, si L. Poradeci, Sotir Kolea etj. Këtë material faktik autorja e zgjodhi, e seleksionoi me kujdes dhe na krijoi përmes tij, atmosferën shoqërore dhe politike, që zotëronte në Shqipëri në ditët e vështira që po kalonte kombi ynë, në prag të luftës së dytë botërore dhe vitet e para të vendosjes se regjimit totalitar të E.Hoxhes. I gjithe populli po përjetonte ditë të vështira, por si thonë fjalës, dinim ç’kishim provuar në vorbullën e luftës që përfshiu gjithë botën, po nuk e dinim se ç’fat na priste në të ardhmen.
Sa kuptimplotë është dokumenti autentik, letra e shkruar nga Mumtaz Kokalari, vëllai i Musinesë, në vigjilje të çlirimit të Tiranës, ku ai, si një vizionar, parashikon dhe trembet nga e keqja qe po i vjen Shqipërisë “nga bashtua i Gjirokastres”, E. Hoxha.
“Fatkeqësia e kombit tonë dhe e Shqipëriseë së gjorë, – shkruan ai, – është se ka rënë në dorë të një njeriu përbindësh, tinzar, hakmarrës, inatçi, dinak, megalloman, egoist, që i do njerëzit nën vehte, kumarxhi, gënjeshtar e kur, që jashte për studime, nuk dha asnjë provim, mbeti pas kabareve, kazinove, etj, fëlliqi botën me borxhe. Ne intelektualet gjirokastritë i a dimë të gjitha dhe sa i vlen lëkura, prandaj kërkon të na asgjësojë.” (Nxjerrë nga “Luftëtari i Lirise”, 27 Nentor, 1994). Ky parashikim u vërtetua. Pa mëshire u goditën, u vranë e u burgosën shokët e tij të fëmijërisë, të rinisë, të studimeve, që ia njihnin jetën intime, dy vëllezërit Kokalari, Dr. Enver Sazani, Ing. Sulo Klosi, Sabiha Kasimati e shumë të tjerë. …Dhe Musinea pagoi haraçin e intelektualëve të papërthyeshëm. Ndryshe nuk ka si të kuptohet ajo hakmarje e zezë, cinike, çnjerezore, ai persekutim 40 vjeçar. Burgim, internim, izolim, survejim i plotë, vetëm e vetëm që të mos shkruante, që truri t’i mpihej, që jeta t’i tretej në vetminë e plotë.
Po aq autetik është edhe dokumenti tjetër, fletë nga korrespondenca e M. Kokalarit me drejtorinë e spitalit onkologjik, tri letra të shkruara në periudhën Tetor-Dhjetor 1981, ku Musinea kërkon vetem kaq, të zbatohet data e parashikuar nga komisioni mjekësor për operim. Të lejohet të shtrohet në spital pasdite, sepse në Tiranë nuk ka ku të rrijë dhe nuk mund t’i përballojë shpenzimet e hotelit. Letra që mbeten pa përgjigje. …Dhe shkrimtarja E. Mandia vetëm me këto tri letra, me të vërtetën që rrezatojnë ato për mos ineresimin që u tregua ndaj Musinesë nga “mjekësia falas”, sjell pa komente në epilog fundin tragjik të kësaj martireje.
Këto e të tjera dëshmi i shërbejnë autores të japë të plotë figurën e Musinese si intelektuale e kompletuar, patriote e patrembur, idealiste largpamëse, mbledhëse e pasionuar e folklorit dhe shkrimtare e talentuar, përfaqësuese e denjë e së resë shqiptare, që po merrte pjesë, ndonëse me gjysëm zëri, në jetën kulturore e shoqërore shqiptare të viteve ‘30.
Duke u mbështetur në rrëfime të shoqeve të saj dhe bashkëvuajtëseve, në ditarin intim të vetë Musinesë, të momenteve më tronditëse të jetës, shkrimtarja Mandia, zbulon me mjeshtëri botën e pasur shpirtërore të Musinesë: çiltërsinë prej fëmije, butësinë prej femre, krenarinë dhe forcën e karakterit, cilësi që i dhanë mundësi të përballojë gjithë stuhitë e jetës. Është meritë e Mandisë, që na zbuloi anë shumë të qenësishme të karakterit të saj. Ndonëse një grua në dukje shumë e brishtë, ajo përballoi me një forcë të admirueshme karakteri, të gjitha kobet që i ranë mbi krye, duke ruajtur të papërlyer shpirtin e saj, duke mos bërë asnjë lëshim në rrugën e zgjedhur.
Me aftësi, autorja thur materialin autentik me trillimin. Kjo vepër është një biografi e letrarizuar; Mandia rrëfen për një jetë të jetuar me shumë endërra, shumë dashuri(mbi të gjitha për Atdheun dhe popullin), shumë brenga e shumë vuajtje, duke qëndruar mbi të vërtetën historike, por duke e pasuruar me ndërhyrjet e saj me takt, pa e deformuar këtë të vërtetë.
Ata që e kanë njohur Musinenë, e gjejnë, pas leximit të këtij libri, ashtu siç qe; ata që s’e kanë njohur, e gjejnë ashtu siç do ta donin. Në “Sonata e Hënës” të bie në sy një stil i larmishëm, që autorja e ka përshtatur në vartësi me momentet e jetës së Musinesë. Nga lirizmi i frymëzuar, plot dritë i viteve të fëmijërisë, kalohet në analizën e imtë të kërkimeve plot mëdyshje dhe ankthe të heroinës, në përpjekjet e saj për të gjetur të vërtetat e në vitet e universitet; më tej, në një stil konçiz lakonik, të prerë, ku më tepër flet dokumenti për ato momente vendimtare, ku ajo e cakton pozicionin e saj politik midis atyre, që mendojnë e luftojnë për një Shqipëri demokratike. Dhe në fund, një grua fatkeqe, që më kot u ndesh me trazitë e jetës, në epilogun tragjik të veprës. Për figura aq tragjike e njerëzore si Musine Kokalari, është nder e detyrë të shkruhet. E. Mandia ka meritën ta ketë realizuar këtë peng nderi me frymëzim e dashuri.
Tiranë,14 maj 1996.
NUSE E PANUSËRUAR
NGA EGLANTINA MANDIA*/
KTHIMI/
1.Aeroplani u ngrit nga aeroporti i Romës./
“Lamtumirë!” – i tha Musinea vjeshtës së vonë të tokës italiane. E verdha, kafeja, gjelbërimi i venitur, qytetet e mëdha dhe të vogla, deti. Deti në atë anë e në këtë anë. Rrotullimi i aeroplanit mbi Tirren, drejt Adriatikut. Gjithçka mori përmasa qiellore. Re, re, re, vetëm re.
Një ajsberg i bardhë që shpërndan shtëllunga. Shtëllungat prekin krahët e aeroplanit dhe cekin dritaret e vogla ku ka mbështetur ballin Musinea. Gjithsecili ka një vend, të mbushur me gjakun e me kujtimet e të parëve. Është një ndjenjë që s’përshkruhet me fjalë. Është më afër dhimbjes e mallit për rrugët, drurët, shtëpitë njerëzit. Ajo mban brenda dashuritë, zhgënjimet, ëndrrat, shpresat dhe thirrjen e Poetit: “Jam një shkëndijë prej qielli/Dhe një drudhëzë prej dielli/
Edhe në qiej fluturoj”.
Nuk donte të mendonte veçanërisht për zhgënjimet. Ia kishte vrarë shpirtin e saj të bukur pabesia e A.H. dhe G. K. Saliere të ndjenjës së saj të pastër. Saliere shpirtvrarës. Ajo donte t’i fshinte përgjithmonë nga jeta e saj, sepse donte të shihte në çdo shpirt njerëzor “një drudhëzë prej dielli”. Për hir të Salierëve që thithin si hiena “shkëndijën prej qielli”, për ta mbuluar me terr, nuk do ta humbiste, s’donte në asnjë mënyrë, ta humbiste vizionin e saj të dritës. Duhej fshirë nga shpirti çdo dashuri, që s’ është dashuri dhe çdo miqësi, që s’ka qenë kurrë e tillë.
Lamtumirë dhe ju Salierë! Prehuni në qetësinë tuaj, në ferrin tuaj! Digjuni aty e bëhuni hi! Lamtumirë, përgjithmonë! Në pleqëri do të dukeni, si shtriga nga ai helm, që vlon në shpirtin tuaj smirëzi.
Nëpërmjet reve, nën trysninë e akullnajës së kaltër, dolën majat e maleve dhe kreshtat e zbardhura nga dëbora e Tomorrit. Të ashpër, hijerëndë, aq të varfër e të vetmuar, sa të zë frika e vetmisë kur shfaqen aq befasisht, para syve të mbushur me lot trishtimi për tokën tënde, aq afër e aq larg botës.
Musinenë po e brente padurimi për të zbritur sa më parë në Aeroportin e Tiranës. Në Tiranën konkrete e reale, jo ashtu siç dukej nga lart, një qytezë kartoni me shtëpi kukullash dhe ushtarë prej plumbi. U drodh e tëra, kur vuri këmbën në tokën e saj.
O Zot, o Zot! Përse iu duk, sikur i doli para nënua plakë krahëhapur e i thirri: “Mirësevjen në dheun tënë, o e Bukur e dheut!”
Dhe Musinea e vogël, pyet: “Përse i thonë Bukur e dheut?”
“Dheu tënë me të bukura ushqehet, ndaj dhe është më i bukuri vend mbi dhe”.
Musinea ishte aq e malluar. Mezi priste të mbërrinin në shtëpi. Megjithëse ishte me të vëllezërit, Vesimin dhe Muntazin, s’po i durohej të shihte anenë e Karolinën, kanakaren e saj. Kishin afro dy vjet pa u parë. Më në fund ishin në shtëpi. Babai iu duk i mpakur, i tretur. Po plakej Reshati dhe Hanushja e shtrenjtë.
Karolina iu hodh në qafë. Musinea nuk i gëzohej dot.
“Qenke rritur, qenke bërë e madhe! Po më këput krahët”, – i thoshte, duke e puthur me mall.
E mësuar për afro katër vjet me vetminë e dhomës në Romë, ditët e para e ndjeu veten si mysafire në shtëpinë e madhe, ku banonin të gjithë, edhe Muntazi me nusen e re, Ixhlain. Njerëzit hynin e dilnin nëpër dhomat e tyre dhe i kujtonin shtëpinë e madhe të fëminisë në Gjirokastër, veçse rolet ishin ndërruar. Nënua plakë ishte bërë Hanushea me të cilën s’ngopej së fjalosuri, sikur donte të shlyejë ankthin e netëve të ëndrrave të zeza në Romë, ku e shihte të vdekur e zgjohej e llahtarisur.
Vetëm pas një jave, filloi të mësohej të hapte dollapët e të merrte diçka për të ngrënë në shtëpinë e vet. S’kishte më çelësa, s’kishte më portierë. Megjithatë, Musinesë i dukej se kishte shumë zhurmë e gjallëri në shtëpi. Shpesh, tërhiqej për të mos humbur kohë për të punuar apo për të lexuar dhe harrohej në punë, harronte, që ishte e rrethuar me njerëz. Gjatë ditës rregullonte dhomat, pa e pasur mendjen, si përherë dhe pastaj me libër në dorë zbriste për të ngrënë apo ngjitej në dhomën e saj, ulej mbi krevat, ku lexonte e shkruante. Hanushea i thërriste: “Po ç’bën aty moj e bekuar?” Musinea zgjohej si nga gjumi : “Ç’ka ndodhur ane?”
“Po ti e mbarove atë të shkretë shkollë moj bijë!” “Prit, prit kam shumë punë. Vërtet e mora një diplomë, po unë sapo kam filluar të shkruaj, Hanushe. Dhe të shkruash është një punë shumë, shumë e vështirë, ta dish”.
Kishte filluar të ftohtit. Në darkë ndiznin zjarrin. Musinea ulej përballë oxhakut dhe vështronte flakët dhe drurët që digjeshin. I kujtohej fëmijëria në Gjirokastër, anës vatrës, kur tregonin përralla e luanin është një e ç’ është një”. Njëherë ishte ulur në divan e duke shfletuar një libër në një gjuhë të panjohur, shikonte me adhurim figurat e një qyteti të madh dhe shtëpitë e larta, të gjitha të bukura. Kushedi a do të kishte mundësi t’i shihte? Sa e lumtur do të ishte!” Dhe ja, pas kaq vitesh i ishte plotësuar dëshira, por s’pati qenë kurrë aq e bukur, siç e kishte krijuar në fantazinë fëminore.
“Musine, – e pyeste Hanushea, – Ç’ke pësuar? Ç’të ka mbetur atje, në viset e huaja, mendja apo shpirti?”
Syrit të Hanushes zor se i shpëtoje.
Musinea ia kishte përsëritur aq e aq herë vetes, se ishte shëruar nga ndjenja e dashurisë, por boshllëku ishte i tulatur atje, thellë.
– Si të dukem ane? – e pyeste për të ndërruar fjalë.
– Mos më hidh degë më degë, biro! – i thoshte Hanushea, duke e parë me dyshim
– Kjo punë që bëj unë ane, kërkon edhe mendjen, edhe shpirtin edhe gjithë jetën e Musinesë, andaj mos u merakos fare për mua!”.
Musinea shkonte çdo ditë në bibliotekë. Shkruante. Mbushte blloqet me shënime. Ishte futur në laboratorin krijues të shkrimtarit që është si pëlhura e Penelopës. Një punë pa anë e pa fund. Ai laborator s’pushon as natën, as ditën. E dinte që tani s’kishte më shpëtim nga vetvetja. Redaktonte “Kujtimet e jetës universitare”. Plotësonte punimin e diplomës për Naim Frashërin. Dëshironte ta kthente nga një tezë diplome, në një vepër me përmasat e Poetit Kombëtar. E dinte që edhe sikur t’i kushtonte tërë jetën, zor se do t’ia dilte mbanë të jepte atë që dëshironte për figurën e tij. Kishte studiuar me mijëra e mijëra faqe. Kishte tani qindra skeda e shënime.
Ishte e lumtur që Lumo Skëndo ia vlerësoi punimin e diplomës që ia pati dërguar nga Italia dhe e dëgjoi me kujdes porosinë e tij, për ta thelluar dhe botuar në të ardhmen, që të mos mbetej e varrosur në arkivin e Universitetit të Romës. E gjithë kjo e punë e rrëmbente Musinenë dhe s’merrte vesh asgjë veç ndonjë lajmi që dëgjonte në radio. Kjo zhytje në punë ia bënte jetën të plotë dhe shpesh i fluturonin ditët pa i ndjerë fare. Ashtu e izoluar, ndjente çastin e krijimit dhe shkëputjes nga bota. Duke qenë krejtësisht e dhënë në këto çaste thellohej në vetvete dhe mendimet i merrnin formë e ngjyra aq të larmishme e befasuese, shpirti i mbushej me ngazëllim të përhershëm e përtëritës. Ajo ndjenjë aq e çuditshme e shtynte të thoshte me zë të lartë: “E sheh Musine, se baza e zhvillimit të mendimit njerëzor, i ka rrënjët te vuajtja dhe te fatkeqësitë? Është kjo pra, arsyeja që lumturia është aq fluturake. E njeriu vrapon përherë në kërkim të lumturisë së tij të humbur. E sa më tepër vrapon drejt saj, aq më larg ikën ajo prej tij”.
Vetmia e mendimit. Thellimi në përsiatjet, po i sillte për herë të parë Musinesë qetësinë, ekuilibrin, pavarësinë e mendimit.
“Ekzistenca është tepër e thjeshtë”, përsëriste. “Kush do të luftojë duhet të bëjë dallimin e filozofimit dhe fantazisë që është mashtruese. Ajo i tall të gjithë, i vë në lojë naivët që kërkojnë lajle-lulet e jetës, me mendjelehtësinë vezulluese e ngushëlluese njëkohësisht”. Me gjithë gjendjen e saj shpirtërore, Musinea përpiqej të thellohej për të shijuar plotësisht magjinë që fisnikëron shpirtrat.
“E kërkojmë lirinë jashtë vetes, ndërsa e kemi brenda shpirtit. “E kërkojmë lumturinë jashtë vetes, ndërsa ajo e ka burimin në zemrën e secilit. Pra, njeriu është një ekstazë hyjnore sa për dhimbjen danteske aq edhe për dritën e qiririt Naimjan.Ndoshta kjo është arsyeja që pasionohet në sende pa shpirt, si puna dhe paraja, sepse ato janë të vetmet që mund t’i sundojë vetë, sepse njeriu predikon që po lufton për të mirën e të tjerëve, por në të vërtetë vetëm konservon personalitetin e vet e sa më tepër moshohet, aq më egoist bëhet. Kjo është dhe arsyeja që shumë fytyra të bukura marrin maskën e ferrit të përjetshëm”.
“Ja pra, Musine, iu fute këtij pasioni për të shkruar. Ta dish, që s’ke më shpëtim”.
Filloi të mbledhë këngë popullore tiranase. Kur donte të çlodhje, shkonte te fqinjët e saj, një familje e qetë. Nusja i jepte fëmijës të pijë dhe i këndonte ninullën. Vajza qëndiste dhe e moshuara punonte në vegjë, ndërsa vajzat e tjera, që mblidheshin, duke kaluar oborret deriçkë më deriçkë, punonin e këndonin. Një popull që ka aq vajza e aq gra pas mureve me shpirt të përmalluar e fin si në Gjirokastrën e saj, këndon:
“Florinjtë e gjirit t’u derdhë
Del nusja t’i përmbledhë
T’i shkojë vargje në qafë
Të dalë zonja në dasmë
Të thotë cila është ajo
E bukur e dheut – o
Ili i Skënderbeut – o”.
Dalëngadalë po ravijëzohej në konturet më të plota libri i saj madhor i së Bukurës së dheut, sepse “Dheu tënë me të bukura ushqehet”. Në shpirtin dhe trurin e saj po ngrihej ndërtesa e jetës nëpërmjet imazhit të asaj dasme që derdhej në qytetin e fëmijërisë, Gjirokastrës. Edhe në çastet kur vdekja ishte më e pranishme (e gjithë bota e çmendur ishte futur në luftë), ishte dasma ajo që do ta ripërtërinte jetën.
Mendimet i buisnin në shpirt, ndërsa kthehej duke ecur në këmbë nëpër rrugët e Tiranës, që i dukeshin të bukura, megjithëse s’ishin aq të pastra e balta të ngjitej në këpucë. Kishte shumë fëmijë të veshur keq e gra e burra me kostume karakteristike tiranase të zbardhëllyera.
Intermexo:
1 janar 1942
Fort e ndershmja Zonjusha Musine Kokalari,
Në numrin që vjen revista ‘Shkëndija” dëshiron të nisë një veprimtari të re në fushën e kulturës shqiptare, ku jo vetëm letërsia ka me qenë e zhvilluese, porse edhe artet qofshin figurative, qofshin muzikore, qofshin dekorative.
Për t’ia arritur qëllimit që na intereson e të thellohen sa më tepër prirjet e ndryshme artistike-kulturore, kemi vendosur me iu drejtue shkrimtarëve dhe intelektualëve të vjetër e të rinj, tue u caktua pak a shumë subjektet mbi të cilat do të kenë mirësinë të bashkëpunojnë. Për zotërinë tuej kemi mendue të na shkruani 6 artikuj me subjekte të ndryshme letrare. Artikujt s’do të jenë më të shkurtër se tri faqe, as më të gjatë se pesë faqe. Secili ka me u shpërblye me 50 fr. Shqiptare.
Do të ishim mirënjohës të na jepnit një përgjigje rreth kohës q’i do t’Ju nevojitet për kryemjen e këtij bashkëpunimi.
Me nderime
Ernest Koliqi.
Romë, 20.11. 1942
E dashur Musine,
Mora letrën dhe u gëzova që jeni mirë. Dhe këtej mirë jemi. Me Vesimin u takova. Vajtëm te Massimo D’Azikov dhe hëngrëm darkë së bashku me Torin (Hektorin), tani ka shkuar në Bolonjë dhe tha se do të kthehej. Po të dërgoj fustanin. Besoj se të pëlqen. Mua më pëlqeu shumë. Fletoren së bashku me certifikatën po t’i dërgoj me Vesimin. S’pata kohë t’i marr tani sepse pasnesër kam provimet, më 24, 25 deri më 4 mars. Si vete ti? Mos u mërzit! Ne të kemi zili që mbarove. Margës iu mërzit jeta nga provimet. Tërë ditën bëjmë muhabet , 3-4 herë sa u mërzit edhe zonja e shtëpisë. Zonjën e shtëpisë e kemi shumë të bukur. Ka një shtëpi aq luksoze, sa u hutova fare. Marga ka bërë be që nuk ikën nga Roma pa bërë disa fotografi në sallonin e zonjës sime.Torit i pëlqen shtëpia. “U, tha “Kjo e ka më të mirë se tonën!”Me latinishten s’kam filluar. Do të filloj me Muscolinin, se ay i jep grupit shqiptar. Zonja Russo është e mirë. Nuk e di se ç’i hipën ndonjëherë që s’më sheh dot me sy. Pardje më telefonoi , më thirri t’i shoh radion e re që bleu tashti. Mora letër nga shtëpia. Puna e pensionit u rregullua. Të bëjmë varrin e babait. Kur ta shoh të mbaruar do të jem e qetë. Sa herë të kujtoj Musine. U mësova me ty gjatë gjithë kohës dhe e ndjej mungesën tënde për shumë gjëra. Pas provimeve do të të shkruaj më gjatë. Të gjithëve të fala.
Torin e kemi fare mirë.
Të puth me mall
Elima
Shkup, 2 shkurt 1942
E dashur Musine,
Letrën më datë 6 e mora dhe u gëzova që jeni mirë. Edhe unë këtu jam mirë dhe pres letra nga ju, sidomos mbi gjendjen e babait. A u kthye Vesimi nga Bari? Pas dy jave do të nisem për në Tiranë. I thuaj Lumo Skëndos se librat që kërkonte nuk mund t’i gjej këtu, mbasi të gjitha botimet në sërbisht, janë zhdukur. Dy muaj më parë i dërgova një statistikë të myslimanëve të Shkupit.
P.S. Më 8 mars 1942 të bësh gati pasaportën në qoftë se ke vendosur të vish, duhet të marrësh vizë nga Konsullata Bullgare.
Të përqafoj me mall
Yt vëlla, Hamiti
Sigurisht, të gjithë në shtëpi u gëzuan nga letra e Hamitit. Aq e aq vite i larguar nga shtëpia e tani vetëm letrat ishin fjalët e mallit e të gazit për Hanushenë e për Reshatin.
Shtëpia ishte e madhe. Burrat punonin. Dy breza juristësh, ndërsa Vesimi punonte me librarinë “Venus”. Musinea filloi përpjekjet për një punë si mësuese e gjuhës në shkollën, ku kishte marrë maturën. Kishin kaluar pesë vjet që atëherë, plot pesë vjet. Atëherë ishte 20 vjeç dhe tani, po mbushte 25 vjeç. Dhe ishte muaji shkurt, muaji i saj. Tirana ishte si gjithnjë e zgjuar nga gjumi, si e hutuar nga sythet që rrinë gati për shpërthim dhe limfa e jetës, do t’ju japë gaz akacieve dhe palmave të përjetshme të oborrit të shkollës. Do të takonte mësuesit e saj, që i kishte dashur dhe i kishte nderuar. Ende i kishte ruajtur në bllok porositë e tyre.
“Njeriu ka mundum me i shërbye njerëzimit atëherë, kur ka ndi gëzimin me punën e tij që ka bamun. Ti çdo herë kapërtheje gëzimin kur s’e nxen ndonji send a mendim të ri dhe mos u idhno kurrë ndonjëherë pse do të duket sikur harrove disa të nxanë me të para. Pse kjo është e natyrshme madje, e nevojshme”.
Ahmet Gashi.
“Duaji gjithnji të mirat dhe sendet e bukura sepse ato vetëm të kënaqin shpirtin”.
Kristina Koljaka.
Po hynte në oborrin e shkollës, që po i dukej i trishtuar, veçanërisht korridoret me dërrasa që gërvinin: “Gër, gër”.Vajzat me përparëse të zeza e jaka të bardha, e shihnin me sy kureshtarë.
Dikur Qemal Stafa i kishte dërguar me anën e Ganimet Gilanit, një porosi që të fillonin punën për përhapjen e ideve komuniste në atë shkollë. Shkolla ishte regjur nën peshën e kohës. Sytë e vajzës e shihnin me dyshim. Shpirti ishte i turbullt dhe kërkonte LIRI.
Si do të vente halli i LIRISË së Shqipërisë?
Ajo e dinte se shkruante e shkruante për të shpërthyer atë tharm të shpirtit që Shqipëria të ishte e lirë, por tani shkonte në shkollë me diplomën me vete, për të kërkuar për të filluar punë aty.
Dhe kishte një pengim në grykë, sepse po i dukej krejt e huaj shkolla e saj. Kishte edhe një dridhje në shpirt. Cilin do të takonte të parin nëpër shkallët që kërcisnin “shtrak e shtruk’?
Dyert e larta të klasave. Dritaret. Asaj i pëlqente të zinte vendet pranë dritareve. Të shihte zogjtë, si fluturonin degë më degë, të shihte shiun dhe borën e rrallë në Tiranë. T’u shpinte konviktorëve byrek nga të Anesë, me peta të holla. Dhe aty, në atë bankë kishte ndenjur katër vjet me Salierin. Dhe e kishte dashur atë shoqe banke aq shumë, e i kish besuar “drudhëzën e dritës” së shpirtit, kurse ajo e kishte përgjuar. Ajo e kishte urryer, duke “e dashur”. Kishte ndjekur jetën e saj si ajo hiena, që ndjek prenë e vet, për t’i gjetur çastin, që ta presë në besë. Dhe e kish prerë në besë. Këtu është një popull i tërë: i prerë në besë. Edhe Selfixhea është burgosur në Shkodër. E kishte marrë malli për miken e saj të zemrës, për shoqen e saj të letrave. dhe për atë verë, atë stinë të paharruar të kujtimeve të tyre.
Po, kishin kaluar pesë vjet. E megjithatë, ajo do të qe një STINE E PAHARRUAR, për krijuesen. Çdo skicë e shkruar në ato rubrika, ku Musine ishte ende MUZA, s’ishin gjë tjetër veçse thirrje të shpirtit të pastër, të brezit të viteve ’30. Dhe ishte pikërisht viti 1936 kur Qemal Stafa, i rrëmbyer nga idetë e komunizmit, i dërgonte asaj kërkesën e parë për bashkëpunim. Dhe ishte pikërisht ai vit që në Rusi kishin filluar gjyqet. Burgjet dhe vrasjet po dilnin mbi sipërfaqen e detit të madh dhe të paanë rus. Ajo nuk donte një Shqipëri të ardhme me burgje. Fashizmin e kishte pare dhe jetuar në Romë. Ishte një përbindësh, që ushqehej me mish njeriu. Ishte kafsha që sundonte njeriun. Kafsha. Zot e ruaj njeriun nga kafshërimi. Shpëtoje Shqipërinë tonë nga fati i zi. Vërtet, cili do të qe fati i Shqipërisë? Selfixhea ishte burgosur në Shkodër. sepse ishte në ballë të një demonstrate antifashiste. Ajo kishte qenë në shtëpinë e prindërve të Selfixhesë. Ishin të dëshpëruar, sepse prisnin një gjyq ushtarak për antifashistët.
Ndërsa ajo po ngjiste shkallët e korridorit të errët të shkollës, një grup vajzash shpejtuan të dalin. Dikush thirri: “Shpejt, shpejt Ramize!” Ajo që e thirrën Ramize, kaloi si furtunë nëpër shkallë dhe u gjend gati pa frymë në katin e dytë, ballë për ballë Babametos, që tashmë ishte zbardhur.
“Shpejt, shpejt, Ramize!”
Musinesë i bëri përshtypje fytyra e skuqur nga vrapi i asaj vajze dhe flokët ngjyrë të përshkëndritur lajthie. E tëra dukej si një fishekzjarr, që zbriste nga qielli, si një meteor, si një kometë, që lëshon mijëra vjet dritë, edhe pasi shuhet. Ai ishte vetëm një çast. Vajza i kërkoi falje: “Ju lutem profesor…” Dhe ndjeu mbi supe dorën e hollë, të rreshkur dhe sytë e butë, të ngrohtë që e vështronin me dyshim. “Vrapo, se po u pret Z!”
“E di, e di.”
“Dhe herë tjetër mos bëni kaq zhurmë. bija ime”.
“Po. Po, keni të drejtë”, – tha Ramizea dhe u bë erë.Vetëm atëherë Babametua pa Musinenë.
“Musine – thirri, Musine, ç’e papritur e bukur, për këtë ditë! Eja Musine. Të falënderoj! Të falënderojmë, që të dy me Ahmetin, për librin “Siç më thotë nënua plakë”. Eja bija ime. Ç’e mirë të solli?”
Musinea i shpjegoi kërkesën për të hyrë në punë. Kishte ardhur të përgatitej, për të dhënë provimin, që kërkohej. Kishte ardhur të merrte materialet e nevojshme. Kishte ardhur të takohej edhe me profesorët e saj të respektuar.
Babametua ngazëllente. “E di që kam një orë pushim? Eja në sallën e mësuesve! Mund të flasim lirisht”.
Musinea hyri në sallën e mësuesve. Tani që kishte rënë zilja, kudo ishte qetësi. Qetësi. Salla dukej e madhe dhe e ftohtë, megjithëse dera me xhama e ballkonit do të qe plotësisht e mjaftueshme për dritë. Shermasheku e mbulonte ballkonin dhe dritaret. Ajo dredhëzë po ia zinte frymën dritës. Babametua hapi çelësin e dritës elektrike. Dhe ngriti supet. “Pa hë, ç’po bën tani? Si është Reshati me shëndet?” “Jemi të shqetësuar. Nuk po bën përpjetë!”
“I thuaj të mos dorëzohet kapedan Reshati!” Baba i lumtur është Reshati me tre djem si diva e një vajzë shkrimtare. Më pëlqeu shumë shkrimi i Poradecit për librin tënd. Si e quante intriganten? “Meduzë!” Ruaju nga Meduzat, Musine, bija ime! Çdo kokë e kanë të helmatisur.”
Musinea e ndjeu shpirtin të lehtësuar gjatë gjithë kohës, që bisedoi me profesorin e saj të dashur.
“Të shohësh Ahmetin dhe Kristinën, sa do të gëzohen kur të të shohin. Një shkrimtare nga vajzat tona? E di ç’është? Është një Sevasti Dako, për përparimin e vajzës shqiptare. Dhe nga shkolla e Sevastisë e Parashqevisë, po vilen frytet e para. Ç’fryte të ëmbla!”
“Ndoshta s’janë aq të ëmbla, profesor. Ndoshta janë si frytet e vendeve të nxehta mbuluar me gjemba e gjembaçë”, qeshi Musinea.
Babametua qeshi. Ai qeshte shumë bukur, me gjithë shpirt dhe fytyra i merrte dritën e shpirtit të mirë. Dritën e butësisë së shpirtit. Dhe gjyzlyqet gjithnjë ia zmadhonin sytë gështenjë, aq inteligjentë e gazmorë.
Sapo hyri në derën e shtëpisë dëgjoi breshërinë e Anesë: “Eja bilo në vete, hir në udhën e perëndisë, se nga këndimet s’kren gjë. U, pika burrit që do të marrë, lumi shtëpisë që do të të presë! Edhe Hamitit i kulluan sitë mbi libra. Po na, se do verboheni me këto këndime, sikur janë këndime të Kuranit”.
“E di që Hamiti po bën një punë të madhe për të gjithë shqiptarët? Për ne, moj Ane, kjo është më tepër se të gjitha këndimet e Kuranit. Mos e zemëro me mua. S’jam e zonja për të bërë palë, as për të qëndisur në makinën “Singer”, po për të shtypur libra, që të rrëfejnë jetën tonë, këngët, gjëmat e dasmat. Dasmat e të gjitha çupave, që kur qetë edhe ti e nëna jote, çupëza të njoma, dasmën tonë gjirokastrite. Ajo dasmë, që na ka mbajtur jetën gjallë.
Intermexo: Bari 20.6.1942
E dashur Musine,
Letrën që më dërgove nga Shkupi, e mora. Lum si ti, që shëtit botën me kaq lehtësi! Si t’u duk Shkupi? I bukur apo një deziluzion? Shkove për të pushuar apo për të parë vëllanë? Gjithë këtë vit ç’ke bërë? A ke gjetur ndonjë lloj pune që të të pëlqejë? A janë me konkurs edhe aty? Ç’po shkruan?Je gjithnjë nervoze. Unë të kujtoj gjithnjë të shqetësuar. Dhe ti i kujton vitet, që jetuam bashkë. Ç’kohë të këqia. Nuk më ngjan e vërtetë, që shpëtuam nga Universiteti, që tani më duket aq larg. Nga Roma kam vetëm kujtime të hidhura. E di që po bëj konkurs? Mos qesh. Janë 754 veta, që do të dalin nga 7500. Një betejë e vërtetë. Kështu që jam e detyruar të studioj si asnjëherë, e në qoftë se nuk fitoj do të qaj pak, po do të kem mësuar diçka për veten time.
LINA DE CRISTOFOR”
3-DITAR-
Tiranë, 22.06.1942
“Sot është e hënë. Dita e parë e javës. Nuk bën shumë ngrohtë. Mezi u ngrita në mëngjes. Oh duart që më dhembin. Pse jam kaq e këputur. Në drekë mbarova librin “Le chemin du bonheur” të Pauchet. Bravo Musine, ke nisur nga mbarësitë! Të shohim nëse do t’i lesh rregullat. Dyshoj. Pas dreke o Zot ç’shi. Bie me forcë, koha u bë e errët. Më duket se jam në dimër.
Ora gjashtë me Ixhlalin dhe Hektorin shkuam në koncert. M’u preh shpirti nga muzika. Ishte Sonata nën dritën e hënës e Bethovenit.
E martë, 3 qershor
Atë mëngjes fillova uLa defanca pur la system nerveux”, të Dr. Martin du Thae. Shi-shi. Më duket se e vura në vijë punën. Do të shëroj nervat, siç duket. Shumë të shkatërruara i kam. Më dhembin damarët e duarve. Pas dreke, në spital te Kolea. Më dha këshilla për gjuhën e frazeologjinë shqipe. Më vonë i këndova vitin e dytë të “Kujtimeve universitare”. I pëlqeu. Le të shpresojmë kështu deri në fund. Më tha, midis kujtimeve të tu çdo njeri do të gjejë diçka të tijën. Rreth dhjetës, u ktheva në këmbë. Prehem kur eci dhe kur marr frymë thellë. Më duket sikur…
* SONATA E HENES-
PJESA V
SONATA E HËNËS (Rrëfim për një jetë)….
NGA EGLANTINA MANDIA/
FALËNDERIM I AUTORES: Falënderoj Arkivin e Shtetit, që ruajti të paprekur dosjen Musine Kokalari, laboratorin krijues, dorëshkrimet, kujtimet, ditarët dhe korrespondencën, të cilat u pasqyruan në këtë libër.
U jam mirënjohëse të gjithë miqve e bashkëkohësve të Musinesë, të cilët me dashamirësi ndihmuan me rrëfimet e tyre, të themi të vërtetën.
Falënderoj posaçërisht Dr. Naun Theodhosin.
Për botimin e librit ndihmoi edhe Fondacioni “Soros”.
Autorja dhe botuesi i janë mirënjohës.
***
NË VEND TË PARATHËNIES
(Letër Musinesë)
Njeriu mund të jetë i lirë, edhe pse i burgosur.
Njeriu mund të jetë i burgosur edhe pse është lënë i lirë.
Ky është mësimi që kam nxjerrë nga jeta jote.
Fli e shenjtë e qiellit shqiptar!
***
E dashur Musine,
Po e filloj këtë libër duke shkelur gjurmët e ëndrrave të tua, këtu në Romë, në këtë fund-vjeshte të praruar, pesëdhjetë vjet më vonë nga dita, kur ti shkruaje, ndoshta faqet e fundit të doktoraturës, gjithë emocione, sepse ishin ditët e fundit në këtë qytet ku erdhe si e huaj dhe u largove si e huaj, por more njëkohësisht vitet më të bukura të rinisë, vitet kur shkrove librat e parë, vitet ku punoje pa pushim dhjetë e dymbëdhjetë orë në ditë, vitet kur lulëzoi dashuria në zemrën tënde, e cila zakonisht, shpërthen në zemrën e njeriut në një stinë. E ajo ishte stina jote e dashurisë për të riun P.T.
Dua ta gjej këtë njeri, tashmë të plakur, në qoftë se është gjallë, dua ta shoh në sy këtë njeri, që ka pasur në dorë një xhevahir të rrallë dhe për mendjelehtësi, e ka humbur përgjithmonë atë.
Kërkoj adresat e tua të para në Piaca Bolonja (Piazza Bologna).
Piaca Bolonja është përthyer tashmë nëpër rrugët kryq, që e përshkojnë tejpërtej, me një trafik marramendës. Një lumë makinash mbush udhët e tua të dashura, që i bëje me këmbë se të pëlqente të ndjeje fluturat e dëborës mbi ballë, a shiun të të rrihte shpatullat me rrëmbim.
Natyra ishte pjesë e shpirtit tënd të ndjeshëm. Doje ta prekje, ta ndjeje të gjallë, të vërtetë, në të gjitha ditët e jetës tënde, kudo ku ke qenë.
Vajzë me shpirt të bukur, përpiqem t’i shoh mrekullitë e kulturës botërore këtu në Romë, me sytë e tu të etur për jetë, të etur për dije, me sytë e tu të mençur, të bukur e gjithë frymëzim.
Fundvjeshte, ditët e para të dimrit, por në Romë s’është më aq ftohët, si dikur. Duket sikur janë bashkuar vjeshtat e largëta me këto ditë. Dëgjoj zërin tënd të brendshëm, që kërkon të vërtetën e jetës në ecjet e gjata në rrugën “Nomentana”:
“Ç’melankoli në natyrën e zhveshur. Edhe jeta jonë është e ngjashme me këto gjethe. Retë shkojnë e vijnë lehtësisht dhe zogjtë këndojnë të gëzuar gjatë verës e kthehen të lodhur nëpër foletë e tyre. Asgjë nuk është e përjetshme. Pemët lulëzojnë, por jo përgjithmonë. Kështu qenka edhe jeta e njeriut! Lind, rritet dhe vdes, ndërsa të tjerët vijnë pas nesh. Çdo vit që ikën nga jeta jonë, nuk kthehet më kurrë, si petalet e luleve që i merr era një e nga një dhe mbetet veçse pluhuri. Vetëm natyra është e përjetshme në formën e saj të pandryshueshme dhe qenia jonë s’është gjë tjetër , veçse një vijim i botës dhe një ecje përpara e kohës”.
Vërtet, gjithçka ikën, por ka edhe diçka që mbeti, Musine: ndjenjat dhe mendimet e derdhura në librat e tua. Katër vjet të jetës tënde janë brenda këtij qyteti përjetësisht, siç janë edhe monumentet e tij të pavdekshme.
Ti e doje Citta Giardino-n. E ja, përsëri, një grua shqiptare po kalon në gjurmët e tua të dashura. Çitta Xhardino (Citta Giardino), sot është Monte Sakro (Monte Sacro). Vilat e vjetra, të rrethuara me kopshte me lule, qëndrojnë si relikte nëpërmjet pallateve shumëkatëshe, dëshmi e një jete të jetuar.
Edhe ura e vjetër mbi lumin Tevere, ku ti shkoje shpesh e jeta të dukej si një ëndërr, në orët e tua të vetmisë e të mrekullimit përpara asaj harmonie e përsosmërie të natyrës, që të bënte ta admiroje madhështinë e Zotit.
Ky pajtim me vetveten, ky filtrim shpirtëror, të shtynte drejt dëshirës për të folur vetëm me krijesa të pastra, të pafajshme engjëllore, siç janë fëmijët.
Ç‘ishte ajo parandjenjë? Ndoshta, Zoti e pati caktuar fatin tënd?
Të luftoje pa u përthyer, megjithëse aq e brishtë, të ishe martire e idealeve më të larta e më të pastra të një kombi. Ty, (motër e Gjergj Elez Alisë) do të t’i rrëmbenin vëllezërit pikërisht, tre vjet më vonë (12 nëntor 1944) në vjeshtën e përgjakur tiranase, për t’i vrarë pa pasur asnjë faj.
Tashmë, marrëzia e trullosi Shqipërinë tonë të vogël. Marrëzia e shpuri vendin në zgrip, e hodhi në gjeratoren e rrethit vicioz të skllavërimit të trurit dhe të varfërimit ekstrem, deri në dëshpërim. Marrëzia mbolli urrejtjen deri në shkatërrimin më të llahtarisur të vlerave njerëzore e sadizmin e një autodafeje kryqëzimesh e varrosjesh për së gjalli të qindra martirëve të pafajshëm. Marrëzia e mbuluar nga lustra e sterilitetit, vulosur në një shishe me etiketën vetëtitëse të “njerëzve të rinj” fermentoi skëterrën e shpirtit që si një pus artezian lëshoi këtë det helmi e vjelljeje kundër vetvetes e gjithkujt, në tregun e zi të shitblerjes së gjithçkaje nga gjithkush.
Marrëzia e shfytyroi shqiptarin, të vetmin, të vetmin fare në botë që egërsisht sulmoi e shembi shtëpitë e Zotit, të faljes, mëshirës, shpresës dhe pendimit.
Tani PILATËT shpëlajnë duart me ujë e me një buzëqeshje të padjallëzuar anatemojnë vesin e krimit, kurvërimit, gjakmarrjes, paralizës, egërsisë e si narcizistë të përjetshëm, këlthasin: “Na e kthe parajsën e rrëmbyer o Zot!”
E dashur Musine, le të ketë sado pak mëshirë PERËNDIA e gjithëpushtetshme për ne.
Parajsa s’është fole e shpirtrave të nëmur. Në parajsë janë engjëjt tanë mbrojtës si ti, MOTËR E HELMUAR, ZEMËR PANGUSHËLLUAR, SHPIRT I BUKUR I PAQETUAR, I NUSES SË PANUSËRUAR.
Të falem në gjunjë, për të gjithë jetën
Romë, 25 nëntor 1992 AUTORJA
PJESA E PARË
FËMIJËRIA
KRONIKA
Ky është rrëfimi i një jete që e ka zanafillën më 10 shkurt 1917, në Adana të Turqisë. Pas tre djemve, në familjen e Reshat Kokalarit erdhi një vajzë. Dy vëllezërit, Muntazi dhe Vesimi ishin djem të rritur, ndërsa vëllai më i vogël, Hamiti megjithëse fëmijë, ishte përsëri disa vite më i madh. Këto diferenca ishin frute të mërgimit.
Vajzën e quajtën Musine.
Ishin vitet e fundit të Luftës së Parë Botërore. Shqipëria ishte si varka e Noes, pas përmbysjes së madhe e shqiptarët ishin në ankth për fatin e saj.
INTERMEXO
“Turqia po kalbëzohej e mezi po mbahej në këmbë. As mendjet e diplomatëve së bashku s’e nxirrnin dot nga bataku. Gërmadha po ronitej copë-copë. Struktura mesjetare e Turqisë ishte e pariparueshme. Në letër, ligjet e Turqisë duken mjaft të bukura, por mesa kam marrë vesh unë, asnjëherë nuk zbatohen siç duhet, kurse traktatet, kuvendet dhe premtimet për reforma, janë bërë vetëm për të mos u zbatuar”.
“Një pjesë e mirë e bijve të shqipes kanë bërë si kanë dashur vetë dhe kështu kanë ndërmend të vazhdojnë edhe në të ardhmen. Shqiptari mbetet gjithnjë shqiptar. Ai në radhë të parë është shqiptar”.
Edith DURHAM
KRONIKA
Në vitin 1920 Kokalarët vendosin të kthehen në atdhe. Jeta e Musinesë fillon me këtë kthim nga mërgimi. Një karrocë me kuaj vrapon rrugë pa rrugë gërmadhash, urash të braktisura e maleve të egra, tokës së shkretuar të kënetave. Kapërcejnë lumenjtë me lundra të sheshta me shpejtësi të frikshme, për të arritur sa më shpejt në Gjirokastrën e Babamadhit e nënos plakë, ku ishte vatra, shtëpia, ëndrra e zhgjëndrra.
INTERMEXO
“Gjirokastra, bota e madhe pa fund, që s’kishte shoqe për moshën time të parë. Gjirokastra trime, anembanë me shkëmbinj e me udhët plot gurë. Gjirokastra e të përpjetëlave dhe tatëpjetëlave.
Gjirokastra plakë, e regjur në mjeri e varfëri në ditët e nxehta të verës, ku afshi i ngrohtë del nga dërrasat e çative dhe djersa kullon mbi ballin e atij që me torbë në krahë, ngjitet për në shtëpi dhe në netët e ftohta të dimrit të ulur rreth zjarrit, që nga jashtë dëgjojnë fërshëllimën e erës së tërbuar, që thyen degë e pemë bashkë e gjëmon nëpër mazgalle e baxhara e ndjekur nga pas me oshtëtima e bubullima e drita e vetëtimave dhe shit të rrëmbyer që bie pa ndërprerë.
Gjirokastra, e kujeve dhe e këngëve që buçisnin një herë e një kohë nga dritat e mëdha të shtëpive, buzë përrenjve, nën hijen e rëndë të kalasë së Ali Pashës, anës e anës udhëve të shtrembra me një mijë të hyra e të dala , rrëzë kodrave, me shtëpitë që ngjajnë me njëra-tjetrën, shkallë-shkallë nga maja e shkëmbinjve të Këcullës, që duket sikur e mban qytetin në pëllëmbë të dorës dhe që andej përshëndet malet e Lunxhërisë në mëngjes, kur lind dielli dhe në mbrëmje, kur perëndon me rrezet e fundit sa humbasin fare”.
Musine KOKALARI
VATRA
Jashtë vërshëllen era, thyen degë e pemë. Pastaj, pa pritur, qetësi. Era fryn me të marrë. Vetëtima e bubullima. Pikat e shiut përplasen nëpër xhama e në çati. Flakë e madhe në oxhak. Fëmijët rijnë ndanë gjirmës dhe vështrojnë flakën, që herë zmadhohet e herë zvogëlohet e tymin që dridhet e ngjitet përpjetë oxhakut. Nënua plakë, nga kreu i oxhakut i sheh fëmijët me radhë. Djemtë, nuset, nipat. Janë aty rreth vatrës. Kjo ka qenë ëndrra e nënos, të mos i treten fëmijët në dhera të huaja, me gjuhë të huaja, kur kanë këtë gjuhë të bukur, të bukur.
Reshati është hequr. Ia ka frikën nënua djalit të kthyer nga mërgimi. Eshtë baba i katër fëmijëve. Po djemtë e rritur, u rritën e iu bënë krahë. Kishte bërë mirë që e kish martuar aq të ri, e ja, djemtë tani i ka si vëllezër. E vogël është vetëm Musinea. “E vogla e nënos”, ka si të bukur, të bukur. E bukur e dheut do të bëhet kjo kanakare, motër e vetme e tre vëllezërve. E vogla është mbështetur në gjunjët e nënos. Nënua ia përkëdhel flokët e zinj. Fytyrë e mençur, e imët me sy xixëllonjës.
Musinea, një të ngritur bën, i hedh duart në qafë, e puth në të dy faqet. Nënua e shtrëngon fort në gji.
Babamadhi ulur në buxhakun tjetër këmbëkryq, pi cigare e me dorën e djathtë heq tespihet. Nganjëherë zgjat dorën dhe e gëzon mituraken me sy kureshtarë, që ia përpin fjalën nga goja. Nuset me punë në dorë kanë zënë fundin e odës e punojnë. Zjarr, zjarr në oxhak. Flaka është e madhe, bën ngrohtë në odë.
Të gëzohet shpirti. Fëmijët kërkojnë: “Përrallën, përrallën … ”
– Thuaje nëno, – i thotë Reshati. – Më merrte malli për ato përrallat e tua, kur isha përtej detit.
– Më gëzohet zemra, që s’i ke harruar …
– Të Bukurën e dheut, – thotë Hamiti.
– Të Bukurën e dheut, të bukurën e dheut, – përsërisin fëmijët.
– Pse i thonë e Bukura e Dheut? – pyet Musinea.
– E ke parë dheun tënë? Nuk ka dhe më të bukur në botë, është ushqyer me të bukura, të bukurat e zbukuruan këtë dhe, ndaj është edhe më i bukuri në botë. Si thua biro, ti ke gjezdisur botën, a nuk ke ardhur këtu, ku flenë edhe perënditë?
Reshati i buzëqesh së bijës. Në kokën e Musinesë lindin aq pyetje, po ka frikë mos nënua e vonon përrallën dhe babai e shuan atë buzëqeshjen, që e vogla e pëlqen aq shumë. Ndaj përpëlit e përpëlit sytë.
– Pse i hap ashtu sitë, Musine?
– Dua ta shoh të bukurën e dheut, nëna. Si është?
– Është si kjo Gjirokastra jonë, bijë, djep plot këngë, plot vaje e përralla. E bukura nuk shihet kurrë. Po të shohësh një të bukur të dheut, do ta shohësh vetëm në ëndërr. Hë, ku e laçë mbrëmë. Hë, hë. E laçë, kur u nis djali i vogël. E po na qe ç’na qe … U nis djali i vogël, që i dogji shtëpinë e breshkës të Bukurës së dheut. U nis në rrugën e gjatë për në diell. E doli në një burim tek një varr, tepër, tepër i lashtë. Ati gjeti një plakë, që po lante rroba në një burim. I tha djali i vogël: “Amanet moj baxhi, a thua e di ku të shpien këto tri udhë? Ky është udhëkryqi që kam kërkuar, po nuk di ku të shpien këto tri udhë?”
E u përgjigj plaka: “Rruga që shkon në lakore, është udha e mundimit, rrugë e së vërtetës. Kush ecën nëpër të, ecën në teh të thikës. Kjo është rruga e rrezikut, rruga e luftës së njeriut, që të mbetet zemër njeriu. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e përbindëshit. Kush shkon nëpër të, kthehet o gur, o përbindësh.
– Si kthehet në përbindësh? – pyet Musinea.
– Ai duket ashtu siç ka qenë, po përbindëshi ia kthen zemrën në gur. Dhe zemërgurët janë njëmijë herë më përbindësh, se përbindëshat. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e gjarpërinjve. Kush kthehet në gjarpër, e zvarritet nëpër të, gjen fitim.
Musineja përsërit me vete: “Rruga e gjarpërinjve”.
Ajo kishte parë një gjarpër që desh t’i afrohej. Ishte aty pranë, te shtëpia e kushëririt të parë.
– Përse dridhe, e vogël e nënos?
– Unë e kam parë gjarprin.
– E di. A nuk e vrau nënua?
– Kam frikë nga rruga e gjarprit, nëno. Nuk do të shkoj kurrë nga ajo rrugë.
– Si bëhet njeriu zemërgur, nëno? – e pyet Hamiti.
– Njeriun zemërgur nuk e tret dheu. Mbi trupin e tij rëndojnë gurët, e dheu i bëhet plumb. Është i mallkuar në jetë të jetëve dhe shpirti i digjet në xhehenem”.
– Përse e mban robinë të Bukurën e Dheut, përbindëshi, nëno?
– Se djali i vogël, e shkeli fjalën e dhënë. Fjalën e dhënë nuk duhet ta shkelë kurrë njeriu. Fjala e dhënë e ngre edhe të vdekurin nga varri…
– Të lumtë moj plakë! – i thotë babamadhi. – Nuk të dija kaq të zonjën!
– Pse, si më dije ti? – thotë nënua e merr frymë thellë, – Hajde nuse e Reshatit, bjer gështenjat e ziera!
Nusja hyn brenda me gështenjat e ziera. Nënua i ndan pjesë- pjesë.
– Ngadalë, ngadalë, – i porosit nënua, – Se janë të ngrohta dhe u djegin gojën. Ti Hamit, qëroi mirë, mos i le më të shumtat në ceflë! Dhe ti Musine, qase kokën më këtej, që të bien thërrimet në kartë, – thotë nënua e shtie xhezven në zjarr. Ngre perden e kamares, merr pisusin e ndërton kafenë. Ia jep babamadhit, pastaj merr për vete e për djemtë.
Zjarri bie. Fëmijët i puthin pleqtë e shkojnë të flenë.
Nuset lenë punën e dorës, heqin ceflat e gështenjave nga gjirma e i shpien në qilar. Është kohë e gjumit për të gjithë, edhe për burrat. Nga kreu i shkallëve dëgjohet zëri i nënos plakë:
– Nusera, mbuloni mirë zjarrin, shuani mirë dritat! Dëgjoni? Kini mendjen!
Heshtje. Pas pak dëgjohet edhe lëvizja e lehtë e këmbëve të dy nuseve nëpër dërrasat e korridoreve, që shpejtojnë për në odat e tyre të gjumit.
II
– Po ti, Musine, s’do vesh te dajkua? – e pyeti nënua.
– Jo, nëno, do të rri në shtëpi. Le të vejë Hamiti këtë herë.
Dhe nënua me Musinenë mbetën vetëm. Me të ngrënë bukë, shkuan në odën e zjarrit. Musinea u ul në vendin e babamadhit As një zë s’dëgjohej në gjithë atë shtëpi. E vogla vështronte odën me çudi e disi me frikë. U ngrit nga vendi. Vajti
në fund të minderit e hapi dollapin. Nxori kukullat.
– Ç’po bën ashtu? – e pyeti plaka.
– Do loz me kukulla.
– Jo, me kukulla natën, s’është mirë. Bëhen xhinde e dalin nëpër shtëpi.
Musinea s’priti fjalë të dytë. Metë shpejtë e futi kukullën atje ku e mori dhe vajti u ul në prehër të nënos e filloi të pendohej që s’vajti te ajkua me të vëllanë.
– Me kë të loz unë? – e pyeti.
– Me nënon, moj e marrë. Mos u mërzit ti! Sa t’i vë një dru zjarrit e do bëjmë çallma.
– Ah, do bëjmë çallma? – thirri Musinea. Sa i pëlqente ato çallmat apo kokoshkat, veçanërisht kur shihte nënon, se si e hidhte misrin në shoshë, si e tundte nëpër flakët e zjarrit të madh, andej – këndej, me të shpejtë.
– Hajde e vogël e nënos, ha çallmat dhe pastaj këtë gjisëm portokalle!
Musinea me gojën plot e pyet nënon:
– Nënë, të hedh një farë portokalli në zjarr, që të shoh çdo të bëjë nuse e dajkos?
Dhe e hodhi. Pas një çikë, ia bëri puf!
– Vajzë do bëjë, – tha nënua e tundi kokën, – Do t’i bëhen pesë të ziut burrë.
– Moj nëno, dua të të pyes një gjë, si i di gjithë këto përralla e këto historira?
– Unë, kur isha e vogël, isha shumë e urtë. Gjithë ditën, s’bëja shamatë. Nuk zihesha me njeri e nuk i bija njeriu, me gurë. Në shtëpi mbaja vesh nënën se ç’më thoshte. Kur haja bukë, nuk thosha kurrë: “Dua atë e s’dua këtë”. Dhe natën kur flija, më vinte në gjumë një zog i bukur sa s’thuhet. I kishte pendët jeshile, me kokë të verdhë dhe krahët gjithfarë ngjyrash. Unë flija dhe ai më dëftonte përralla dhe: është një ç’është një.
– Po unë, sikur të bëhem e urtë, a do të më vijë ai zogu natën?
– Po shpirt. A lozim “prum zjarr”?
– Lozim.
– Ahere fillo! Bashko majat e gishtave të të dyja duarve, ja kështu!
– Ja, nëno.
– Mos e ke qenin lëshuar, se më ha?
– Jo nëne, e kam lidhur, – i tha Musinea dhe i hodhi duart në qafë nga gëzimi, e mbështeti kokën në gjoksin e saj të butë e duke vështruar zjarrin, i tha:
– Më thuaj, është një ç’është një.
Nënua plakë e shtrëngoi fort në gji, i fryu pak flokët, vuri kokën mbi kokën e saj dhe duke e kunanisur, i tha:
– Është një e ç’është një, ikën e ikën e prapa s’vështron.
– Plumbi, – u përgjigj ajo.
– Është një e ç’është një, bie shi të mbulon e nga çdo e keqe të shpëton.
– Shtëpia, moj nëno.
– Edhe këtë ma gjete.
– E po, kjo lopë e mulla Kasosë, del në breg të Hasos. Muu, ia bën një herë, zgjon gjithë asqerë. Ç’është?
U mendua Musinea. Vuri një gisht në gojë dhe me kokën në gji të nënos, i binte bam, bam murit me dorën e djathtë.
– Këtë s’e gjej dot, moj nëno, – i tha më në fund.
– Është daullja që bie për Ramazan dhe njerëzia prish agjërimin. Po ti, do agjërosh këtë Ramazan?
– Uh, – i tha Musinea, – Të mos ha bukë në drekë! Jo, s’duroj dot.
Nënua qeshi. Drutë u bënë prush.
Musinea në pëqi të nënos, i mbërthente e i zbërthente jelekun. Nënua i gëzonte duart, ia lëmonte ngadalë-ngadalë, gjer te pëllëmbët nëpër gishtëra.
– Ç’është kjo? – e pyeti.
– Bazdravicë, – i tha Musinea. – Ka një javë që më është bërë.
– Po si s’ta kam parë? Nuk të kam thënë unë, që mos numëro kurrë yjet në qiell?
– Oh, nëna, po mua më pëlqen t’i numëroj. Më pëlqen shumë, nëna, ja, nga kjo odaja e madhe pas shiut, janë aq afër, nëna, më duket sikur vinë brenda në shtëpi.
– Dëgjo këtë që do të thotë nënua tani! Kur të vijë vera, do të martohet Zulua. Ti e di Zulon e teto Nurijes. Atë ditë që do të dalë nuse nga shtëpia, rri te dritarja e odës së madhe. Kur të marrë nusja rrugën me krushka, ti këndo kështu:
“Nuse me kalë të bardhë,
Merr bazdravicat palë.
Nuse me kalë të zi
Merr bazdravicat e mi.”
Dhe kështu, të ikin të gjitha.
Musinea tundi kokën e pëshpëriti: “Mirë nëna”.
Kur “kraf”, ia bëri një vetëtimë e madhe e mbushi odën me dritë dhe “buuu” u dëgjuan bubullimat, por edhe shiu i rrëmbyer trokiti mbi çati.
Musinea futi kokën në gji të nënos, që po e nanuriste:
“Bjer o shi bjerë,
Se s’ta kam qederë
Drutë i kam në derë
Shi e borë le të bjerë
Fu-fu-fu-ja mos të zerë
Se na gjen vërë më vërë”.
– E ç’është fufu-ja, nëno?
– Era, bijo, era e marrë. Kur bie shi e borë, s’ka gjë, se njeriu rri pranë zjarrit e ngrohet, por kur fryn era, ajo është e ç’është. Hyn nga të gjitha anët e përmes vrimave, të futet kudo.
– Po babamadhi, si do të vijë? Po babai dhe xhaxhai, që do t’i lagë shiu?
– Kur të kthehen ata, do të pushojë, – tha nënua e heshti.
S’folën më. As e vogla s’foli. Zunë t’i mbyllen sytë. Merrte frymë
ngadalë-ngadalë dhe e zuri gjumi.
Nënua e vuri mbi minder dhe e mbuloi me një pallto. Pastaj mblodhi prushet, i hodhi në mangall. I mbuloi mirë e mirë me hi. Lau gjirm e buhari, i erdhi rrotull shtëpisë. Mori vajzën në duar dhe e shpuri sipër. E vuri në vendin e saj. U zhvesh për vete, shkundi rrobat dhe i vuri prapa derës. Hoqi shaminë nga koka, lëshoi flokët dhe uli llambën. Kur ra për të fjetur pranë mbesës, ndjeu dorën e vogël t’i ngatërrohej nëpër flokë dhe dëgjoi zërin e përgjumur të vajzës:
“Cilën rrugë të marr, nëno? Është errësirë e kam frikë. Kam shumë frikë, nëno!”
III
Musinea shkruante me nxitim dhe shkrimin e kish të hapur. Ndjeu dorën e hollë e delikate të mësuese Uranisë, që e preku lehtë e i pëshpëriti në vesh: “Mos u nxito!” Vajza u turpërua dhe u përpoq, të mos nxitohej kur shkruante. Ishte në një bankë me Selfixhenë. Kishin dy vjet në të njëjtën bankë të shkollës femërore “Koto Hoxhi”, me drejtoreshë e mësuese, Urani Rumbon.
Musinea e Selfixhea i thithnin si ajri fjalët e mësueses së tyre. Në hyrje të klasës ato kishin qëndisur fjalët e Koto Hoxhit e Naim Frashërit:
“Kur shkela pragun e kësaj shkolle më mbërtheu një dashuri akoma më e madhe, për mësuesin që botoi alfabetin në Stamboll dhe na la amanet këto fjalë”.
– Fjala e gjuhës sonë ka hije, porsi hëna në mes yje, – u tha një ditë mësuese Urania. – Dhe ne duhet të mos e ngatërrojmë kurrë fjalën tonë të bukur, me fjalë të huaja. Si thua, Musine?
– Lepe? – tha Musinea.
– Oh, jo, jo, “lepe”, – e qortoi ajo me të butë, – Jo “lepe”! Të mos e dëgjoj kurrë me këtë fjalë! “Urdhëro”, e kemi në gjuhën tënë. “Urdhëro”. Dëgjojeni, sa bukur tingëllon!
– Më fal, mësuese, – i tha Musinea gati e përlotur.
– Pse nuk erdhe në kursin e qëndisjes? – pyeti mësuesja një nxënëse.
– Isha e sëmurë.
– Unë kam shumë, shumë dëshirë, të mësoj të qëndis, – tha Musinea. – Edhe nënua thotë, se pa gjilpërën, s’bën dot asnjë punë të mirë, se kemi për të kaluar gjithë jetën me gjilpërë në dorë.
– Shkruani të gjithë në fletore këtë vjershë dhe e keni detyrë ta mësoni përmendësh! – tha Urania:
“Dy more, dy pëllumbëza të mjera
Fluturojnë nëpër ferra
Njëra kish rroba jeshile
Tjetra i kish trëndafile
Njëra qante robërinë,
Tjetra këndonte lirinë”.
– Dhe më mbani vesh! Duhet të mësojmë! Të mësojmë! Të kemi zell dhe të kuptojmë e të gjithëve t’jua tregojmë, se shoqëria që i ka gratë mbrapa nga dituria, mbetet në vend si zogu me një krah. Gëzimi im më i madh, i mësueses suaj është, që këtu krah me krah, janë vajzat myslimane të Manalatit, me të krishterat e Varoshit, si motra të pandara nga njëra- tjetra.
INTERMEXO:
Rrëfim: Selfixhe Ciu (Broja)
“Musinea e vogël ka qenë një fëmijë i ndrojtur, me sy përherë mendimtarë. Një fëmijë që dukej si një e rritur. Ka qenë një fat, që ishim nxënëset e Urani Rumbos. Ajo vetë i bënte tekstet e poezive dhe ato të shfaqjeve teatrore. Kur ishim në klasën e IV-t, na ndanë në klasa të ndryshme me Musinenë. Musinea u mërzit e qau e qau pa pushim, aq sa mësuesja erdhi në oborr, ku ishim të dyja dhe i tha Musinesë se do përpiqej të na bashkonte, po edhe në qoftë se nuk do të ish e mundur, ne do të ishim gjithnjë bashkë. Dhe vërtet, nuk u ndamë të gjithë kohën që qemë në shkollën “Koto Haxhi”. Shpesh e hanim edhe drekën në shkollë, sepse
e kishim mësimin dy herë në ditë, e Musinea, meqenëse e kishte shtëpinë larg, nuk arrinte të kthehej. Ne banonim afër shkollës dhe në kohën e pushimit, loznim në oborrin e shtëpisë sonë.
“Shkollë, nuk do të thotë godina e as 36 shkronjat e abetares, që janë mjetet e kurrë qëllimi. Shkollë do të thotë edukim i shpirtit dhe arsimim i mendjes”, ngulmonte mësuese Urania”.
IV
E ja, erdhi pranvera. Vajzat e shkollës shkuan në Teqenë e Baba Manes, te sheshet e bukura të Kardhoces dhe te Ura e Lumit. Musinea u vesh me rroba të bardha dhe vajzat e mbuluan me kurora lulesh. Bënë një rreth dhe hodhën valle. E zërat e bukur e të hollë vajzërorë e mbushën ajrin si me cicërima zogjsh:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bardhë si qumështore
Arbërore”.
– Shiheni vajza, Gjirokastrën tonë, – e ndali vrullin mësuesja.
– Për mua është djepi i ëndrrave, i këngëve, i vajeve, i legjendave dhe dhimbjeve tona. Kjo është Dita e Verës. Ku i kini veroret tuaja?
Sa e bukur është dita e verës. Po, ato i kishin veroret, edhe në qafë, edhe në duar, edhe në flokë.
Musinea e ndjente veten të lehtë, të lehtë, sikur fluturonte me fustanin e bardhë. Fustanin ia kishte prerë e qepur mëma e saj, Hanushea. Dhe ajo e shihte Gjirokastrën. Ky ishte qyteti i saj. Adanaja, ku pat lerë, i kishte humbur pothuajse fare nga kujtesa. Dhe ishte tani ky qytet, me shtëpitë, rrugët, kalanë e Ali Tepelenës, qiellin si kube, nënon e saj dhe atë mësuese me fytyrë të mprehtë me zë aq të ngrohtë, atë mësuese me duart e holla, delikate, me atë zbehtësi dhe sy aq të butë, sy fëminorë, të pastër, ëndërrimtarë, që po kërcen e këndon së bashku me to
dhe që përsërisin vallen e këngën rreth saj:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bukur si lulebore
Arbërore “.
Ajo këngë nusërie ishte ëndrra e zgjuar, a gonxhja, që do të çelte lule në çdo zemër. Ajo, ndoshta, ishte fatthëna, e një lajtmotiv i jetës së Uranisë dhe vetë Musinesë, për t’ua mbushur botën me dashuri e dhembje njerëzore, për një ksoll, për një dasmë, për një lule, për një zog, për një vajzë, që tretej prapa xhamit, nën dritën e një llambe vajgur.
Kur mbaroi vallja e vajzave të klasave të ulëta, filluan mandolinat e vajzave të rritura:
“O trima luftëtarë, o bijt e Skënderbeut,
Kërkoni ju shqiptarë, lirinë e mëmëdheut …”
Njëra e veshur si nëna Shqipëri, me fustan kuq e zi, këndonte vargjet e Urani Rumbos:
“O bijtë e mi e bijatë
I shtini sytë te të mijat
Përse më latë të shkretë sot
E mjera vdes e s’duroj dot”.
Dhe kori i vajzave:
“O mëmëzë ne bëmë faj
Po falna-je, se paskëtaj
Të gjithë ne që sheh me sy
Do të përpiqemi për ty”.
Vajzat u ulën të çlodhen. Zbritën në Varosh e mësuesja i ftoi në shtëpinë e saj, tek nënë Kaliopi. Vajzat u ngjitën në katin e dytë dhe qëndruan pranë tavolinës së vogël, me llambën e vajgurit, e mbushur me libra e fletore, në dhomën me mindere e perde të bardha, si karta. Hanin nga tabakatë biskotat e frutat, që mësuesja i kishte përgatitur për ta. Oborri i nënë Kaliopit, dritaret dhe shkallët e gurta ishin rrethuar me dafina e lule.
– U lodh, u lodh kjo Urani për ju bija, çap e jak, në shtëpi e në shkollë, e shtëpi më shtëpi që nga Hazmurati në Palorto, rri me orë e shkruan e shkruan. “Ç’janë gjithë këto gjëra, që shkruan?” – e pyes.
“Gjëra të mira, të mira,” – më përgjigjet gjithnjë.
“Po si mund të mos bëjë gjëra të mira kjo e bekuar vajzë, që edhe kur e zënë ethet, nuk ndalet në shtëpi, po vrap e në shkollën tuaj?
Të gjithë e dinin tashmë në Gjirokastër se Urani Rumboja po “luftonte me qiejt”, për të shtuar edhe një vit shkollor në shkollën femërore “Koto Hoxhi”, duke kërkuar ndihmën e të gjithëve, prindërve dhe autoriteteve.
“Të zgjasë koha e ndriçimit të mendjes së miturakëve. Të forcojmë të gjitha zakonet e mira, që na i lartësojnë virtytet, të thithim si bleta, nga ato të botës, po të hedhim poshtë zakonin ogurzi, që i mbyll vajzat që fëmijë, sapo dalin nga fillorja në “Bastijet gjirokastrite” dhe i zhburgos vetëm në kohën e martesës”.
INTERMEXO:
Rrëfimi Selfixhe Ciu (Broja):
“Muntazi dhe Vesimi, ithtarë të Fan S.Nolit, pas dështimit të revolucionit, u burgosën. Më kujtohet dëshpërimi i Musinesë. E heshtur, e tretur në atë hidhërim. I qëndroja pranë. Për t’ia lehtësuar dhimbjen, i tregova se atë ditë familja ime, kishte çuar në burg një byrek të madh për ta. Musinea më hodhi dorën në qafë dhe u përlot”.
V
Erdhi edhe një dimër. Dimri i fundit, që Musinea e kalonte me Hamitin, vëllain me të cilin ndante fëmininë, megjithëse ai ishte disa vjet më i madh. Ai ishte dimri që vinte pas një tronditjeje të madhe. Dy vëllezërit e mëdhenj, edhe pas lirimit nga burgu, paguanin për iluzionet e tyre të lirisë e demokracisë. Bënte
shumë ftohtë. Të mëdhenjtë kishin vendosur ta dërgojnë Hamitin në Liceun Frëng të Korçës. Nënua plakë, si çdo dimër, si një magjistare e lashtë, ushqente të vegjlit me gështenja, çallma, “është një e ç’është një” dhe përralla.
Nuset punonin në qilarët mbushur me kade e u dridhej buza. Sa të mbaronin punë, ngjiteshin lart e të uleshin pranë zjarrit, qoftë edhe në bisht të oxhakut. Klluk, oda e dimrit. Zjarr i madh dhe flaka flakë. Nga njeri buxhak nënua plakë dhe nga ana tjetër, babamadhi.
– Nuk të duket që është dobësuar djali? – pyet babamadhi.
– Hamiti? Oh, mos u bëj merak për të. Ashtu është, i hollë si purteka, po plak me mjekër të bardhë do të bëhet e në buxhak do të rrijë si ti, me djem e mbesa plot.
– Jo, e kam fjalën për djalin tim, o plakë. Ky Reshati punon pa e kursyer veten dhe kolla e Adanasë nuk po i ndahet e meraket e djemve të mëdhenj, po e tresin.
– Desh Zoti e shpëtuam me aq. Se ka keq e më keq. Se edhe mund të na ishin vrarë Muntazi e Vesimi, po tani kemi filluar të mendojmë për dasmë e jo për ksoll. Të erdhi koha të martosh edhe nipat, o plak.
– Nëno, po bie borë, – thirri Musinea dhe fërkoi duart nga gëzimi e vrapoi tek dritarja.
Bora binte flokë-flokë, qetësisht. U veshën çatitë, oborret dhe degët e thata. Kur ja, papritur filloi era e i ngriti përpjetë flokët e bardhë. Pemët u shkundën e rrëzuan edhe gjethet e fundit që kishin mbetur. Dhe larg, larg sa mezi dukej, një zog. Vetëm një. Fluturonte e s’dinte nga të shkonte. Musinea rrinte aty, e ngurosur.
Vështronte e herë pas here, fshinte me dorë avullin e xhamave që bëhej nga fryma dhe trishtimi për atë zog të shkretë, aq të vetmuar në atë erë dëbore. Musinea priste të ulej era. E vërtet, era u ul ashtu si kishte ardhur, krejt pa pritur. E dheu sa vinte e bëhej më i bardhë.
– Ç’bën aty Musine?
– Shoh borën që bie, nëno.
Të gjitha degët e pemëve u mbuluan përsëri, s’janë më të zeza, si më parë. Rrasat e çatisë nuk duken fare. Dhe vetëm ai zog, ai zog fluturon e dridhet i tëri. I ziu zog, s’di ku të vejë. Ja, tani humbi fare. Kushedi ku e ka folenë. Sikur të vinte aty brenda, Musineja do ta ngrohte, do ta ngrohte, do ta vinte aty pranë zjarrit…
I shkreti i vogël, që kishte mbetur pas nga shokët. Bora s’kishte ndërmend të pushonte e Musinea erdhi e ul pranë Hamitit e kushëririt të vogël, që tundej në djep, “trokër, turkër, trokër, trukër” dhe zëri monoton i nënos plakë:
“O ri, ri e o ri, ri ,
Djalin o s’ma ka njeri
Djali i djalit, si flori”.
U hap dera dhe nënua e Musinesë, Hanueshea hyri me dru në duar. Eci pak dhe u ul në gjunjë tek minderi i mesit. Një e nga një, i vuri në buhar të thaheshin dhe njërin e vuri në zjarr.
– Ngrehuni, – u tha fëmijëve, – Ejani të lani duart e këmbët dhe të hani bukë!
Fëmijët vajtën edhe një herë te dritarja. Bora kishte rënë gjithë pasditen e kish shtruar një pëllëmbë. Binte edhe kur fëmijët vanë përposh. Binte edhe kur nënua fliste me babamadhin, kokë më kokë, e vështronin flakën e zjarrit. Natë dhe errësirë e madhe kudo. Gjëkundi zë s’dëgjohet. Gjëkundi dritë s’duket, njeri udhës nuk kishte. Dhe jashtë, bora kishte shtruar mirë. Të gjithë ishin nëpër shtëpitë e tyre. Dheu, çatitë dhe pemët qenë ngarkuar. Frynte një erë e lehtë dhe bënte i ftohtë i madh dhe brenda nëpër oda, drurët hidheshin njëri pas tjetrit në oxhaqe. Ishte aq mirë në odën e zjarrit, të shtruar mirë e ngrohtë, me kanatet e dritareve puthitur mirë. S’dukej se ç’qe jashtë. Vetëm flokët ndriçonin e të gjithë rrinin rreth zjarrit. E dinin që ky ishte dimri i fundit i vëllait dhe motrës së vogël që ia hëngri miu dhëmbët. Tani i kishin dalë ato dhëmbë të bukur, të bardhë, të bardhë. Musinea e preu lodrën në mes, sapo i ati e vështroi me qortim. Uli kokën e s’foli fare. Të mëdhenjtë flisnin dhe të vegjlit heshtnin. Pastaj, u hoqën në fund të odasë. Kushërinjtë i luteshin Musinesë t’u rrëfente një përrallë. E vunë në mes dhe ajo rrëfeu përsëri përrallën e së “Bukurës së dheut”.
– Po kjo është e vogël, moj Musine, – i tha Hamiti. – Na thuaj edhe një tjetër, po jo kaq të shkurtër!
– Unë s’di tjetër, – u tha Musinea. – Tani lërmëni të rri ulur pranë zjarrit, se m’u thanë duart!
Hyri në mes të nënos plakë e babamadhit, mu mbi prag të gjirmës.
– Mos u ul aty, Musine, – i tha nënua, – Se s’është mirë.
– Po pse nuk është mirë?
– Se bota flasin keq për ty, merr vesh?
Musinea e vështroi nënon, po të themi të drejtën, s’mori vesh gjë. Erdhi nusja e Reshatit, mëma e Musinesë, Hanusheja me gështenjat e ziera. Hamiti trazoi zjarrin me thikë.
– Djalë, mos e trazo zjarrin me thikë! – i tha nënua.
– Po pse? – pyeti Musineja? – Pse?
– Sepse, moj bijë e nënos, babai tënd vë borxhe dhe kush i lan pastaj? Ku t’i gjejë paratë, që të të martojë, kur të rritesh?
Musineja uli kokën. U turpërua dhe tha me zë të dredhur:
– Unë s’martohem … nuk dua burrë.
– Po si s’martohesh? Po Ganinë, atë qorrin, e harrove? Atë do të japim burrë. Të të rrahë natë e ditë, – u tall nënua.
– Do të të martojmë e do të të dëbojmë nga shtëpia e kur të nisesh nuse, do të nusërosh e do t’ju puthësh dorën krushkave. E do të qash me shami: “Oi, oi”, kur të dalësh nga shtëpia, i tha i vëllai, duke qeshur.
– Eë, ëë, – ia bëri Musinea e zuri të qarët me dënesë e i mbeti gështenja në grykë, kur ndjeu dorën e ngrohtë të Hanushesë mbi supe.
– Na, moj e marrë, – i tha nënua, – Po ne bëmë shaka. Pa s’të martojmë fare, apo jo Hanushe? Po ku të lë mëma ty, që mezi të ka një vajzë të vetme. Do të të mbajë këtu në gji, edhe të duash ti, s’do të të martojmë – i pëshpëriti në vesh Hanushea.
Musinea pushoi të qarët, por dëneste herë pas here, me kokën në gjirin e s’ëmës. Kur u ngjitën për të fjetur, Hamiti filloi të tallet me të: “Kanakare, kanakare/nxirre gjuhën, të të jap një pare”.
Musineja rrëmbeu jastëkun e ia hodhi. Pastaj, u bë një betejë e vërtetë atje lart me të tërhequra flokësh e duke fshehur dorën.
Në mëngjes, Hanusheja hodhi një pallto në kokë, veshi një palë këpucë burrash e duke ecur “pllaq, plluq” nëpër plloçat e oborrit, hapi portën për të hequr borën që kishte zënë derën. Fëmijët u ngritën gjithë gaz e s’përmbaheshin dot. “Borë! Borë! Borë!”
Mëngjes i bardhë, i bardhë.
– Prisni, – u tha mëma – Prisni se është shpejt për në shkollë! Ku veni që tani?
– Të lozim, të lozim, të lozim! – thirrën fëmijët.
– Ç’është kjo zallamahi! – tha nënua – Kini mendjen, mos rrokulliseni e gjendeni, te Grika e Pazarit!
– Jo, nëno, jo. Do të luajmë sa të vijë ora e shkollës. Do të luajmë fare pak, fare pak.
Dhe me të vërtetë, ajo ditë kaloi rrëmujshëm. Edhe në shkollë ata shihnin gjithnjë nga dritarja. Orët u dukeshin të gjata, pa fund dhe mësuese Urania, që e donin aq shumë, u dukej se po i zgjaste orët, po i zgjaste orët më shumë atë ditë. Po si nuk e kuptojnë edhe mësueset, që kur bie bora e parë, fëmijët janë të paduruar e nuk e kanë mendjen të dëgjojnë mësuesit e as porosirat e mëmës apo të të mëdhenjve? Po si nuk e kuptojnë, sepse dihet që të gjithë, të gjithë kanë qenë njëherë fëmijë të paduruar e lojcakë?
– Do t’ju përcjell në shtëpi pas mësimit – i tha Urania Musinesë.
Ai ishte një dimër tronditës për Gjirokastrën. Një vajzë katërmbëdhjetë vjeç ishte endur, si e marrosur nga Ura e Lunxhërisë. Gjirokastra kishte gumëzhirë: “Një vajzë nga Hazmurati u gjend e mbytur në lumë”.
Urania e dinte çdo të ndodhte tani. Kishte aq kohë që punonte për ta bërë shkollën femërore më të plotë, që vajzat të dilnin edhe një vit më të rritura e më të vetëdijshme prej saj, po ajo vajzë e mbytur, ishte klithma e një egërsie të largët. Urania nuk lodhej, nuk lodhej aspak së shpjeguari derë më derë, që nga Varoshi në Palorto, Dunavat e Manalat. Megjithëse ishte ftohtë e binte borë, mësueset e shkollës “Koto Haxhi”, me zemër në dorë, erdhën edhe në shtëpinë e Kokalarëve.
– Hyni, hyni, – u tha Hanusheja.
– Jo, sot s’kemi ardhur për kafe, por për atë vajzë të re që u mbyt në lumë nga thethaçet, – i tha Urania.
– Ah, – tha nënua plakë – Çupa ime, femra është si xham kristali, po u thye thërrmohet e nuk e mbledh dot njeriu.
– Vajzat tona janë shumë të mira, të ndershme, siç e do zakoni shqiptar, – tha Urania. – Ty, nëno, të dëgjojnë të gjithë, të respektojnë të gjithë. Thuaju të mbyllen gojët e liga! Të mbyllen, se do na pengojnë në këto punë të mira që kemi nisur. Tani ne kemi sjellë aq gra në shoqërinë tonë “Përmirësimi”, në kursin për ekonomi shtëpiake, higjienë, qëndisje dhe edukatë morale. Duam që gratë e vajzat e virtytshme të qytetit tonë, arsimdashëse dhe mike të përparimit, të zhvillojnë edhe një kurs për të mësuar shkrim e këndim. Si thoni ju Hanushe hanëme?
Hanushja vetëm buzëqeshi e tundi kokën me shenjë nga e vjehrra.
– Nëno, na ndihmo, të lutem! – i tha Urania.
– Sa të rrojmë, le të mësojmë, – tha nënua. – Pijeni kafenë, se u ftoh! Zoti na ndihmoftë të gjithëve!
* * *
– Se mos hani gjë borë, se kjo është borë e maces! Kur bie për herë të dytë, është e qenit. Vetëm bora e tretë është e njeriut, – porosiste Hanushea fëmijët, kur u kthyen nga shkolla dhe i fluturuan çantat nëpër shtëpi. – Shpejt, secili të rregullojë çantat dhe librat!
Fëmijët u bindën, po nuk po i zinte vendi. Ikën me vrap në oborr dhe filluan lojën. Edhe pak. Edhe pak. I binin njëri – tjetrit. Qeshnin e qeshnin. Pastaj, si çdo vit, në çdo oborr, bënin njeriun prej bore vrap e vrap, njeri trupin, tjetri duart, pastaj sytë me dy copa thëngjilli. Bo, bo, zuri të shkrijë bora. E pikë pikë, kullonin rrëketë nga çatitë me rrasa të hirta. Një erë e lehtë shkundte borën nga pemët. Qielli u mbush me re dhe filloi shiu. Fëmijët hynë brenda. “Brombër, brumbër” nëpër divane. Hidhu Hamiti, hidhu Musinea e bisht nga prapa kushëriri i vogël, i
veshur me një pallto të gjatë deri në fund të këmbëve.
– U, u, u ç’bëni kështu, – u tha Hanusheja, – Ç’bëni kështu, se na rokanisët kokën? Hyni në odë!
I zuri nga duart.
– U, pu pu, akull. Shkoni, uluni pranë zjarrit! U janë bërë gishtat flakë të kuqe.
– Jo, mëmë, s’kemi ftohtë. Duam të lozim, – i thanë ata.
– E tepruat, kështu s’u dua! Pa uluni në minder se do u bie gjëra të mira për zemër. Do u bëj edhe kokoshka, – u tha nënua plakë.
– Oh, oh, sa e mirë je nëno – i tha Hamiti.
Musinea e zuri nënon nga çitjanet dhe s’e lëshonte.
– Lërmë, se do më hedhësh në dhe. Lërmëni! Po të ngjitemi në odën e zjarrit, do t’u them një përrallë.
– Mos na gënje, nëno – i tha Hamiti. – Ti ke thënë se përrallat nuk thuhen ditën se ngucen paratë. Po, po, unë e mbaj mend fare mirë këtë.
– E kam thënë vërtet, po për një herë vetëm s’bëhet qameti.
– Mirë, – thanë fëmijët dhe shkuan në odën e zjarrit. I pari hyri Hamiti, pastaj Musineja e i kushëriri, që mbahej me dorë te muri i derës dhe mezi ngriti këmbën për të kapërcyer pragun, se s’e linte palltua. Hynë të tre brenda, pranë zjarrit.
“Ha. ha, ha”,- ia bënin, duke mbajtur pëllëmbët përballë zjarrit, që t’u ngroheshin dhe prisnin nënon. Ajo erdhi me një pjatë në dorë, tri thela bukë dhe
tri copa djathë. E vuri përdhe pjatën e me mashë trazoi zjarrin dhe u tregoi përrallën e “Shamadanit” .