Monografi për myxherred baba BEKTASH ALIAJ.

Prof. Fejzulla ABDULLAI/

Dervishi i Teqesë së Baba Rexhebit në Detroit, Eliton Pashaj, edhe pse me moshë të re, veç çështjeve fetare që i kryen me sukses në këtë qendër fetare të tarikatit bektashjan, merret edhe me kërkime fetare/shkencore duke u përpjekur që të nxjerrë në dritë veprimtarinë fetare dhe kombëtare të klerikëve bektashjanë në trojet shqiptare.

Në kohën e fundit paraqitet me një libër të ri të publikuar në Tiranë (2021) me titull: “DËSHMI E TRISHTË E NJË SHENJTORI (Monografi kushtuar baba Bektash Aliaj, Golimbas). Me këtë vepër me përmbajtje fetare, dervish Elitoni, duke pasur përgatitje solide fetare/shkencore, me njohje të duhura të metodoligjisë kërkimore – shkencore, dhe me një afinitet të veçantë për të nxjerrë në dritë të vërtetën objektive në fushën e kërkimeve shkencore, objekt studimi të cilin e ka jo vetëm në këtë studim monografik, por edhe më gjerë, duke iu referuar një literature të mirëfilltë, dhe duke kërkuar dokumenta nëpër Arhivat e Shtetit Shqiptar, në Selinë e Shenjtë Bektashiane në Tiranë dhe në arkivat e Stambollit, para publikut paraqet të vërtetën mbi aktivitetin fetar e kombëtar të një figure të shquar të bektashizimt për të cilën gjer tani është ditur fare pak, baba Bektash ALIAJ.

Materiali i shkruar në këtë libër, është përfshirë në 222 faqe. Në fund të shkrimit autori paraqet një shtojcë ku bëhet fjale mbi të thënat e autorëve të tjerë për baba Bektashin. Madje, paraqet edhe një tregues të lëndës, të renditur sipas alfabetit shqip. Për të pasur një pasqyrë më të mirë, aty janë nxjerra emrat e personave dhe vendeve që përmenden në tekst. Përmbajtja e  tekstit është përfshirë në dhjetë tituj dhe të nëntë autorëve të tjerë të cilët i japin përshtypjet e tyre mbi baba Bektashin. Kapitull të veçantë dhe pjesën më të madhe të këtij vëllimi, autori ja kushton figurës së shquar të bektashizmit, baba Bektash Aliaj, gjë që dëshmon edhe titulli i këtij vëllimi.

Përdorimi i literaturës dhe të dokumentave të ndryshëm, citohen brenda në tekst, kurse sqarimet dhe mendimet e veta janë të paraqitura në fusnota. Kjo dhe stili i të shkruajturit, i jep mundësi lexuesit që më lehtë ta kuptojë përmbajtjen e tekstit dhe me kënaqësi ta lexojë.

Ç’i paraqet autori lexuesit me këtë vepër? 

Pasi e lexova me vemendje librin, nga përshtypjet që më bëri, e pash të arsyeshme që të shkruaj diçka lidhur me përmbajtejn që aty na ofron autori. 

Në fillim ai fillon me paraqitjen e islamit/tarikatit bektashjan në trojet shqiptare e më gjerë në Ballkan. Bektashizmi që lindi në shekullin e XIII nga Haxhi Bektash Veliu, duke pasur si parim themelor tolerancën fetare, urtësinë dhe humanizmin njerëzor, shumë shpejt filloj të depërtojë në masën e njerëzve në vendin e Azisë së vogël ku u paraqit përherë të parë. Prej aty filloj vazhdimisht të zgjerohej edhe  në vendet e Ballkanit. Por parashtrohet pyetja: në cilën kohë ky tarikat vjen në Rumeli/Ballkan, para se të depërtojnë turqit osmanlinj, apo pasi Ballkani okupohet prej tyre? Autori duke iu referuar autorëve të ndryshëm dhe dokumentave arkivore, me mendimin e të cilëve në të shumtën e rasteve pajtohet edhe vetë, vjen në konstatim se ky tarikat në këto vise pat ardhur para se të bëjë ekspanzion Perandoria Osmane në trojet në fjalë. Sipas tij, kultura arabe/islame në trojet tona është e dëshmuar qysh në shekullin e VIII. Këtu i referohet Franjo Ruçkit, i cili duke cituar Mehmet Haxhiq-in nënvizon: “Arabët kanë kaluar nëpër Siujdhesën Ballkanike dhe kanë provuar përhapjen e fesë, veçan duke shpërndarë libra”. Përhapja e hershëme e Islamit në vendet shqiptare, padyshim qe kushtëzuar edhe nga faktorët natyrorë-gjeografikë të Ballkanit. Kjo mund të shihet në rrugët detare e tokësore  që kanë mundësuar lidhjen papengesë me trojet të Azisë. Sipas Ekrem Vlorës, në periudhën paraosmane, në trojet shqiptare patën ardhur si misionarë disa dervishë shëtitës që nuk ndaleshin në një vend, por paskan bërë “përgatitje për pushtimin ushtarak të Turqisë”. Misioni i këtillë, personalisht vë në dukje dervish Elitoni, ka qenë i pamundur për dervishët e këtillë të asaj kohe, sepse interesat e fuqive kristiane ishin të dukshme me forca ushtarake mjaft solide. Ndoshta do të ishtë më mirë të mendohej se këta dervishë si mision të vetëm patën përhapjen e Islamit, pohon dervishi. Këtu duke përshkruar traditat e dervishëve  dhe shenjtërimin e tyre me frymën e Haxhi Bektashit qenë mundësuar të shërbejnë si element bazë në jetën e shqiptarëve.

Në këtë kontekst autori me një vemendje të posaçme, kujdes i kushton edhe të dërguarit special të Pirit të bektashizmit, misionerit Sari Salltikut për përhapjen e një tarikati të ri në trojet e Ballkanit/Rumelisë. Ky misionar vjen në këto troje, kur aty në jetën e përgjithshme ndërthureshin dhe hakeroheshin ndërmjet tyre interesat të identitetin etnik të bizantinëve, sllavëve, bullgarëve, mongolëve, turqëve e tjerë. Për kryerjen me sukses të këtij misioni dhe humanizmit të lartë njerëzor e shpirtëror, në shumë vende të Ballkanit paraqiten tyrbe të këtij misionari të lartë të Haxhi Bektashit. Të tilla janë: tyrbja e Kaliogrës në Bullgari, në Ohër/ Maqedonia e sotme Veriore, Babadog në Rumani, Krujë në Shqipëri, Bllagaj në Bosnjë e Hercegovinë, Korfuz në Greqi e vende të tjera. Veç kësaj aty mund të shihen edhe disa mekame të tjera me emrin e këtij shenjtori.

Pas këtij, në trojet shqiptare e më gjerë në Ballkan, paraqiten edhe shumë dervishë e  kalanderë të dërguar nga  Teqeja qendrore e Haxhi Bektrsh Veliut.

Këtu autori nuk e anashkalon edhe udhëpërshkruesin e kohës duke e përmendur në disa vende, Evlija Çelebi-un, i cili, sipas tij, pat qenë indiferent ndaj bektashinjve.  Madje me një vemendje të veçantë citon të thënat e baba Ali Tomorit: “Nga Haxhi Bektashi gjer tek Ballëm Sulltani, trashëgimia ka ecur atë pas ati e bir pas biri, por i shkëlqyeshëm shenjtori Ballëm Sulltani me madhërinë e dieninë dhe shenjtërisë që pati, solli një evolucion të madh ndaj klerit bektashjan…”.

Si përfundim në këtë kontekst, autori vëren se autorët e huaj dhe shqiptarët janë të mendimit që bektashizmi si tarikat i fesë islame në trojet shqiptare fillesën e lulëzimit të vet e pati në kohën e Ali Pashë Tepelenës. 

Përkujdesjen e këtij qeveritari e patën ndjerë ndjeksist e këtij tarikati në Çamëri, Janinë, Kostur, Katerinë, Konicë dhe Follorinë. Kujdesi i tij qe shtrirë edhe në teqenë e Farsallës, në Greqi. Në këtë teqe, prej vitit 1807 dhe gjer në vitin 1972 postëmbajtës patën qenë vetëm dervishë e baballarë me prejardhje shqiptare nga trojet e Shqipërisë. 

Me një kujdes të veçantë, këtu autori na bën në dije se pas vitin 1826 bektashizmi identifikohet  gabimisht  me alevizmin, i cili nuk i ka tiparet e këtij të parit. Po në këtë vit, fillojnë edhe ditët më të zymta të bektashizmit nga lufta e hapur që i shpallet nga autoritetet e Portës së Lartë. Këtu përmendet autori F. Maden , i cili jep një analizë të detajuar mbi shkaqet, mendimet dhe veprimet represive që bartën në mbylljen e faltoreve të Pirit të bektashizmit, Haxh Bektash Veliut. Në këtë kohë të errët mjaft klerikë bektashjanë u vranë dhe u syrgjynosën në vende të huaja, vetëm për t’u zbatuar urdhërat e sulltan Mahmudit të Dytë.

Bektashizmi nuk ka luajtur vetëm rol fetar në përhapjen e ideologjisë fetare, por edhe kombëtar. Këtu autori na njofton me angazhimin e klerikëve bektashjanë në mbrojtjen e çështjes kombëtare. Sipas tij, në historiografinë  shqiptare vend i veçantë i është vënë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për të cilën inicuese qe teqeja e Frashërit e baba Alush Frashërit, udhëhequr nga Abdyl Frashëri. Në këtë kontekst për rolin kombëtar përmendet  baba Meleq Shembërdhenji, i cili në vitin 1896 pat shkuar në teqenë të Merdiven Qojit në Stamboll, ku i mblidhte shqiptarët me qëllim që t’jua mësonte gjuhën shqipe dhe tek ata të zhvillonte sa më tepër ndjenja kombëtare. Kështu kanë vepruar edhe shumë dervishë të tjerë. Aty përmendet edhe baba Hysen Melçani, i cili mbi dyzet vite që shërbeu si postëmbajtës i teqesë së Melçanit (Korçë), qe shndërruar në udhëheqësin e lëvizjes kombëtare në atë anë. 

Në kontekstin e këkij shkrimi, autori na jep një shikim më vete mbi trevën e Vlorës dhe teqenë e Golimbasit. Kjo trevë e njohur si Aulona e lashtë përmendet qysh në shekujt e tretë e të katërt para Krishtit. Rëndësi të veçantë treva e Vlorës morri në kohën  e mesjetës për shkak të luftrave  midis bizantëve , sllavëve, arbëreshëve e raguzjanëve.

Në këtë libër mund të shihet edhe aktiviteti i Sami bej Frashërit, i cili në kohën e tij duke mbledhur të dhëna në arkivat osmane, për nënprefekturën e Vlorës na njofton se përbëhej prej 64 vendbanimesh fshatare dhe me një popullsi prej 30 mijë frymësh. Si qytet bregdetar dhe me një vijë të gjatë kufitare me detin Adriatik dhe Jon, qytetit i jepej një rëndësi gjeostrategjike. Pikërisht kjo qe arsyeja që qe bërë si epiqendër e perandorisë në Rumeli. Këtu në interes janë edhe të dhënat e Evlia Çelebiut në vitin 1670 kur e pat vizituar këtë anë.  Sipas tij, në mëhallën e Tabakëve të Xhamisë së Hynqarit të Hysen Agës, të Mumxhuzades, të Gjykatës dhe të Çarshisë, thuhet se në çdo mëhallë ka pasur edhe nga një teqe.

Ndër klerikët e kohës përmendet edhe Sinan Pasha i Vlorës themeluesi i teqesë bektashjane të Kaninës e njohur si Teqeja e Sinan Pashës. Kjo teqe qe e njohur në mbarë Turqinë, Arabinë e Persinë, njofton E. Çelebiu në udhëpërshkrimet e tij. 

Për rolin e teqeve në rritjen e bashkëpunimit ndërfetar dhe vëllazëror në mes myhibanëve, autori paraqet  aktivitetin e disa teqeve të kësaj ane. Të tilla në atë kohë qenë teqeja e Smokthinës, Gjormit, Shkozës, Gorishtit, Dukatit, Kuçit, e disa të tjera. Këto teqe patën mundësi në mejdanet e tyre të mblidhnin një numër të konsiderueshëm myhibanë, jo vetëm në predikimin e riteve fetare, por edhe në  ndërtimin e marrëdhënieve vëllazërore, e humane dhe raporte bashkëpunimi të sinqertë me bashkëkombësit e tyre ortodoksë.

Megjithatë, në kontekstin e këtij lulëzimi të tarikatit bektashjan në Shqipëri e më gjerë, këtu autori na njofton edhe me akcionet e marra nga kundërshtarët e egër të bektashizmit për rënimin e teqeve dhe për persekutimin  dhe përndjekjen e klerikëve bektashjanë. Në këtë kontekst ai përmend tri rrebershe më të egër që i shkaktuan dëme të paparashikuara këtij tarikati dhe tentimin për rrënimin dhe kompromitimin  e kultit bektashjan. Shprehimisht thotë: “Përndjekja madhore në qeverisjen e Sulltan Mahmudit të Dytë, më 1826, diegja e teqeve të jugut  të Shqipërisë në vitin 1912-1915 nga andartët grekë dhe sanksionimi me kushtetutë i ndalimit të fesë në vitin 1967…”.

Në gjysmën e parë të shekullit 19 në trevën e Vlorës ndërtohet teqeja e Golimbasit. Personalisht autori gjukon se kjo teqe  është hapur gjatë  viteve të 1840-1850. 

Sfidat e jetës së dervish Bektashit

Mbi fëmijërinë dhe rininë e klerikut të ardhshëm, dervish Elitoni flet me një vemendje të veçantë. Këtu ai na njofton në mënyrë të detajuar të kaluarën e tij, duke përshkruar edhe sfidat e vështira që i pat kaluar ky klerik i ardhshëm i tarikatit bektashjan në Shqipëri.

Bektashi i vogël qe djali i vetëm në familje, ndaj qe rritur nën kujdesin e veçantë të prindërve. Si fëmijë i vogël duke u edukuar në frymën e denjë të bektashizmit  në kohën kur teqeve filloi t’u rritet lavdia, si në Shqipër dhe në Ballkan e Turqi, mund të kuptohet lehtë pse qe paisur me ndjenja fetare që dallonin nga moshatarët e vet. I ati, Shuaipi, qysh në moshën të njomë filloi t’i japë njohuri nga gjuha perse. Bashkë me shokun  e tij, Rakipin, të dy të moshës dymbëdhjetë vjeçare, kohën e kalonin në   teqenë e Golimbasit. Aty recitonin vargje të autorëve të vjetër të Firduseut të Madh, Xhelaledin Rumiut, dhe Attatarit.

  I ati, duke parë aftësitë edhe  njohurit e birit të vet, e dërgon  në Egjypt për të vijuar mësimet fetare në Medresenë e famshme të Kajros. 

Pas kthimit në vendlindje në vitin 1900, Bektashit do t’i realizohej ëndrra që të vishej dervish. Në këtë kohë aty si baba i ardhshëm dekretohet baba Sali Matohasanaj me shërbim në teqenë e Golimbasit. Vendosja e baba Saliut në këtë teqe, u mundësua që aty të krijohet vatër e lëvizjes kombëtare që përfshinte krejt fshatrat e Lumit të Vlorës. Në teqe shkonin edhe baballarë të tjerë, si: baba Ahmedt Turani, baba Ali Tomorri, baba Hajdër Gjirokastra, baba Medin Gllava etj. Për veprën dhe aktivitetin fetar e kombëtar të baba Saliut  flet edhe baba Rexhebi në veprën e tij Misticizma Islame dhe Bektashizma.

Për aktivitetin kombëtar që kishte baba Sali Matohasanaj, bashkë me Bektashin 15 vjeçar, autoritetet turke duke cilësuar si veprimtari antishtetërore, në vitin 1902 i bukgosin. Më vonë pas internimit të baba Saliut, Bektashin e lirojnë nga burgu i Vlorës duke e këshilluar që të mos merrej më tepër me shpërndarrjen e librave  shqip. Mirpo, dy vjet më vonë, duke shkuar rrugës për në teqenë e Smokthinës, pas një kontrolli të bërë, autoritetet turke përsëri e burgosin. Me intervenim të shpejtë, me dhënien të një ryshfeti, Bektashin e lirojnë. Ndoshta kjo do të ketë qenë arsyeja, mendon autori i këtij libri, që baba Shuaipi e largon Bektashin nga teqeja e Golimbasit. Prej aty shkon në teqenë e Kurorës së Malit.

Aktiviteti patriotik i dervish Bektashit shihet edhe në kohën e shpalljes së pavarsisë së Shqipërisë. Në natën e shenjtë të 27 Nëntorit të vitit 1912, dervish Bektashi u gjend në teqenë e Kuzum Babajt në Vlorë të mbushur me klerikë dhe dashamirës nga Vlora, Mallakastra e Tepelena. Të nesërmen më 28 Nëntor, baba Sali Matohasanaj bëri bekimin e flamurit kuqezi.

Pas okupimin osman, Shqipërisë i kërcënohej rrezik edhe nga okupimi istaljan. Zbarkimi i trupave  italjane në truallin shqiptar ndodhi në vjeshtën e vitit 1914. Në kushte të vështira të kësaj kohe, aktiviteti i dervish Bektashit nuk mungoj. Në teqenë e Golimbasit , italijanët patën edhe disa “shërbëtorë” shqiptarë të cilët u ndeshën me qëndrimet stoike të baba Shuaipit, dervish Bektashit dhe dervish Rakipit. Në këtë kohë për aktivitetin e tij antiitaljan, xhandarmëria italjane dervish Bektoshit i komunikon arestim, duke i kërcënuar se nëse vazhdon do të dërgohet në burgjet e Italisë. Me intervenim, lirohet nga burgu, por me kusht që të mos merrej më tej me aktivitet antiitaljan.

Megjithatë, dervish Bektashi vazhdon me aktivitetin e tij kombëtar, ndaj në vitin 1916 bashkë me dervish Rakipin të teqesë së Golimbasit, sërish arestohet. Tani që të dy internohen në Sicili të Italisë. Për internimin e të dy dervishëve, autori Eliton iu referohet të thënave të disa autorëve. Këtu përmend  nacionalistin Nj. Çarçani mbi përshtypjet e tij gjatë vizitës në Sicili me qëllim që t’i takonte dy të internuarit dhe të shihte se në ç’kushte gjendeshin atje.

Kthimi nga Sicilia e të dy dervishëve ndodhi  në vjeshtë të vitin 1918, por fatkeqësi për dervish Bektashin ishte se baba Shuaipi nga meraku që kishte për birin e tij, ndërron jetë një vit më parë. Tani me kalimin e baba Shuaipit, për teqenë kujdesej baba Ahmet Turani.

Baba Ahmet Turani, duke parë cilësitë fetare dhe njerëzore të dervish Bektashit, propozon që ky ta merr detyrën e postmbajtësit në teqenë e Kuzman Babajt në Vlorë. Në këtë post dervish Bektashi shkon edhe me miratimin e Sali Niazi Dedeit. Këtu tani ai dukshëm e dha kontributin e vet në zhvillimin e marëdhënieve fetare, kombëtare/patriotike e humane, sidomos edhe atyre ndërfetare. Është fakt se kur shërbente në këtë teqe, pati rast të japë kontributin e tij në ndërtimin e kishës së Shën Thanasit. 

Emri i dervish Bektashit jo vetëm që qe i ndëgjuar e respektuar në Shqipëri, por edhe gjer në Amerikë, në teqenë e Baba Rexhebit. Këtu autori tregon  një rast të vizitës së peshkop Nolit në këtë teqe. Këtë takim të dy klerikëve të besimit të ndryshëm, njërit islam/bektashjan e tjetrit ortodoks, dervishit ja  përshkrun baba Arshiu (ish dervish i kësaj teqeje në atë kohë). Shperihimisht ja se çka thotë: “Fan Noli kish pyetur babanë për mua, sepse tek hanim, më pyeti: Po dervish Bektashin e Golimbasit si e kam? Mua sa s’më ra luga  nga dora hejvalla. M’u zu në grykë. I thash që baba Bektashi kishte vrarë veten dhe pash Nolin në sy. Ç’më the kështu, tha Noli, më mirë të mos kisha pyetur. Pastaj Noli e ktheu shikimin nga baba Rexhipi duke i thënë se me atë vetëm një natë kishte llafosur. Ishte bekim për gjithë Vlorën”.

Më vonë në vitin 1927 në teqenë e Golimbasit, shkon edhe dervish Arshi Bazaj. Këtu ai nuk shkon rastësiht. Për këtë teqe të bekuar ka pasur një histori mjaft të gjatë qysh në fëmijërinë e tij. Myrshidit të tij, baba Bektash Alijas, dervish Arshiu i mbeti besnik gjithë jetën e tij. 

Në këtë kohë bektashizimi në shqipëri predikohej më një frymë të lartë shpirtërore e kombëtare dhe pranë gjirit të vet kishte mbledhur mjaft dashamirës. Kryegjysh botëror i bektashizmit me seli në Turqi, ka qenë Sali Niazi Dedei, shqiptar nga Kolonja. Me mbylljen e teqeve në Turqi në vitin 1929, kryegjyshi në konsultim me  klerikë të lartë bektashinj të Stambollit, Irakut, Egjyptit, Rumelisë, vendosi që selia e tij të jetë në Shqipëri. Për këtë vendim paraprakisht u njoftuan të gjitha gjyshatat bektashiane në Shqipëri.Vendosja e Sali Niazi Dedeit në Shqipëri, nuk qe e lehtë nga fakti se ai e pati mjaft të vështirë edhe ndarjen nga erenlerët/baballarët e tjerë që mbetën në Turqi. Këtë dhimbje të tij mund ta shohim edhe me letrat që jua shkruante dashamirësve të tij si besimtarë të devotshëm të bektashizmit, që me vendosmëri e ndiqnin rrugën e Hakut. 

Kur jemi këtu, duhet kujtuar edhe dekretimi i selisë bektashjane në Shqipëri nga ana e mbretit. “Mbreti Zog , dekretoi më 21 Mars 1930, birin e Kolonjës, në postin  më të rëndësishëm të bektashinjve. Po me urdhër të Mbretërisë Shqiptare, Selia e parë e qendrës botërore bektashjane u emërtua teqeja e Turanit në Korçë…”. 

Kërkesa për të konsakruar dervish Bektashin për baba.- Kjo kërkesë nga ana e myhibëve dhe klerikëve të Lumit të Vlorës, vë në dukje dervish Elitoni, qe firmosur qysh në vitin 1932. Megjithatë, Sali Niazi Dedeja  qe mjaft principiel dhe i vendosur kur duhej të lëshonte ixhazetnamenë. Për dervish Bektashin, Dervish Elitoni citon të thënat e Sali Niazi Dedeit, ku shprehimisht thuhet se Sali Niazi Dedei, u kishte thënë të pranishëmve: “Dervish Bektashi e ka meritur me kohë titullin e babait, por sot i erdhi dita t’ia vendos unë taçin në kokë. E meriton evladi im se janë 20 fshatra të Lumit të Vlorës që nuk të heqin nga goja”. Tani baba Bektashi me porosi të Sali Niazi Dedeit, në këto vite nisi të organizojë ceremoninë e zisë së matemit  dhe ditës së ashures, në teqenë e Kuzum Babait në Vlorë.

Madje, autori i këtij vëllimi na njofton edhe për shkuarjen nga kjo jetë të Kryegjyshit Botëror, Sali Niazi Dedeit, më 28 Nëntor të vitit 1941. Ceremonia mortore e tij qe bërë më 1 Dhjetor, 1941. Aty morri pjesë baba Bektashi dhe shumë baballarë, myhibanë, personalitete dhe dashamirës të tjerë të bektashizmit nga mbarë Shqipëria.

Përndjekjet dhe persekutimet e klkerikëve 

bektashjanë në vitet e “çlirimit” e më vonë

Gjatë luftës nacionalçlirimtare në Shqipëri, ka pasur edhe mosmarrëveshje në mes organizatorëve të kësaj lufte. Këtu autori vë në dukje se, edhe pse në këtë kohë paraqitet organizim për rezistencë, mospajtimet suallë edhe në një luftë vëllavrasëse. Megjithatë, sipas tij, shihet se sot me kalimin e më shumë se tre dekadave, në mes studiuesëve, politikanëve dhe të tjerë që merren me ketë çështje, ekziston një ndarje e vazhdueshme në lidhje me ekzistimin e një lufte vëllavrasëse gjatë viteve 1943-1944. Kjo mund të shihet në mes nacionalçlirimtarëve (këtu autori aludon në kokmunistët) dhe nacionalistëve (Ballit Kombëtar). Mirpo, sipas dokumentave arkivore dhe fakteve të tjera, vë në dukje autori, një gjë e tillë pat ekzistuar.

Ideologjia komuniste në atë kohë synonte që me çdo kusht në hynte edhe në komunitetin bektashjan. Në përpjekjet për transformimin e këtij komuniteti, komunistët besimin ia patën dhënë baba Mustafa Xhanit. Më vonë ata patën mundësi që në rradhët e tyre të përfshijnë edhe disa baballarë të luhatshëm që  treguan se nuk i qenë besnikë rrugës së Hakut. Kjo solli që edhe në mes klerikëve bektashjanë të paraqiten mosmarrëveshje. Kundër atyre që devijuan nga rruga e Haxhi Bektashit, menjëherë paraqitet një reagim i ashpër në rradhët e klerikëve të këtij tarikati. Reagime paraqiten kundër baba Fajës, i cili ndër të parët qe që po merrte një rrugë të dëmshme për tarikatin e tij. Këtu autori i referohet një të thëne vizionare të dervish (baba) Rexhebit, ku mund të kuptohej e vërteta e kësaj ideologjie famëkeqe që po ndërhynte tek populli shqiptar. Pra, sipas këtij vizionari bektashi “komunizmi nuk pajtohet me fenë”. Këtë të thënë më vonë do ta paguanin ata që do t’i përsëritnin fjalët e tij. Aty mund të shihet edhe e thëna e baba Bektash i Golimbasit: “Po të të jemi një, si gishtat e dorës, s’ka parti në botë të na përçajë…”. Në këtë kohë kërcënime paraqiten edhe për dervish Arshinë. Për qëndrime të paluhatshme që patën, në vitin 1945, pa gjyq, pushkatohen baba Qamil Gllava dhe Bedri Cakrani. Pati edhe të tillë klerikë që u pajtuan me ideologjinë komuniste. Në kë deformim ideologjik dallonin baba Faja e baba Fejza. Kryegjyshi  Botëror, dede Abaz Mërtiri në një drekë që pat shtruar, i kishte ftuar edhe këta të dy. Në bisedat që bëheshin ata vazhdimisht flisnin me ironi dhe përbuzje ndaj rrugës së Hakut që kishin zgjedhur edhe vetë. Për qëndrimin e këtillë, dede Abazi disa herë jua tërhoqi vemendjen. Duke mos i duruar dhe duke qenë përballë fjalëve tejet të rënda, “vetëm disa minuta më pas, dede Abaz Mërtinji, me një revole me mulli që e mbante qysh në rininë e tij, qëlloj për vdekje dy “reformatorët” dhe më pas veten”.

Lufta e ashper në mes partisë së padëshiruar në pushtet dhe tarikatit bektashjan vazhdoi edhe më tutje. Në vitin 1952 baba Bektashin e “ftojnë” në degën e Bredshme në Vlorë, të jepte disa informacione në lidhje me krimet që kish bërë Shahin Nuredini dhe në rrethanat që kanë bashkëpunuar në mes tyre. Mirpo, babaj duke kuptuar kurthin e tyre, u pat thënë se atë e pat takuar 3-4 herë, pa e pyetur kah shkonte e kah vinte. Kështu i pat pritur edhe komunistët Mehmet Shehun, Kadri Hazbiun e të tjerë. “Ftesa” të këtilla nga organet e brendshme, baba Bektashi pati edhe më vonë, por kuptohet qëndrimin e pati të vendosur. Shpifje ndaj këtij tarikati vazhduan pandërprerë. Kështu ka pasur për baba Rexhebin, dervish Arshi Bazaj e shumë të tjerë.

Së fundi ideologjia komuniste hyri edhe tek Kryegjyshi. Në kohën e tij Kryegjyshi Botëror, Iljaz Fehmiu, nisi të zbatojë porositë e partisë. Nëpër takimet që mbaheshin nëpër gjyshata, ose festa fetare, me urdhër të partis, nuk duhej të merrnin pjesë komunista, apo anëtarë të familjeve të tyre. Shembull i këtillë dhe mjaft trishtues për baba Bektashin ishte festa e Sulltan Nevruzit në vitin 1961, kur me një porosi nga Komiteti i Partisë në Vlorë, kërkohej që aty të mos merrte pjesë asnjë komunist dhe anëtar i familjeve të tyre në takime të këtilla.

Vetëfliojimi i bana Bektashit.- Baba Bektashi, gjithë jetën e vet i pat qëndruar besnik rrugës së Hakut. Çdo të keqe dhe tortura që i pati nga organet shtetërore e partiake komuniste, i mbante në shpirtin e vet të pastër pa i treguar askujt. Mundimet e këtilla dhe ato që i bëheshin komunitetit bektashjan, përkatësisht rrugës së Hakut, ai s’pati dot mundësi që t’i përballojë më tepër. E vetmja rrugë për të ishte vetëflijimi i tij. Ndaj ai në qershor të vitit 1961 në teqenë e Golimbasit, me një revole i morri jetë vetëvetes, duke u ndarrë nga kjo botë e mallkuar që e kaploi popullin shqiptar, kurse shpirti i tij shkoj në parajsën e përhershme, atje ku pushojnë shpirtrat e shenjtorëve të cilëve iu përkiste edhe vetë.

Për figurën e shquar të këtij kleriku bektashjan, dervish Eliton Pashaj, në shkrimin e këtij libri, përmend përshtypjet e disa ndjekësve të bektashizmit mbi këtë figurë të shquar të tarikatit bektashjan në Shqipëri, i cili vetëflijoi  për rrugën e perënidsë dhe idealin e shenjtë të Haxhi Bektashit.

Me publikimin e këtij libri, dervish Eliton Pashaj nxjerr në dritë aktivitetin fetar e kombëtar të tarikatit bektashjan. Jo vetëm kaq, por edhe të një figure të shquar të këtij tarikati. Me këtë mundësohet që me leximin e librit, lexuesi do të jetë sa më afër shpirtërish ndaj këtij besimi fetar, i njohur mbarë botës myslimane. Me këtë rast dervish Elitonit, i cili me paraqitjen e kësaj vepre dëshmoj se posedon aftësi të duhura shkencore/fetare për t’u marrë me kërkime në fushën e historisë fetare/bektashjane, i  dëshirojmë sukses të mëtutjeshëm në punë dhe në përsosjen e tij fetare/shkencore.

Po citoj disa të thëna nga përshtypjet e dashamirësve të teqesë për baba Bektashit:

Dy dashamirës të moshës së re, për vizitën që ja patën bërë teqesë në kohën para fillimit të vitit shkollor, me kënaqësi i përmendin fjalët e baba Bektashit. Duke drejtuar dorën nga piktura e një burri në oxhakun e një dhome të teqesë, ja se ç’u thotë baba Bektashi: “Ai aty është prijsi i bektashizmit, Haxh Bektash Veliu. Ai nuk e ka ndarë asnjëherë dashurinë e Zotit dhe dashurinë e dijes. E dini si u thosh dervishëve të tij? Po të erdhi dallga e lumit, s’të mbyt dot se e pret me trup dhe me gjoks. Ama dallga e padijes të fundos, të lë përjetë në llum e barishta të egra. Prandaj ta doni familjen, atdheun por edhe bektashizmin që përcjell dije”.

Një tjetër dashamirës me kënaqësi përmend vizitën që ja pat bërë baba Bektashi. Në kohën e darkës, ai përmend këto fjalë: “Kur erdhë dy sofrat e mëdha, në të dy krahër e oxhakut, unë isha bërë sy e veshë nga baba Bektashi, Ai priti sa ato u mbushën plot dhe kur burrat u rrethuan, i tha dikujt, “Afrohuni më afër Manxharit të mos futet shejtani në mes”! Më vonë mësova se kjo fjalë ishte devizë e bektashinjve, për të qenë gjithmonë sa më afër  njëri-tjetrit edhe nga ana shpirtërore e nga ana fizike. Madje babaj këndoj duanë e bukës…”

“Historia e baba Bektashit nuk mbaron ditën që ai u largua nga kjo botë”, shprehet një tjetër dashamirës, dhe vazhdon: “Për mua, për brezin tim, ajo histori ka vazhduar dhe vazhdon. E di ç’më ndodhi përpara disa viteve? M’u bë në ëndërr baba Bektashi, sikur më erdhi pranë shtëpisë dhe nuk hyri brenda, por më pyeti për veten time dhe për fëmijët, mbesa e nipër. Kaq. Sa do t’i flisja unë, më humbi”.

Këto ishin disa të thëna nga kujtimet e dashamirësve të teqesë dhe baba Bektashit. 

Në sajë të materialit të paraqitur më lartë të nxjerrë nga ky libër, po sjell disa përfundime:

1. Me këtë vepër/monografi me përmbajtje fetare, por me vlerë të lartë shkencore, autori duke iu referuar një literature të autorëve të mirëfilltë në studimet fetare dhe dokumentave arkivore, para lexuesit shqiptar nxjerr në diritë jetën e një figure të shquar të bektashizmit, që vetëflijoi për idealin fetar e kombëtar. 

2. Aty me fakte tregohet koha dhe depërtimi i bektashizmit në Ballkan e në Shqipëri dhe misionarëve që përhapën këtë ideologji të shenjtë fetare të Haxhi Bektash Veli-ut.

3. Në trojet shqiptare roli i klerikëve bektashjanë nuk ka qenë vetëm fetar, por edhe kombëtar. Në këtë drejtim dallon Teqeja e baba Alushit në Frashër mbi organizimin  dhe përkrahjen që iu dha Lidhjes së Prizrienit.

4. Gjerësisht bëhet fjalë mbi jetën dhe veprimtarinë fetare e kombëtare të baba Bektashit:

• fëmijëria dhe edukimi i tij në frymën fetare e kombëtare/patriotike;
• shkollimi i tij jashtë vendlindjes dhe aktiviteti fetar e kombëtar, pas

         kthimit në Shqipëri;

• mbi persekutimet politike që i bëheshin nga okupuesit e huajë të

Shqipërisë;

• burgosja nga autoritetet osmane e pastaj edhe ato italiane për  kinse aktivitetin e tij armiqësor;
• mbi vetëflijimin e tij në përkrahje të ideologjisë fetare e kombëtare;

5. Aty autori vend të posaçëm i kushton likuidimit të dy klerikëve bektashjanë që tradhëtuan rrugën e Haxhi Bektashit dhe u lidhë me partinë famëkeqe komuniste, nga ana e Kryegjyshit Botëror dede Abaz Mërtinji, i cili pas kryerjes së këtij akti që ka mbetur shembull i paharuar në historinë bektashjane e më gjerë, bëri vetëvrasje.

Prof. Fejzulla ABDULLAI