– ËNDËRR – Dielli

Ese nga Xhevair Lleshi/

Si do t’ia bëjmë? Si? Kështu po më pyeste një pasdite vonë në parkun «Dëshmorët e Kombit». Ishte hera e parë që takohesha me kolosin e përkthimit shqip nga gjuhët orientale. Asokohe shkoja gati dy ditë në javë në Arkivin e Shtetit dhe kërkoja materiale për Beratin. Të gjitha këto vajtje-ardhje nga Tirana në Berat i jepnin një farë koloriti edhe jetës, e cila ato kohë kishte mungesa të hatashme. Nuk e harroj kurrë, bie fjala, porosinë e Sami Starovës që t’i gjeja nja dy kg mollë për të ëmën që po i vdiste! Mollë nuk gjeta, po se ku rregullova ca nga kokërrvoglat thartiçka… Vazhdimisht më kishte intriguar takimi me Njeriun e Ditur, që kishte dalë në pension, si biletaprerës në berberhanen ku punonte Maman Duhanxhiu. E gjeta rastësisht pranë Monumentit «Dëshmorët e Kombit», iu prezantova, madje i thashë se isha shok me Bimin, djalin e madh. Ai, kryqëzoi fort gishtat e duarve dhe përvijoi një buzëqeshje të hollë në fytyrën me tipare interesante dhe tërheqëse. Pastaj përdori një shprehje që më dukej se po më largonte me lezet: Si do t’ia bëjmë? Si? Pastaj, si e pa që u ligështova, më nxiti ta dëgjoja: Këtë fundjavë vjen zoti Ahmet Kondo, daja i Qeramudin Durdisë, si thua takohemi të tre? U shkrifa nga fjalët e ngrohta dhe, kuptohet që nuk do të shkoja dot në Tiranë. Takimi me Vexhi Buharanë ishte ku e ku më i rëndësishëm. Të paktën unë e vlerësoja shumë. I isha lutur Bimit kushedi sa herë dhe kishim mbetur te premtimet dhe pamundësia për t’u takuar bënte gjithnjë majë. Megjithatë unë e kisha vendosur me timen që ky takim do të realizohej dhe u arrit, sido që do t’më duhej të prisja edhe një javë tjetër.

Ahmet Kondo ishte një burrë i shtruar, babaxhan, siç kemi dëshirë ta përdorim midis nesh dhe kishte vendosur të shkruante rreth Vexhi Buharasë: krijimtarinë e tij, përkthime të veçanta, përshtypje e mbresa, të hidhte mendime rreth personalitetit të Buharasë. U gjet shkaku: edhe Kondo donte të këshillohej me mua rreth kësaj teme të fundit. Takimin i la te parku «Dëshmorët e Kombit», në barbufenë verore. Buharaja erdhi i pari dhe u takuam siç e kishim lënë. Me ju të rinjtë, tha, e kam peng të jem mjaft i rregullt. Sepse kam vënë re që keni një lloj padurimi për t’i bërë shpejt e shpejt gjërat. Dhe i prisni shkurt drutë. Për këtë bëni mirë dhe e pëlqej, po sa për ngutin e madh merakosem se mos pësoni ndonjë gjë. Erdhi dhe profesor Ahmeti, të cilit i ndrinte fytyra dhe më mbërtheu me gjithë ato «të keqen» e «t’u bëfsha». I veçantë ishte Ahmet Kondo. Dhe ne atë mbrëmje më tepër u morëm me personalitetin e Buharasë. Dijetari dhe përkthyesi i madh qeshte nën cep të buzës dhe hidhte ndonjë batutë. Të mendonte çfarë të donte Buharaja, por nuk të ndahej Ahmet Kondo, derisa të bindej se ia kishim dalë mbanë. Shumë më vonë në kohë, profesor Ahmet Kondo do të më gjente në Tiranë dhe do të më bindte që ta botonim bashkë librin «Vexhi Buharaja, njeriu, poeti, dijetari 1920-1987». Botimi i atij libri të madh, për mua u bë një kënaqësi. Veç ta shihje ato ditë tek Eurorilindja Ahmet Kondon. Ndrinte dhe zotëronte një energji të paparë. Tek ai libër pashë se personaliteti i Buharasë ishte dhënë sipas tendencës sime. Dhe kjo më dha mundësi ta çoj kërkimin tim më tej.

Në takimet e mundshme që realizonim me dijetarin zemërbardhë, mbetesha tek gjërat që na interesonin: përkthimet e tij dhe dashuria e pafund për Beratin, që zgjati shumë, sepse ishte dëshira e tij që ajo të zgjaste, fillimisht e projektuar si ëndërr për të ardhmen, prandaj dhe shfaqej kaq i ngrohtë, i afërt, herë-herë si një poezi brenge, por një brengë e ëmbël. Ndërsa për historinë e Beratit nuk ngutej, sido që unë, me kodin tim të shënimeve, shkruaja gjithë ç’thoshte, me një besim të çmendur. Te ky besim sikur kisha fshehur një perëndi, dhe fjalët e tij sikur më nguliteshin fort dhe menjëherë në tru. Shpresoja që ta bëja mik. Dhe çdo ditë mendoja aq shumë për të. Vizatimin e personalitetit të tij do ta ruaja më vete dhe ai do të ishte pjesë e krijimtarisë sime. Ia thashë dhe ai e miratoi. Kuptohet që m’u bë shpirti me krahë.

Buharaja im (guxoj nganjëherë ta quaj kështu), më foli për përkthimet e tij, për largimin nga Instituti i Historisë, për bashkëpunimin e mëtejshëm duke ia fshehur emrin (se përse ndodhte kjo një Zot e di, por ama edhe një gjë që kuptohej hapur.) Ai ndihej pak si keq në çastet e ngacmimit për të folur rreth krijimtarisë dhe dukej sheshit se e zotëronte jetën, e mbante fort nën këmbë, por jo aq sa ta shtynte tej të ligën, hera-herës shtronte një tis të hollë humori që vihet re edhe në përkthimet e famshme. Sa e pështirë dukej ajo lodër e tmerrshme që patën bërë për të, ndoshta në këto kohë që jetojmë tani duket si për të qeshur dhe nganjëherë (O Perëndi!) tregohet edhe me ironi, ndërthurur me poezi dhe humor, gjë që tingëllon bukur. A ia vlente të jetoje në atë kohë? Ndoshta po, ndoshta jo, por theksi vihej tek prova: le ta provojmë, thuhej shpesh. Dhe shkruante fragmente të historisë, poezi, përkthime, mbresa kudo që të ndodhej, me një lehtësi të habitshme, me shkrim të vockël fare, në skeda sa madhësia e një karte cigareje, me lehtësi të ekuilibruar, thua se pa e kuptuar ç’po bënte. Nuk e mendonte dot askush aty në berberhane kur shkruante, ose përtypte mendime, se ishte shkrimtar, historian e përkthyes. Dhe çfarë përkthyesi! Gjithnjë shkruante (dukja e jashtme) pa ndonjë përgjegjësi kushedi çfarë, por mbrëmjeve në odën e tij ai jepte e merrte për t’iu gjetur vendin shënimeve të tij, me një disiplinim të hekurt, për të mos i shpëtuar asgjë. Kur doli «Gjylistani e Bostani» botimi i parë nga «Naim Frashëri» vepra e preku fort lexuesin. Ia pëlqyen sprovën e madhe, që edhe sot prej disa kritikëve mbahet si nga librat më të mirë në shqip. Madje edhe më vonë, nën botimin tim, ai u bë një vlerë e mirëpritur në tregun e rrëmujshëm të librit shqip. Kishte mjaft gjëra të çuditshme në këtë botë. Dhe gati puq me veshin Vexhi Buraraja më tregoi se si ishin pushkatuar dy të rinjtë e mrekullueshëm të «Ballit Kombëtar», Dollani dhe Mehqemeja (madje këtij të fundit arrita t’i botoj librin e tij me poezi dhe proza poetike «Shpirti është lot»). Kur ia shihje copëzat e letrave aq të vogla mund të thoshe me vete se ky njeri tallet me ne. Në berberhane o do uleshe për të prerë biletat, o do bisedoje me Maman Duhanxhiun me pamje aktoreske e mustaqet spicë që i shkonin aq shumë. Pale kur vinte aty Mamo Qojle dhe shkulte vendin me ulërimat e tij. Por, sido që e mbante buzën në gaz Buharaja nuk e ngrinte kokën nga ato që kishte shkruar apo prej atyre që po shkruante. Dhe ky regjim zgjati vite e vite të tëra…

Ai e pa në tragjedinë e përditshme ndoshta si një shaka të hidhur. Berberhana dukej si barometri i shoqërisë. Aty tregoheshin barsoletat e kripura dhe dialogë qesh e ngjesh. Ai edhe ato i shënonte si për t’i spërkatur shënimet e tij me pak humor. Sikur ta lejonin, me të urtë natyrisht, ai aty do të shiste libra. Do të qeshte me minjtë e librave dhe mbase do të përfitonte prej ngasjes së tyre, për t’i shfaqur në një dritë të re. Dhe për çudi vinte re se njerëzit në përgjithësi e donin librin, siç kërkonin edhe një pako kafe, një litër qumësht, një fije mish! Brrrr! E tmerrshme! Për çfarë nuk kishte nevojë njerëzia! Për kripë, sheqer, litarë, gozhdë! Çfarë ironie! Nga ato gjendeshin me okë. E kush pyeste për kripën baltë të zezë të Vlorës, mirëpo Buharaja i madh do t’u thoshte që ta zienin kripën si pekmezin dhe rehaninë, duke ia hequr shkumën palë-palë. Në librari mbante mend mirë që mund të kërkonin frerë, mëgojëza… Apo mungonte ndonjë tjetër? E pra, gjërat më të domosdoshme të përdorimit të përditshëm nuk i zinte njeri me gojë! E megjithatë nuk ia mbërriti dot, sepse libraria e madhe e Shpresës ishte mu në mes të qytetit dhe, me sa duket, libraritë nuk paskëshin nevojë për studiues e dijetarë. Vonë-vonë do të vinte koha që për librin s’do të pyeste më kush dhe libri do të fryhej kacek nga marazi duke pritur të dashuruarit me të. Sot do të ishte mirë që libraritë të mos quheshin «librari» por minimarkete ku të gjendeshin të gjitha gjërat. Veçse libri aty do të merrte fund. Kujtoni ju se do t’i vijë turp ndokujt që në vend të librit të marrë diçka për të ngrënë?…

Zemra e çdo pune është ajo që quhet ndryshe elementi i fshehur, për të cilin pak bëhet fjalë edhe kur mundohemi të depërtojmë në brendësinë psikike të njerëzve të shquar. E shohim këtë fshehtësi magjike tek Buharaja ynë i mrekullueshëm? Po ky element i fshehur është i pranishëm në krijimtarinë e Saadiut, sidomos në pjesën e dytë, te Bostani, përvijuar me një elegancë të çlirët. Por, në rastin tonë habitesh po të themi se kjo dukuri është kapur nga përkthyesi! Sepse asnjë përkthyes në botë nuk do kapej pas këtij elementi: ose do ta kishte anashkaluar, ose do të mbetej rob i interpretimit sa më të mirë të fjalës. Buharaja gjatë atyre bisedave thoshte se nuk mjafton kurrë të dish gjuhën, por të vësh në funksion nuhatjen tënde sidomos letrare dhe të kërkosh nëntekstin, të gjesh episodin e duhur që e mbart, dhe ta shprehësh këtë me figuracionin e duhur. Veç po nuk të erdhi vetiu, s’ke ç’bën, je i destinuar të dështosh. A e di se kjo gjendje për ditë e ditë të tëra, nganjëherë, nuk të vjen? Kjo është dhe mrekullia e krijimit! Prandaj dhe përkthimi është krijim. Mund t’i dish krejt fjalët e shprehjet, por nuk evidenton dot frazeologjinë që përbën çelësin sol të frazës. Përsëri je i dështuar. Ja, një që përkthen nga shqipja në gjuhë tjetër, ngec te shprehja, bie fjala, s’ia ha qeni shkopin. Me siguri që ngec. Fjalia bllokohet ose do gjejë një tjetër element që do ta ndihmojë, por ama përkthimi pa këtë gjë të bukur s’do të gjejë kurrë prehje dhe ne le ta marrim me mend sa të duash! Tërë eleganca e frazës është e fshehur pikërisht aty! Mund të kesh shkruar ta zëmë pesëqind faqe, po kur nuk jep këtë sinjal të fshehtë, ta dish se je vetëm grafoman. Këto janë esencat për t’u nuhatur. Kjo të bën mjeshtër.

Ose merrni po të doni «Katër stinët» e Naim Frashërit. Po, mirë, kjo vepër është shkruar në persisht dhe mbahet si vepër didaktike. Atëherë ejani te klasikja e tij «Bagëti e Bujqësi». Kur ndiqja njëherë në orën e letërsisë mësuesen e pedagogjikes «B.D.Karbunara» Elsa Xinxo (Vakëflliu), jam mahnitur. Më ftoi vetë. Ishte veshur si për festë, kishte marrë leje te drejtori Skënder Kameniku dhe do të jepte një orë të thjeshtë mësimore. Jam pataksuar, e them me gjithë mend. Ajo ishte përsosmëria vetë. Recitimi i poemës, e gjitha përmendësh, intonacioni, zëri i bukur, kthjelltësia dhe përtheksimi i momenteve të veçanta që përbëninelementin e fshehtë. O Zot! Ç’t’ju them! Jam mahnitur. Në përfundim, kisha afër edhe zotin Skënder Kameniku, e besoni që Vexhi Buharaja, domethënë unë, të kem qarë? Jo thjesht u përlota, por kam qarë me ngashërim. Ajo vajzë nga Mangalemi më ka tronditur thellë. Një artiste e madhe që luante me fjalën. Kurrë nuk jam pasionuar aq tepër. E, mund të ketë ndodhur diku tjetër, si thua? Ndoshta. Por thelbi është te Naim Frashëri. Mendova ndryshe, por shembullin ma jep fakti që sot mjaft vargje të kësaj poeme janë kthyer në këngë që kanë lënë gjurmë të thella. E, duke qenë kështu, edhe te «Katër stinët» kemi zbulimin e Vexhi Buharasë në tekstin e Naim Frashërit! Rrallë ka ndodhur kjo tek ndonjë poet tjetër i Rilindjes sonë.

E shoh Buharanë dhe më mbushet mendja plotësisht se ai është një fenomen e një karakter që është thjesht dobësi njerëzore… Portreti i tij dukej njëherit edhe i ashpër edhe i bukur. Si qenka e mundur që ai të mbartë të ashtuquajturën dobësi njerëzore? Nuk ka në shkrimet e tij historike, në përkthimet, madje edhe në përkthimet për Arkivin e Shtetit, gjëra të rëndomta, shkruar pa përfillje dhe pa nerv. Këtu, te nerviqëndron e gjithë puna, një fenomen i ngjizur me zjarrin e pasionit. E këtë simbiozë të karakterit të njeriut dhe dobësisë së shfaqur në tekstin e përfunduar, ai ulet ta shkruajë ose ta përkthejë. Pak mister brenda, si një pije që të deh sapo e sheh, që e largon sëmundjen, që fsheh enkas tharmin qoftë edhe të halucinacionit, nuk do të kishim gjenialitet, as aftësi për t’i tjetërsuar gjërat, për të dhënë ndjenjën e pamposhtur e të vetmuar. Për fat të keq atë nuk e kanë shumë krijues. Në profilin psikologjik ajo vjen si madhështi dhe ikën si vuajtje! Kështu e kanë thënë edhe për Dostojevskin. Ju s’e kini pasur rastin të pini një kafe në një mëngjes vjeshte a pranvere me Buharanë. Aty e kuptoje menjëherë se ai njeri ishte shënjuar nga një yll i ndritshëm që, edhe pse i humbiste gjithnjë miqtë, atij përherë i mjaftonte vetvetja! Duket si fjali në erë, por mendohuni pak dhe përqendrohuni. Ka shumë tragjedi brenda. Ashtu siç trazohej në shpirtin e Buharasë. Humbja bëhet gati të të përpijë dhe aty ngrihet monumental inferioriteti i një populli të tërë, që edhe revoltën do ta bënte me një identitet të cenuar e me format të përçudnuar, gjersa shtohen të këqijat gjer në marramendje, me një trysni të hatashme në formatin psikik.

Pse, a nuk kini vënë re që brenda shënimeve historike ka rrjedhshmëri poetike? Duket e çuditshme, por është një gjetje madhështore e vetë historianit, duke e fshehur pas elegancës qytetare të frazës. Sikur ai njeri të kishte shkruar historinë e Shqipërisë, kam bindjen që ajo do të kishte qenë një histori e shkruar jo vetëm bukur dhe me hijeshi, por edhe me një filozofi me peshë të rëndë për jetën e popullit, me nerv dhe akull i ftohtë. Pastaj stili. Me siguri kushdo do të ndiente kënaqësi. Lexon rreshtat e «Historia e lagjes Murat Çelepi në Berat». Një poemë: e shkurtër, e ngjeshur, plot figura artistike, mendim i veshur si aristokrat dhe endet para tyre duke të dhënë vetëm kënaqësi dhe emocion. Shekujt në të vërtetë ecin ngadalë, me ritmin e njësuar të kohës, por ty të duket sikur vrapojnë me ngut të madh. Në atë lagje janë mbyllur banorët e saj, të përfshirë dhe të përjashtuar nga jeta, sepse ata e kanë në gen mospajtimin me realitetin. Dhe vjen një kohë që ata s’janë më, pa e humbur vetëdijen dhe interesin për gjithçka që i rrethon, enden plot mërzi dhe trishtim derisa shekulli mbaron dhe për ty (për këdo) duket se edhe më tej do të jetë e njëjta gjë. Një histori njerëzore, që mbart si element të fshehtë qytetërimin. Kush e ka parë me këtë sy? Nuk e di. Ose lexoni «Mbishkrime turko-arabe në vendin tonë si dëshmi historike » shtrirë në katër shekuj. Historia e shkruar me kaq finesë që gdhenjve u duket si çmenduri është joshje për studentët e sotëm. Po, unë kam parë një historian të sotëm, që madje ecën me guxim kundër rrymës dhe ky është Hysamedin Feraj. Atëherë me siguri fajin e paska shkollimi si metaforë e përjetshme, si ngasje e djallit për t’iu larguar konformizmit të sotëm.

Ne të rinjtë e atëhershëm rrinim me të, pinim nga një kafe çikoreje (por jo kafe turizmi) në një verandë çfarëdo, në tryezat me mbulesa të kuqe që i merrte era. Atje gjatë mbrëmjes digjeshin dritat e kuqe. Zotëria e tij i veshur thjesht, por me pamjen që të frymëzonte rrinte përballë teje dhe ti s’dije ku të futeshe prej sikletit të mundimshëm duke llomotitur (ne) gjer vonë dhe ai që dëgjonte me një neps të paparë e krejt të ngurtë. Ishim gati ta gdhinim gjer në mëngjes, pa qeni qepën të hante. Por s’mundeshim. Vinte një orë që atë sikur e hante arareti dhe donte të dilte nga gracka, të ulej tek tryeza e tij e punës dhe atje të priste mëngjesin, këngën e zogjve. E si mund të mbaroheshin punë të tilla si «Ujanallem» («Të zgjohemi») të Dervish Himës, letërkëmbimin e tij me dr. Ibrahim Temon, veprat shkencore të Hoxha Hasan Tahsinit, dramën «Besa» të Sami Frashërit; «Shahnamenë» e famshme të poetit të madh të Persisë, Firdeusit; «Ëndërrimet» e Naim Frashërit etj., etj. Janë gati pa fund. Edhe pse e gjente të kërrusur mbi tavolinë, ajo, zonja e tij, do të vinte ta përshëndeste, t’ia hidhte dorën mbi shpatulla dhe t’i linte si kurdoherë mbi tryezë një karafil flakë të kuq e përplot aromë. Pastaj ca nga ca do vinin fëmijët, ta përqafonin dhe t’i uronin ditë të mbarë. Heshtja e natës ishte kthyer në një shënim, në një poezi, në një syth të përkthyer. Pastaj, pasi të shpëlante fort fytyrën me ujë të ftohtë, do të dremiste nja një orë apo dy dhe afër drekës do të ishte gati për t’ia filluar melodisë së tij të përditshme…

Befas bëhet heshtje. Dëgjohet era në ballkon dhe kur e kur kërcet në dritare, duke u futur në dhomë tinës e shtrembër, gati në të ngrysur. Vinte koha për të dalë. S’ka lajmëruar njeri? – pyeste. Zonja i thoshte se kishte ardhur Ahmet Kondo dhe po e priste te Parku. Dhe ai ngutej duke bërë zhurmë. Ecte duke parë fytyrat e njerëzve, dëgjonte zërat e tyre, i vinte keq, madje ndjente bezdi dhe ndrojtje që formonin një keqardhje që të mbushte me dalldí frymëzuese. Hapat e çuan tek barbufeja e hapur e Parkut. Ahmet Kondo me një krikëll birrë në dorë dhe gjithnjë duke qeshur. Gjithë të mirat Ahmet! Të mira paç Vexhiu im! Indiferenca përreth i jepte besim. Pikërisht. Fikej psherëtima e një gruaje aty afër dhe pesë tavolina më tej dr.Ymer Dishnica që merrte rakinë e mbrëmjes. Ajri lart çohej tym me përtesë. Gjethet e pemëve të larta shushurinin, një shikim i vëmendshëm përqendrohej tek fytyra e dijetarit dhe linte mënjanë hollësitë e parëndësishme të natyrës. Fresku rrëqethës i mbrëmjes së kaltër vinte papandehur dhe kthehej përbrenda vetëbesimit të tmerrshëm të Buharasë… Nganjëherë mendonte për ditët dhe shekujt që do vinin, pastaj i kthehej befas mendimit të atypëratyshëm që i çelte si syth mëngjesi, ndoshta edhe me bulëza vese. Jo, nuk mendoi kurrë se po bënte ndonjë gjë të madhe, siç kishte ëndërruar në rini, ose më mirë në atë që Niçja e quante pranverë e jetës. Dhe pranvera sipas Niçes, vinte pas verës! Mos e besoni po të mendoni keq…

Buharaja mbeti vetëm, krejt vetëm, dhe zërat poshtë s’dëgjoheshin më… Amen!