NGA ILLO FOTO/ New York/
Gazetarin e formon me shume jeta se shkolla. Gazetari identifikohet me jeten . Ata kane dale nga fronti i luftes dhe i punes ,pa veshur uniformen e ushtarit dhe komnishet e puntorit . Shume personaliteve publike shqiptare , jane me origjine gazetare. Permendim Petro Markon , Nonda Bulka , Agim Shehun , Dritero Agollin , etj veprimtarine fillestare kane gazetarine . Mund te shkojme dhe me gjere. Ne vargun e gjate te nobelisteve , shndrisin emrat e gazetarve , Cherchill dhe Markez .
Kur njifesh me kete te kaluar te gazetarve , askush nuk dyshon ne se nje gazetar debuton si shkrimtar i shquar ose historian . Ne keto bujtina gazetari bujt sikur te jete ne shtepine e tij , sepse ashtu ndihet realisht . Besoj se shume si une nuk jane befasuar kur degjuan se gazetari Virgjil Kule botoi librin historik “Kryqtari i Fundit”,qe nuk eshte roman , por liber historik i mirfillte , kushtuar heroit tone kombetar .
Nuk besoj se gjendet nje nxenes europjan , qe eshte ulur ne bangot e shkolles dhe nuk ka njohuri , per kryqtarin Skenderbe , qe njihet edhe si kryqtar i fundit i kristianizmit . Edhe ata , qe nuk kane arsimin minimal , Heroin Skenderbe e njofin nepermjet legjendave , qe u kane mekuar nenat dhe gjyshet ; sepse Skenderbeu eshte hero mitologjik i shume krijimive popullore te shume vendeve ballkanike dhe europjane. Qofte si figure historike , apo mitologjike , Skenderbeu shqiptar eshte heroi , qe i dolli per zot vendlindjes se tij arbnore dhe Europes plake , duke e mbrojtur nga absorbimi otoman. Lexusit dhe adhurusit e shumte , perpara Shqiperise , kane njohur Skenderbeun. Kjo perben nje krenari mbarekombetare. Autori Kule shkruan ne faqe20 : “Gjergji nuk mund te luante rolin e skllavit te menddafshte” ( faqe 20 )
Letraret , historianet, shkencetaret shqiptare e kane trajtuar temen “Skenderbe “, ne te tera zhanrat e krijimtarise , qe nga kenget , tregimet popullore , tek poemat e Naimit dhe librat historike , te shume historianve vendes si dhe filmat kinematografike . Shtatore te tij gjen jo vetem ne trojet arbnore , por dhe jasht vendit te origjines . Tema “Skenderbe“ eshte gjithnje aktuale, pavaresisht kohes, kur trajtohet . Kjo tendence vjen e mbartur nga gjashte shekujt e fundit te kristanizmit .
Virgjil Kulen, si shumica e shqiptarve , e kam njohur si deklamus (recitus ) ne Tv. Mendoja se ishte gazetar , qe shkruante ne ecje e siper dhe bareste ne jete, duke e mbajtur per dore ndonje tutor i pa dukshem . Kisha mendim shume te gabuar , qe e ndryshova rrenjesisht , kur lexova vepren e tij historike , per te cilen po shkruaj kete persiatje modeste .Perpara lexusit te sotem , autori Kule ngrihet si gazetar madheshtor , qe njef ne pallce realititetin , per te cilin shkruan dhe i ngulur ne karigen e krijusit hiistorian , na ka dhene nje veper monumentale historike , me te cilen krenohemi si komb .
Virgjilin e njef opinioni publik edhe si tregimtar i talentuar , qe ben pjese ne eliten e gazetarve . Jo te gjithe gazetaret jane tregimtare , sepse arti i naracionit eshte talent . Historiani kerkon skrupulozitet, nuk ndryshon , as fantazon , por komenton . Nje historian edhe pa stazh duhet te nxjerri nga dora veper te persosur, per saktesi . Nuk duhet te ekzistoje shprehja historian i ri . Tek autori i librit , qe bejme fjale, eshte bashkuar gazetari me historianin dhe nepermjet ketij aliazhi , kemi librin historik “Gj.K. Skenderbeu –Kryqtari i fundit “ , botim i dyte nga “F.T. Albania “ -2012 . Permban 546 faqe.
Pasioni i gazetarit dhe i memmedhetarit , jane shtysat , qe e konvertuan autorin Kule , ne historian te mirfillte . Nisma i sherben nje rishikim te shkrimit objektiv te historise . Simbas mendimit te perparuar intelektual te kohes sone , gazetaret e tranzicionit , pa dyshim dhe shkrimtaret jane disa hapa perpara politikanve dhe historianve , qe i ka marre zvarre tranzicioni problematik .
Nuk kam pse te marr persiper klasifikimin e veprave historike , qe kane vershuar ne tregun e librit shqiptar , vitet e fundit , por do te shpreh mendimet e lexusit , per vepren e Virgjil Kules . Mendoj se eshte nje veper serioze historike , qe argumenton se Skenderbeu shqiptar , nuk eshte vetem nje trim kordhetar , zot i shpates dhe topuzit, por nje politikan dhe diplomat nga me te shquarit e kohes , i shkolluar ne nivele te larta , qe plotesohen me telantin si bashkepunus dhe lider ne beteja ndereuropjane , kunder osmanizimit te Europes .
Ne te tere kete portret te heroi tone kombetar , autori Kule ka cfrytezuar nen nje optike te rrepte analitike, shkrimet e historianve , arshivat e kohes te botuara , por dhe te pa botuara nga autore para ardhes . Kryqtari shqiptar , Skenderbe , na paraqitet si kollos i mendimit dhe veprimit kryengrites , i nacionalizmit te mekuar me europjanizem. Kule na paraqitet autor shume kerkus dhe per cdo eveniment historik u eshte referuar me shume se nje burimi . Tavolina e lodhur e punes , e ben autorin Kule te besushem , per lexusin .
Libri historik midis specifikave , qe ka si krijimtari , duhet te mos infektohet nga subjektivizmi , por ky realitet nuk duhet ta privoi autorin nga shprejet figurative , madje dhe nga fantazija, ne ndihme te tregimit interpreativ . Autori Kule e ka ruajtur kete baraspeshe te domosdoshme te te qenit historian . Po qe se historiani , do te jete i manget si tregimtar , lexusi arrin deri mos besushmeri te fakteve . Dashuria e autorit me heroin bie ne sy , qysh ne pershkimin e vegjelise dhe vijon , deri ne fund , duke mos cenuar aspak pa anesine e domosdoshme te historianit . Ja si na i jep Kule , heroin e librit , ne raport me oborrin e sofistikuar venecjan: ”Ne rrastin me te mire , me principaten e tij te vogel , nuk do te ishte me shume se nje feudal satelit , madje i ardhur me vonese ne oborrin venecjan “ ( faqe 172 ) .
Mjaftojne keto o dy fjali koncize , per te krijuar idene e nje partneri burror , sic ishte Skenderbeu , perballe sqimes se rreme venecjane , qe jetonte jasht realitetit te forces , qe lypte koha , per jete a vdekje , ne mbrojtje te kristjanizmit . Eshte thene gjithcka edhe per dhelperine venetikase dhe per kryelartesine trimerore te Skenderbeut. Keto ballafaqime dhe ballanca gjenden ne qindra pershkrime , ne vepren e Kules , duke i paraqitur dhe zgjidhur me mjeshterine e fjales .
Nuk mjaftojne vetem fjelite morfollogjikisht te shendeteshme . Ajo qe e bashkon vepren me lexusin eshte fryma letrare . Natyrisht une e kam pare me tendence librin dhe kam gjetur rraste shume te rralla te fjalive parazitare , qe do t’i ekspozoj ne kete shkrim , por shumica dermuse e zgjidhjeve , i ngjan faktit , qe citova me lart . Do te thoshja pak , ne se do te shkruaja : Virgjili di te shkruaj histori . Kjo shprehje mediokre mund te thuhet per nje tregimtar fillestar . Duhet thene me ze te larte : Virgjili e perdor fjalen artistikisht , brenda konteksit historik. Duhet te mbajme parasysh, ate c’ka thekson me force autori , simbas te cilit “Per c’do fenomen , institucioni i memories kolektive , regjistron me shume pasojat se sa shkaqet “ ( Faqe 175 )
Jetojme ne nje periudhe , kur ne historine e Skenderbeut ka hyre brutalisht teoria “Shmid “ dhe pas saj kane gjeneruar versione te ndryshmne ballkanike , qe u interesojne nacionalizmit dhe politikave te ngushta shoviniste , qe kane vegjetuar ne Ballkan dhe me gjere .Per sejcilen veper skenderbejane , natyrshem , duhet zbardhur dilema : Si e vlereson autorin , ne kuadratin e Barletit , Nolit , Fran Bardhit , apo nen syzat e Shmidit e kompani ? Une jam me autorin e librit , qe analizova . Autori e distancon veten nga interpretimet “Shmid “, por pa polemike dhe xhelozi .
Si autor i ketij shkrimi modest , ju rekomandoj organeve te arsimit dhe shkences , qe librin e gazetarit-historian Kule, ta kene referance kryesore , ne shkallet e arsimit kombetar , qe perfshin Kosoven , Iliriden , shqiptaret e Presheves , te Malit te zi . Pse e bej kete rekomandim ? Sepse Virgjili , ka interpretim objektiv te dokumentave arshivore , te vjetra dhe te zbuluara nga vete ai dhe e ka veshur heroin me kostumin historik , qe i rri sipas shtatit . Te njejten gje do te beja edhe per nje botim te mundshem , te se arthmes, ne se ruan linjen realiste te historise .
Historia , si shkence , zhvillohet e shendetshme , por jasht politikes dhe interesave meskine te fitimtarve . Historiani nuk formohet ne shkolle . Historian, shkrimtar dhe publicist te ben pasioni .Njifet fakti , qe akademiku Kristo Frasheri eshte i arsimuar per ekonomist. Ja si na e paraqet Kule permblethtas , shume permblethtas dhe realisht ngritjen ne kembe te shtatit patriotik dhe europjan te Heroit legjendar , qe i ka detyrar partneret kapricoze ta njofin si zot te luftes dhe te paqes . “As mbret , as duke , as Pape , vec nje zoteri i ardhur nepermjet nje superaksioni te shkelqyer ne radhet e Perandorise osmane , drejt e ne krye te nje partenizmi arbnor.. Ishte i afte te nxirrte fitoren nga dheu “ ( Kule “Gj. Kastrioti Skenderbeu .. “ faqe 162/63 )
Autori Kule , e ka hedhur ne qarkullim vepren ne kohen e duhur dhe duke perdorur te tera referancat e besushme . Kur nuk mjaftojne depertimet e Barletit, autori citon : Nolin , Dhimiter Frangun , Plasarin , ne disa rraste dhe Shmidin , per tja bere te qarte lexusit , ate konkluzion analize , qe autori mendon se duhet te sqarohet ndryshe , sic eshte rrati i mardhenjeve te brendshme dhe tradhetite e krereve arbnore .
Osmanet e pushtuan Kostandinopojen me 29 maj 1453.Tronditja ishte e madhe ne boten e krishtere . Krishterimi u konsiderua i humbur , por Skenderbeu u angazhua me shume, ne aleanca politike , per te mos e konsideruar renien e Konstandinopojes si fundin e objektivave te kryqezates , por si sfide , per mbijetesen e kristjanizmit , ne kushte te reja . Autori Kule nuk na i paraqit te tera betejat ushtarake te Skenderbeut , me hollesite , qe kerkon nje veper historike , sic e kemi pare kete dukuri tek vepra e Barletit , Nolit , Sabri Godos, etj. Ne vepren e Kules spikat ana tjeter e epokes skenderbegiane . Eshte pershkruar aspekti politik , diplomatik dhe bashkepunimi strategjik i heroit . Keto aspekte , te marra bashke , krijuan premisen e suksesit ne betajat ushtarake . Roli i Skenderbeut si strateg , u duk ne projektin e Kryqezates te perpiluar nga Alfonsi i Napolit , i cili i shkruante Papes : “ Skenderbeu duhet te ndihmohet me 1000 kembesore dhe 200 kalores , qe fuqia e turkut te percahej ne shume sektore . “ (Faqe 219 ) .
Ne faqen 254 te librit , pershkruhet realizimi i nje projekti , per te ndaluar futjen e ujit te kripur ne keneten e Durrsit dhe ne vendet e Arberise . Puntoret duhet te siguroheshin nga venbanimet arbenore . Ky eveniment na sqaron se Skenderbeu ishte njeri me orizont te gjere te nje administratori kohor , qe mendimi i shkonte ne perspektiven e larget te treves , qe qeverriste . Ishte shtetar me staturre te plote .
Lidhur me kete vizion te heroit , autori nenvizon : “ me Skenderbeun , sikurse me fatin , nuk mund te luante kerkush “ ( Faqe 236 ) . Mjafton te permendim faktin , qe qysh ne vitin 1448 , senati kishte marre vendim , per ta vrare Skenderbeun me ndonje vrases me pagese , te njejten gje pati bere dhe ne 1456 , per Leke Dukagjinin , qe ishte bere problematik , per senatin .
Plani afatgjate i Skenderbeut ishte krijimi i nje dinastie mbreterore arbnore . Nuk e plotesonin titujt , qe i jenin partneret si “Kapiten i pergjithshem i njerzve tane te armatosur“, quhej nga Napoli . Venetiku e quante : “I madherishmi , G.jergj Kastrioti .” Marrja e kurores mbreterore ishte kryekeput ne dore te Papes” , prandaj e quante prioritare Kryqezaten papale ,duke bere te pa munduren , per te fituar perkrahjen e tij , thuhet ne f. 279 te librit te Kules. Jepen shume dokumenta dhe shkresa , qe e paraqesin Papen si Komandat ushtarak i Kryqezates dhe skenderbeun si “atlet i Perendise “ . Venetiku kishte kohe , qe “u kishte fryre qirinjve , per shuarjen e Kryqezates “ .
Me duket shume e arrire pershkrimi i figures se Hamza Kastriotit , realizuar nga autori Kule . “ Hamzai nuk mund te ishte nje agjent i zakonshem , ne duart e osmanve , shprehet Autori , po te ishte i tille , ata do te kishin guxuar t’i kerkonin edhe t’i bente atentat Skenderbeut , me qe ishte aq afer tij , por Hamzai ishte kalores …duhej te perballej edhe me opinionin e brendshem “ . ( f. 285) Ne c’do liber , per Skenderbeun , eshte trajtuar figura e Hamzait , por Kule , ne menyren me koncize, ka dhene edhe portretin , edhe mjedisin , ku vepronte nipi gjeneral ushtarak dhe tradhetar. Eshte karakteristike e librit , autori perqendrohet ne analizen e veprimeve dhe me pak ne personazhet , qe i stigmatizon lakonikisht .
Mbeshtetur tek Barleti , autori Kule , analizon nje ane specifike te Skenderbeut, ate te preokupimit urban te tij . Eshte ndricuar ana e sovranit , qe investon per ndertimin e vendit . Ai ishte i dhene ndaj ndertimeve civile , sa here kishte fonde . Perfitoi nga paqa provizore , per te bashkepunuar me Sinan beun dhe me te derguarin e Papes , qe merrej me riparimin e objekteve fetare dhe urave te shkaterruarra nga lufta . Barleti kumton se per ndertime publike dhe te trashegimise kulturore , jane shpenzuar fonde jo te vogla , krahasuar me mundesite e kufizuara ekonomike te kohes . ( Keto momente jane sqaruar ne f. 345 -346 ) . Se bashku me c’ka sqaruam , me lart , per keneten e Durrsit , Skenderbeu di te ndertoi planet e paqes , sa dhe ato te luftes .
Askush nga shtetet europjane , nuk ju pergjigj papes Piu II , per lufte te krishterimit , kunder islamit invadus .Spanja ishte e zene me kontradiktat iberike , Franca nuk po e merrte veten nga lufta 100 vjecare dhe Anglia ishte e preokupuar me luften e pergjakshme te “trandafilave “ . Europjanet e vleresonin me shume stabilitetin e brenshem , qe po u lekundej, se sa fati i krishterimit . Angazhimet e sukseshme te Skenderbeut ne Itali , ishte nje lehtesim i madh , per Papen dhe aleatet e tij . Ishte koha , qe qarkulloi energjikisht ideja e bashkimit te feve , qe besojne tek nje zot . Simbas saj , jane me te shumte gjerat , qe i bashkojne se ato , qe i ndajne fete monoteiste . E veme re se kjo alternitave , po vjen e pa ndryshuar edhe ne ditet e sotme. Moneteizmi , po shkon drejt unifikimit te dogmave .
Sikurse Papa dhe Venetiku bente perpjekje ta kishte Skenderbeun ne anen e tij . Pal Engjelli , arqipeshkev i Durrsit , bente perpjekje per kompaktesimin e institucjoneve katolike . “ Me 8 Nendor 1462 , ai organizoi nje mbledhje ne kishen e Trinise se Matit . Eshte mbledhja , ku midis ceshtjeve te shqyrtuara , ishte dhe promovimi i formules se pagezimit te Frang Bardhit , qe ka vlere monumentale , per historine tone kombetare . Pas kesaj kohe arbnoret katolike , do te pagezoheshin , me formulen ne gjuhen e tyre “ ( Faqe 400 )
Autori Kule ka zbuluar disa dokumenta origjinale , qe nuk jane njohur nga autoret paraardhes . Ne nje dokument te tille , autori na ben me dije se ne Muzeun kombetar te Danimarkes , ndodhet Vula e Skenderbeut , 6 cm . e gjate , prej tunxhi , shume autoritare , qe besohet te jete pergatitur per Skenderbeun si udheheqes eskluziv i kryqezates te Piut te II .
Po rendis disa vrejtje te mijat , per vepren e gazetarit Kule, me synim , per t’i pasur ne konsiderate ne nje ribotim te mundshem te vepres, gjithnje ne se autori do t’i vleresoi , sepse duhet theksuar , qe vepra qendron e plote edhe po qe se vrejtjet e mija nuk merren parasysh nga autori . Une gjykoj se perfshirja e vrejtjeve te mija modeste , ne nj ribotim te mundshem , do te benin vepren te hidhte hapa te tjere drejt persosmerise .
Rrefimi historik ka ndryshim nga rrefimi letrar . Ne te parin merr rendesi degjimi , me shume se leximi . Ne rrefimin historik referancat nuk pse te tregohen te tera ne ligjerate te drejte . Kjo ndodh ne botimin e Kules . Shumica dermuse e referancave eshte e vendosur ne thojza . Kjo e shton besushmerine e referances , por nuk eshte ne pajtim me rrefimin historik . Historiani tregon referancen dhe e komenton ate . Me sondazh, me rezulton se 18 % e fjalive , jane vendosur midis thojzave , pra jane citime te veprave te tjera , qe perfaqesojne afersisht 90 faqe gjithsej, gati nje liber tjeter . Lexusi vertet kerkon dokumentim te fakteve , por do mendime dhe analiza nga autori, te pakten keshtu mendoj une . Kam vene re se shume autore shkrimesh , kryesisht gazetare profesioniste , bejne citime te sa me shme autorve , mundesisht me shume grada. Eshte mode e te gjithe shkrimeve aktuale shqiptare, por nuk ka pse te jete metode e Kules .
Disa vogelsi te kompozimit . Ne faqen 133 shkruhet “kurba e kryqezates kishte filluar pikjaten , per poshte “.Lexusi pyet veten : A ka pikjate per lart ?
Ne faqen 163 , perdoret fjala “parterizimi” . Besoj se do te kishte nje fjale shume me shqip se kjo , per te njejtin funksion.
Ne faqen 180 , ekziston nje fjali e gabuar : “… mallrat , mjetet dhe fitimet CASH , qe perbenin te ashuquajturen placke lufte…“ Lexusi pyet c’eshte kjo fjale CASH dhe pse te ashtuquajtur placke lufte , kur eshte vetem placke lufte .
Ne faqen239 shkruhet : “Eksibilizmi ishte ne kulm .. “ Une pyes: Nuk gjendej nje fjale me pak e perdredhur se kjo ?
Faqe 346 shkruhet “.. per ta izoluar qytetin nga toka “. Nuk besoj se ka ndonje mjet , qe e izolon qytetin nga toka . Ekziston izolim nga deti ose nga komuniteti . Nga toka kurrsesi .
Faqe 453 , eshte shkruar kjo fjali : “ Barleti , si biograf , eshte i detajuar ne kete drejtim .” Natyrisht fjalia eshte shkruar besnikerisht si ne tekst . Pyetja eshte e thjeshte : Ka lexus , qe mund te gjeje ndonje alternative te kuptimit ne kete fjali ?
Kur flitet per Moisi Golemin , spiunazhin osman e quan “inteligjent servis osman “ . Me mire do te ishte te mos cilesohej keshtu .
Jane gabime , qe nuk influencojne ne permbajtjen historike , qe eshte detyra e vepres.
Sic e kam nenvizuar me lart , vepra e historike e Virgjil Kules eshte me e arrira ne botimet shqip , per epoken skenderbegiane , qe ishte percaketuse ne fatet e qyteterimit europjan , ne shekullin e 15 .
Illo Foto / Studjus . NY , Qershor 2014