STATUTET E KATEDRALES SË DRISHTIT: NJË MONUMENT I PAÇMUAR PALEOGRAFIK I MESJETËS SHQIPTARE

July 16, 2022 by s p

Dr. Etleva LALA

Budapest

Statutet mesjetare dhe rëndësia e tyre

Pas Incidentit të Kanosës në vitin 1077, e Drejta Kanonike u nda përfundimisht nga e Drejta Romake dhe Civile në Evropën Perëndimore. E Drejta Kanonike vazhdoi të mbetej e njejtë në gjithë Perëndimin, me disa ndryshime të vogla, kurse e Drejta Romake u zhvillua në mënyrë të paparë më parë. Tri drejtimet kryesore në të cilat u zhvillua kjo e drejtë mund të përmblidhen në 1. Statutet e qyteteve, 2. Ligjet mbretërore, 3. E drejta kanunore.

Ndërkohë që ligjet mbretërore që filluan me Magna Carta në Angli në vitin 1215 dhe me Goldene Bulle në Hungari në vitin 1222, gradualisht ndryshuan të gjithë fytyrën politike të Evropës Perëndimore, e drejta kanunore, që filloi të shkruhej që në vitin 1220-1230 nga Eike von Repgow në gjuhën gjermane me emrin Sachsenspiegel, dhe që u pasua me shumë Spiegel të tjera, ndryshoi të gjithë jetën sociale dhe kulturore të Evropës. Në këtë shkrim do të merremi vetëm me statutet e qyteteve, sepse statutet janë ato që u bënë përgjegjëse për krijimin e shumë superfuqive në Evropën mesjetare, siç ishte Republika e Venedikut, Republika e Gjenovës, Republika Raguzës si dhe për forcimin e identitetit lokal të qyteteve që konkurronin me njëri-tjetrin në bazë të statuteve, duke i bërë ata të zhvilloheshin në mënyrë të paprecedentë.

Statutet si rregulla të drejtësisë, të cilat i nxjerr një pushtet autonom për territorin, fushëveprimin dhe qytetarët e tij, janë burime shumë të rëndësishme historike. Ato janë tërësi normash të shkruara apo akte normative të kodifikuara që rregullojnë jetën e brendshme të qyteteve mesjetare, marrëdhëniet e tyre si qytete-komuna autonome me subjektet e tyre, por edhe raportet e kishës me qytetin dhe komunën si dhe raportet hierarkike brenda kishës në një territor të caktuar siç është kryeipeshkvia ose ipeshkvia. Duke shërbyer si referencë për vetë qytetarët dhe për të huajt, statutet krijuan norma që sollën paqe, stabilitet, identitet si dhe pushtet edhe për njerëzit që në raste të tjera do të ishin të padukshëm në shoqërinë ku jetonin.

Mbi bazën e statuteve zgjidhen dhe veprojnë të gjitha organet e brendshme drejtuese të komunës dhe të kishës, që kryejnë detyra të caktuara me karakter legjislativ, administrativ, gjyqësor dhe po mbi bazën e tyre jepen normat përkatëse juridike penale, civile, procedurale, doganore, tregtare, të pronësisë, të punës, jetës familjare, marrëdhënieve bashkëshortore, të prindërve me fëmijët, deri te normat mbi dhunën dhe sjelljet e moralit.

Shënimet e para për statutet e komunave në territoret shqiptare i hasim në qytetet-komuna përgjatë bregdetit Adriatik, që janë një vazhdimësi e statuteve të komunave dhe qyteteve dalmatine. Në krijimin e statuteve të qyteteve shqiptare dhe atyre të katedraleve, një rol vendimtar, që është edhe veçori dalluese nga statutet e ngjashme të krijuara në Evropë, ka luajtur e drejta zakonore vendase, që shfaqet në shumë institute juridike të përbashkëta.

Termi statutum në fillim përdorej për një vendim të vetëm me karakter legjislativ, i cili zakonisht kishte përdorim të gjerë dhe për një kohë të gjatë. Më vonë me këtë emër filloi të njihet tërësia e këtyre vendimeve si një korpus organik, Termi statutum, vazhdon të përdoret akoma në tekstet juridike, por vetëm me kuptimin “përcaktim ligjor, juridik, rend, rregull” duke qëndruar kështu shumë pranë fjalës latine “constitutio.” Në fillim të shek. XII përdorimi i fjalës “statuta” kufizohet vetëm në qarqe të caktuara dhe sidomos në gjuhën e përdorur për mbretin dhe për kishën megjithëse shfaqen edhe statutet e qytetit (statuta civitatis).

Nëse në fillimet e tyre këto rregulla renditeshin në mënyrë fragmentare dhe kronologjike sipas datave, me kalimin e kohës dhe me rritjen e eksperiencës renditja filloi të bëhej sipas principeve më të mira sistemuese. Ato u ndanë në pjesë dhe sektorë të ndryshëm në libra, kapituj, etj., sipas kritereve të përmbajtjes. Kushtetuta dhe administrimi i komunës, e drejta civile dhe penale, mbikqyrja e sigurisë në qytet dhe në vend, marrëdhëniet tregtare etj. të gjitha këto ishin tani forma të veçanta dhe secila u zhvillua në një mënyrë të veçantë, sipas karakteristikave dhe specifikave të komunave apo katedraleve përkatëse.

Historiku i gjetjes dhe vendndodhjes së dorëshkrimit “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis”

Statutet e Katedrales së Drishtit, titulli i plotë i të cilave në latinisht është Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis, sot gjenden në Kopenhagë, në Bibliotekën Mbretërore Daneze (Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København,) në sektorin e dorëshkrimeve me signaturën Ny kgl. S. 1822. Ai u rigjet nga studiuesi i mesjetës, Musa Ahmeti, në vitin 2005.

Përpara se të gjendeshin këto statute, dispononim vetëm të dhëna fragmentare për vendndodhjen e sotme të tyre, të dhëna këto të marra nga shënimet e albanologut kroat Milan Shuflaj. Sipas tij, dorëshkrimi i Statutit të Katedrales së Drishtit për herë të parë përmendet në katalogun 438 të antikuarit gjerman, Karl Wilhelm Hiersemann nga Lajpcigu, në qershorin e vitit 1915, fasc. 43, nën numrin 250, i përshkruar në mënyrë shumë sipërfa-qësore, por me titull të plotë: Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis. Meqenëse dorëshkrimi nuk u shit, K. W. Hiersemann-i i përsëriti shënimet e vitit 1915 në katologun 477 për vitin 1920, fasc. 7, nën numrin 33, duke mos shtuar asgjë më shumë.

Milan Shuflaj jo vetëm që ka qenë i pari që tërhoqi vëmendjen e botës shkencore për ekzistencën, vlerën dhe rëndësinë e këtij dorëshkrimi, por edhe i pari që tregoi për përmbajtjen dhe vendndodhjen e tij, në atë kohë, pra deri në vitin 1920. Për këto të fundit, M. Shuflaj jo vetëm që kishte njoftuar Ivan Bojniçiqi në vitin 1916, por edhe ishte përpjekur me të gjitha forcat të gjente një blerës në pamundësi për ta blerë vetë dorëshkrimin e vyer. Shuflaj i ishte drejtuar banit kroat, Rauhit, që ta blente atë për Bibliotekën Universitare të Zagrebit, por blerja nuk ishte realizuar. Ai e kishte provuar përsëri përmes Thalloczy-t që Akademija Vjeneze ose ajo e Budapestit ta blenin atë, por pa sukses. Ndërsa Shuflaj po këmbëngulte që dorëshkrimi të blihej me çdo kusht [ai i ishte drejtuar edhe Akademisë Serbe të Shkencave në Beograd për ndihmë], pa pritur në vitin 1920, ai njoftohet, se një blerës anonim e kishte blerë dorëshkrimin për shumën marramendëse prej 2.000 markash, aq sa ia kishte vënë çmimin antikuari gjerman. Një gjë e tillë e shqetësoi shumë, ngaqë kishte pasur shpresë që një ditë do ta botonte vetë këtë burim me vlera të jashtëzakonshme për mesjetën e qyteteve shqiptare.

Përmes albanologut Henrik Bariq, në vitin 1924, Shuflaj arriti të siguronte emrin e blerësit, danezit Sir Thomas Phillipps. Së bashku me kolegët e tij, Viktor Novakun dhe Henrik Bariqin, i luten albanologun danez, Holger Pedersenin, që të ndërmjetësonte te Sir Thomas Phillipps për të siguruar një kopje të fotografuar të tërë dorëshkrimit. Më në fund, në vitin 1925, arrin kopja e dorëshkrimit, e cila megjithatë nuk ishte e plotë.

Shuflaj, së bashku me Novakun, iu vunë menjëherë për përgatitjen për botim të dorëshkrimit, me gjithë mangësitë që kishte. Si i tillë botohet në Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju në Beograd në vitin 1927. Edhe pse i botuar, ai mbetet pothuajse i panjohur dhe i pashfrytëzuar fare nga studiuesit dhe historianët shqiptarë dhe të huaj për arsye të ndryshme, edhe pse Novak e inkorporon në librin e tij të paleografisë latine si një ekzemplar i rrallë i stilit humanik/gotik. (Shih Viktor Novak, Latinska Paleografija, botuar në Beograd në vitin 1959 nga shtëpia botuese Naučna Knjiga. Në vitin 1972, botohet në formë të shkurtuar në gjuhën shqipe dhe me ndërhyrje të shumta në revistën: Gjurmime Albanologjike, seria e shkencave historike të Prishtinës.

Për të saktësuar dhe plotësuar historikun e ardhjes së dorëshkrimt të Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis në Bibliotekën Mbretërore Daneze, kemi pasur edhe ndihmën dashamirëse dhe të pakursyer të albanologëve dr. Noel Malcolm dhe dr. Robert Elsie. Përmes këtij të fundit, dr. N. Malcolm, na dërgoi informacione shumë të vlefshme për historinë e lëvizjes së dorëshkrimit. Nga hulumtimet e tij në bibliotekat britanike, Malcolm kishte arritur në konkluzionin që pohimi se dorëshkrimi i ishte shitur nga Hiersemann zotërisë “danez” Thomas Phillipps ishte i gabuar. z. Thomas Phillipps (1792-1872) ishte një koleksionist i famshëm anglez dorëshkrimesh dhe librash.

Koleksioni i Thomas Phillipps ishte kolosal dhe pjesët më të mëdha të këtij koleksioni vazhduan të shiten nga trashëgimtarët e tij edhe shumë kohë pas vdekjes së tij. Pasi N. Malcolm kërkoi në shumë nga katalogët për shitje të këtij koleksionisti, gjeti informacionin që vijon: në katalogun për shitje të Sothebys të quajtur Bibliotheca Phillippica: Catalogue of a Further Portion of the (…) Manuscripts & Autograph Letters of the late Sir Thomas Phillipps (Katalog i një pjese të mëtejshme të (…) dorëshkrimeve dhe letrave autografe të z. Thomas Phillipps të mëvonshëm (Londër, 1913), për një shitje prej katër ditësh (19-23 maj 1913) zëri në faqen 168 për koleksionin 826 (shitur më 22 maj) është shkruar: “Illyria: Statuta Pauli Angeli Archiepiscopi Dyrrhachiensis et Illyrice (sic!) Regionis Judicis et Comissarii, dorëshkrim original i shekullit XV në vellum, me miniature, në inicial, të Pal Engjëllit në rrobën e ipeshkvit. Folio. XV shek.” Biblioteka Bodleiane, Oxford, ka një fotokopje të kopjes me komente të këtij katalogu, në të cilin komentuesi ka vënë emrat e blerësve dhe gjithashtu edhe numrat e dorëshkrimeve në katalogun origjinal të printuar të bibliotekës së Phillipps-it. Në këtë rast, blerësi ishte Hiersemann dhe çmimi ishte 4 paund e 15 shilinga. Në katalogun origjinal të Phillipps-it, numri i këtij artikulli ishte 7308. N. Malcolm na tërhoqi vëmendjen edhe në një ribotim modern të këtij katalogu A. N. L. Munby, ed., The Phillipps Manuscripts: catalogus librorum manuscriptorum in bibliotheca D. Thomae Phillipps, Bt. impressum typis medio-montanis 1837-1871 (London, 1968). Zëri këtu (në faqen 111) është si vijon: “Pauli Angeli Statuta sm f. V. s. XV [d.m.th. fletë e vogël, vellum, saeculi XV], 1468”. Eshtë në një grup dorëshkrimesh nën titullin (f. 107) “Thorpe MSS, 1833. From Guilford, Naylor, Shaw, Mason, Allard, Monteil, and other Collections”.

Me fjalë të tjera, dorëshkrimi ishte sjellë nga ndërmjetësi Thomas Thorpe në vitin 1833, dhe vinte nga një prej atyre koleksioneve, dhe jo nga koleksioni i Lord Guilford-it: artikujt nga koleksioni i tij janë shënuar me ‘G’ në katalog. Fraza “…and other Collections” (dhe koleksione të tjera) e ka bërë N. Malcolm të mendojë që kërkimet tona duhet të përqendrohen tek koleksionistët e tjerë të përmendur në listë, për të mësuar historinë e vërtetë të lëvizjes së këtij dorëshkrimi.

Përshkrimi fizik i dorëshkrimit

Në Bibliotekën Mbretërore Daneze, Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København, në sektorin e dorëshkrimeve, dorëshkrimi ruhet në një kuti kartoni, ngjyrë jeshile dhe është i lidhur me kopertina kartoni të forta, ngjyrë kafe të errët, ndërsa kurrizi është prej pergameni të bardhë.

Gjashtë faqet e para dhe të fundit janë boshe, përkatësisht janë faqe që u takojnë kopertinave kur është bërë lidhja e re në fund të shek. XIX. Dorëshkrimi është në pergamen të butë, fin dhe i tëri në gjuhën latine. Kopertina është diçka më e trashë se faqet e tjera. I tërë dorëshkrimi është i shkruar me ngjyrë kafe nga një dorë e vetme.

Dorëshkrimi origjinal në pergamen ka dy lloj faqosjesh. Njërin lart në të djathtë, që fillon nga nr. 1^r dhe vazhdon deri në nr. 18 dhe faqosjen e dytë, poshtë në djathtë, që fillon nga nr. 9^r dhe përfundon në nr. 26^v. Të dyja faqosjet janë të kohës së dorëshkrimit. Mesa duket, ky dorëshkrim ka qenë pjesë e një apo më shumë dorëshkrimeve tjera të lidhura së bashku.

Në f. 1^r (faqosja e vjetër 9^r) brenda nistores “P” të praruar në flori, me dekorime shumë të bukura përreth, është një portet i kryeipeshkvit Pal Engjëlli me shkopin baritor në dorë, me mitër në kokë i veshur me rrobat e kryeipeshkvit. Mitra e bardhë, e ndarë me një vijë të kuqe nga balli lart, ka një lakim të vogël, majtas. Në ballë është vetëm një hark i vogël që shërben si bazament për fillimin e vijës. Jakat e veladonit janë jeshile. Menjëherë poshtë jakave është petku i hedhur mbi supe i cili ka ngjyrë vjollce. Nga gryka deri në fund të kraharorit, petku ka formën e shkronjës “V.” Petku është i hedhur mbi supe dhe mbi duar. Brendia e petkut është jeshile. Veladoni poshtë petku është blu dhe i arrin deri te gjunjët. Poshtë veladonit, nga gjunjët deri te këpucët është një petk i bardhë. Në dorën e djathtë, kryeipeshkvi mban shkopin baritor, i cili është i bardhë dhe ka kokën e rrumbullakët, ngjyrë gri. Dora e majtë është ngritur në pozicion lart, ashtu si kur bëhet bekimi. Sfondi është gjithkund blu i errët, ndërsa portreti rrethohet nga një rreth eliptik ngjyrë vjollce.

Në të gjitha faqet e dorëshkrimit ka iniciale të dekoruara. I tërë dorëshkrimi ka 66 iniciale. Zakonisht në iniciale janë përdorur tre ngjyra: e kuqja, kafeja dhe bluja e mbyllur!

Në f. 4^r-v; 5^r-v; 6^v; 7^v; 8^r-v; 9^v; ka shënime në hapësirën anësore të faqeve, marginave, menjëherë në vazhdim të tekstit me ngjyrë të kuqe. Shënimet në margina shkojnë gjithmonë në drejtim të fundit të faqes. Në faqen e fundit të dorëshkrimit është një gjenealogji e familjes së Engjëllorëve, e cila lexohet me vështirësi sepse është shumë e zverdhur. Kopertina e fundit e dorëshkrimit është mjaft e dëmtuar. Në të ka disa rreshta me shënime në fund të faqes, por janë shumë të dëmtuara nga koha dhe leximi i tyre është pothuajse i parealizueshëm.

Dorëshkrimi ka gjithsej 922 rreshta: 32 faqe kanë nga 27 rreshta, dy faqe nga 26 rreshta [f. 14^v dhe 17^v] dhe një faqe 6 rreshta [f. 18^r], me 53 kapituj dhe dimensione: 17.5 x 25.7 cm.

Koha dhe rrethanat e krijimit të dorëshkrimit

Dorëshkrimi është shkruar nga kanoniku dhe noteri i Tivarit, Simon Dromasys me 12 janar 1468, i cili bën gjithashtu përshkrimin e variantit të zyrtarizuar të vitit 1464, nga libri i noterit dhe kanonikut të Durrësit, Gjon Mauros, që njëkohësisht ka qenë edhe sekretar i kryeipeshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit. Gjon Mauro kishte vdekur tashmë në vitin 1468.

Variantin e Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis nga viti 1464 e kishin punuar kanonikët nga Drishti, të cilët ishin të ditur, të shkolluar, dhe njihnin rrethanat, situatën dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me katedralen dhe me zakonet e Drishtit në të kaluarën. Për zakonet e lashta të katedrales së Drishtit flet vetë teksti në mënyrë eksplicite: laudabilem consuetudinem antiquorum nostrorum immitantesi (kap. 2); pastaj: antiquissimam constuetudinem imminantes (kap. 39) dhe antiquissima et observata consuetudine (kap. 44) si dhe secundum morem et consuetudinem antiquorum (kap. 46). Pra, përveç përvojës, njohurive dhe njohjes së situatës së përgjithshme, kanonikët nga Drishti, kishin si shembull edhe këto statute të lashta a maioribus nostris quasdam constitutiones traditas [f. 2^v], që datonin të paktën nga viti 1397.

Sipas të dhënave të tjera arkivore, mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës Gjergjit [ishte ipeshkv në Sapë gjatë viteve: 1440-459] për një veprim të tillë, ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt. Shkaku se pse ky editim nuk u njoh zyrtarisht, ishte vdekja e papës Kalisti III. Ndërkohë, në vitin 1459, vdiq edhe ipeshkvi i Sapës Gjergji, kështu që papa Piu II, pas një lutjeje me shkrim të bërë nga katedralja e Drishtit në vitin 1463, emëron dy persona autoritarë për të verifikuar dhe nëse ka nevojë për të plotësuar statutin ekzistues të Katedrales së Drishtit. Këta ishin, kryeipeshkvi i Durrësit Pal Engjëlli dhe kryediakoni i Shkodrës, emri i të cilit nuk na bëhet e njohur në statute, por që sipas Hierarchia Catholica të Eubelit (vëll. II, f. 256) ai duhet të jetë domenikani Manuel (1451-1465).

Pas një pune të kujdesshme, të kryeipeshkvit dhe kryediakonit, më 21 nëntor të vitit 1464, në manastirin benediktin të shën Theodori de Elohiero bëhet njohja zyrtare e Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis në prani të “zotit at Nikollë Lalemit, abatit të manastirit në fjalë dhe në praninë e zotit Gjergj Topia dhe të burrave të nderuar, zotit Pjetër, rektorit të shën Demetrij de Plumsis dhe të zotit Gjin, rektorit të shën Venere de Managastis dhe në prani të dëshmitarëve dhe të të ftuarve të tjerë edhe të rogatëve…”

Përmbajtja e dorëshkrimit

Që nga themelimi i komunave-qytete, kisha ishte drejtuese e segmenteve kryesore të zhvillimit të përgjithshëm shoqëror. Një gjë të tillë e dëshmojnë statutet ekzistuese, por edhe burimet historike dokumentare të kohës të në të cilat vërehet pushteti dhe ndikimi i “dorës së fortë“ jo vetëm në përditshmëri, por deri në detajet më të imta të jetës, të cilat kontrolloheshin në forma të ndryshme, ndërsa në këtë rast përmes Statuteve, sepse luftoheshin në mënyra të ndryshme faktorët negativë dhe të dëmshëm për individin dhe shoqërinë dhe në të njëjtën kohe ishte ajo, pra kisha, e cila ofronte kujdesej, mbrojte dhe bashkim në gjirin e saj.

Pothuajse në të gjitha statutet e njohura deri me sot, vërehet roli dhe ndikimi i madh i kishës gjatë mesjetës, sepse pa përjashtim, normat e para të statuteve fillojnë me rregullat e kishës, obligimet, rolin dhe vendin që ka kisha në shoqërinë komunë-qytet. Ky veprim është i pranishëm edhe për faktin se kisha ishte promotore pothuajse e të gjitha segmenteve të jetës, qofshin ato laike apo kishtare, si në aspektin ekonomik, tregtar, politik, diplomatik, social, shëndetësor, kulturor etj, pra ishte boshti i zhvillimit dhe marrëdhënieve të njeriut në shoqërinë mesjetare, qoftë me individin qoftë me pushtetin.

Kushtetuta që zyrtarizoi katedralja e Drishtit, më 12 janar të vitit 1468, nuk ishte tjetër veçse përmbledhja e rregullave që ishin në fuqi prej një kohe të gjatë. Duke qenë se këto statute bazohen në një shkallë të lartë tek zakonet e vjetra ekzistuese antiquissima et observata consuetudine (kap. 44) duke i hedhur në letër ato që tashmë ishin praktikë e përditshme në shoqërinë shqiptare secundum morem et consuetudinem antiquorum (kap. 46), statutet fillojnë me një normë zakonore që duhet të ketë qenë shumë e përhapur në traditën e lashtë shqiptare si është ajo e respektit të ndërsjellë të brezave dhe pikërisht me “Në ç’mënyrë të rinjtë duhet të respektojnë pleqtë dhe në ç’mënyrë pleqtë duhet t’i duan të rinjtë…” [kap. I] duke theksuar kështu që në fillim vlerat tradicionale dhe rëndësinë që ata u jepnin këtyre vlerave vendore.

Në kapitujt në vijim përcaktohet mënyra e zgjedhjes së rektorit dhe prokuratorit [kap. II], saktësohen detyrat dhe përgjegjësit e rektorit [kap. IV], kanonikëve [kap. VII, VIII, IX, XLIV], rregulli për diskutim në kapitull dhe respekti ndaj pleqve [kap. XVII], ruajtja dhe përdorimi i vulës; dokumenteve dhe privilegjeve [kap. XX], gjobat për vjedhje dhe mashtrim [kap. XXIII], përfaqësimi i kanonikëve dhe të deleguarit e tyre në bisedime ose marrëveshje të ndryshme [kap. XXIV], dënimet për rrahje [kap. XXIX], shqyrtimi i ankesave të ndryshme nga qytetarët, por edhe nga kanonikët [kap. XXX-XXXIII], në rast të mungesës së normës statutore, të veprohet sipas drejtësisë dhe ndershmërisë, duke pasur gjithmonë parasysh frikën e Zotit [kap. XXXV], dënimet e konkubinatit [kap. XXXVI], ndërsa kap. XLI, flet për ndihmën dhe mbështetjen e studiuesve dhe atyre që shkojnë studime, kurse kap. LI, trajton “Mosmarrëveshjet rreth respektimit të statuteve”, etj.

Familjet fisnike të përfaqësuara në radhët e kanonikëve si Kalanci, Prekasi, Beli, Çezani, Kelanti, Pishiragu, Hungari, Jonima, Suma, Sakati, Golemi, Xaoni, Kazeli, Merti, Mazioti, Engjëlli, Frangu, etj. e zotëronin tashmë prej kohësh ekonominë dhe politikën e qytetit. Administrimi dhe drejtimi i abacive dhe i dioqezave-ipeshkvive e kryeipeshkvive shqiptare bëhej nga rrethi i ngushtë i klerikëve të lartë vendas, po kështu edhe rrethin e ngushtë të kanonikëve e përbënin vendasit, kryesisht nga familjet e kamura fisnike. Familjet e shumta të përfaqësuara në rradhët e kanonikëve si Hungaro, Summa, Prekali dhe Zaon zotëronin jo vetëm ekonominë dhe politikën në qytetin në hyrje të universit malor shqiptaro-verior, por edhe të dy pushtetet atë kishtar dhe laik, të bashkuar në personin e ipeshkvit.

Edhe në Durrës katedralja ishte një qendër e pushtetit, sepse përcaktonte zgjedhjen e kryeipeshkvit, e princit kishtar më të rëndësishëm të Shqipërisë së mesme dhe jugore, rreth mesit të shekullit të 15-të edhe udhëheqës shpirtëror e mendor i kryedioqezës së tij. Kryedhjakët në Tivar, por veçanërisht në Durrës, radhiteshin ndër personalitetet më të rëndesishëm të qytetit. Durrsaku kishte udhëhequr deri rreth 1350-ës gjatë sundimit ortodoks një komunë katolike, por e ruajti pozicionin e tij edhe pas vendosjes së një kryeipeshkvi katolik. Kryedhjaku ishte shkalla e fundit në rrugën për titullin e ipeshkvit ose të kryeipeshkvit. Kryedhjaku dhe patrici nga shtëpia e Vladëve në Ulqin është vetëm një shembull (1406). Kryedhjaku i Ulqinit ishte i dërguar i princit të Balshajve, Gjergj II në Dubrovnik (1403). Kolegu i tij shkodran merrte pjesë njëkohësisht në tregtinë e kripës.

Të huajt nuk ishin të mirëpritur në Drisht, sidomos në shekullin e katërmbëdhjetë, por edhe më vonë. Në shekullin e pesëmbëdhjetë të huajt me funksione në qytetet shqiptare u zëvendësuan plotësisht nga klerikët vendas. Kjo shpjegon edhe faktin që në katedralen dhe komunën e Shkodrës kemi shqiptarë si Progonin, ipeshkv të qytetit në vitin 1402, Gjergj Pelinin, abat të Rotecit dhe Pal Engjëllin, kryeipeshkv të Durrësit. Të gjithë këta rridhnin nga fisnikëria vendase e Drishtit, Shkodrës dhe Tivarit dhe janë shembuj të dukshëm për kontrollin e patriciatit vendas mbi kishën katolike në hapësirën shqiptare edhe gjatë sundimit venedikas.

Me një fjalë, Statutet janë ligje në të cilat është saktësuar, përkatësish është rregulluar ose sanksionuar, e drejta e individëve dhe shoqërisë si tërësi si dhe marrëdhëniet e tyre të përbashkëta apo ato të veçanta. Nëse i shikojmë si strukturë, Statutet janë të ndarë në libra, të cilat në brendi të tyre janë të ndara pastaj në kapituj. Çdo libër në vetvete përmban rregulla të përcaktuara saktë të një fushe përkatëse të drejtësisë, derisa kapitujt me terminologjinë praktike të sotme mund ti quajmë nenet përkatëse të një ligji të caktuar. Përveç fazës së parë të krijimit të Statutit, (zyrtarizimit të tij të parë), kemi edhe pjesët shtesë të Statuteve, të cilat zëvendësojnë një normë përkatëse ose reformojnë atë që ka filluar të “vjetrohet“ apo “tejkalohet.“

Është e sigurt se Statuti, në vetvete, nuk mund të kishte rregulla të cilat do të mbulonin të gjithë veprimtarinë shoqërore, por në këto raste, kur mungonte ndonjë rregull, atëherë aplikohej analogjia e rasteve të ngjashme qoftë nga e drejta zakonore vendore, ose ajo e ndonjë statuti të komunave fqinje, por, jo rrallë aplikohej edhe e drejta romake ose ajo bizantine, e njohur dhe e praktikuar për shekuj me radhë në këto troje.

Konteksti gjeografik dhe historik i statuteve të Katedrales së Drishtit

Nuk është çudi që i vetmi statut katedraleje nga brigjet e Adriatikut na vjen nga qyteti i Drishtit. Drishti njihej si qytet me një karakter të fuqishëm katolik dhe me një ndërgjegjshmëri të lartë qytetare. Ka shumë elementë që kanë ndikuar në krenarinë e lartë të Drishtit. Shumë studiues janë rrekur t’i marrin ato një nga një në analizë dhe të vënë theksin në këtë apo atë element.

Vetë emri i Drishtit ka tërhequr vëmendjen e madhe të gjuhëtarëve të cilët duke kërkuar përmendjen e parë të emrit të Drishtit dhe prejardhjen e tij, e kanë konsideruar atë si një provë të rëndësishme që vërteton vazhdimësinë iliro-shqiptare të kësaj treve.

Karakteristikë për vazhdimësi iliro-shqiptare, në qytetin e Drishtit është edhe arkitektura e qytetit. Ndryshe nga qytetet bizantine, që kanë mure rrethuese dhe akropol, në të cilin banonte aristokracia dhe nëpunësit e administratës shkencore, Drishti dhe qytetet e tjera mesjetare shqiptare të ngjashme nuk e kanë një strukturë të tillë të qytetit dhe as teknikën e ndërtimit të mureve mbrojtëse tipike bizantine. Për këtë, një rol të madh ka luajtur sigurisht, autonomia administrative e këtyre qyteteve, por për të drejtën qytetare në mesjetën e hershme, tani për tani ne kemi vetëm një përfytyrim të zbehtë.

Megjithatë nuk është vetëm lashtësia e këtij vendbanimi, por edhe elementi i tij katolik ato që e bëjnë atë karakteristik. Përsa i përket kohës së krijimit të ipeshkvisë së Drishtit, Shuflaj e vendos atë në të ashtuquajturën shtresë e dytë të krijimit të ipeshkvive në shqiptare, secundäre Schicht, shtresë kjo e krijuar si rezultat i migrimit të madh të popujve. Në dokumentet e shkruara, ipeshkvia e Drishtit përmendet për herë të parë më 16 maj 743, kur mesa duket ishte nën juridiksionin e kryeipeshkvit të Dubrovnikut, në atë kohë të njohur me emrin Epitauritane.

Përsa i përket arkitekturës kishtare të Drishtit, Aleksander Meksi është i mendimit se fillimet e këtyre ndërtimeve i takojnë kohës së sundimit të perandorit Jan Cimiskes (969-976). Në atë kohë, Drishti përmendet si ipeshkvi në varësi të Durrësit. Meksi është i mendimit se në këtë qytet duhet të ketë ekzistuar që herët një domus episcopalis ose ndryshe i njohur edhe si palatium episcopatus, ndërtesë kjo e njohur si rregull në të gjitha qytetet ipeshkvnore. Përmendja e parë në dokumente e një domus episcopalis në Drisht daton nga viti 1251. Në vitin 1397 përmendet përsëri një domus episcopalis, dhe Meksi mendon se sa herë përmendet ky term, bëhet fjalë për katedralen e qytetit.

Qyteti i Drishtit duhet të ketë pasur shumë kisha, siç mund të dokumentohet në tekstet e shkruara. Kështu p.sh. që në vitin 1353 kemi të përmendur katedralen e Shën Mërisë, e cila edhe në vitin 1553 mendohej të ishte pikturuar nga Shën Luka i famshëm i gjithë hapësirës së Adriatikut. Krahas katedrales së Shën Mërisë, në Drisht gjejmë të përmendur edhe kishën e Shën Stefanit, e madje që prej vitit 1290. Katedralja e Shën Gjergjit ishte gjithashtu e famshme dhe kisha e shën Françeskut përmendet shpesh (1353, 1368), (1404). Kisha Sancta Maria Veteris (1403) dhe kisha e Shën Shelbuemit (1399), si dhe kisha e Shën Prendës janë vetëm disa të tjera për të mos i përmendur të gjitha.

Duke qenë se kapitulli i Drishtit, ashtu si ai i Tivarit ishte i ndarë në kolegje, mendohet që të gjithë jetonin në një kuri të përbashkët që quhej kanonikë. Përderisa në vitin 1400 përmenden canonisi de sancta Maria dhe canonisi de san Zorzi kjo do të thotë që në këtë kuri (canonica) bënin pjesë klerikë nga të gjitha kishat e qytetit, që mesa duket zgjidheshin kanonikë me anë të shumicës së votave.

Vlera dhe rëndësia e statuteve të Katedrales së Drishtit

Dorëshkrimi “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis” është tepër i rrallë dhe unik, sepse përmban kapitujt e një katedraleje, respekti-visht ato të Katedrales së Drishtit. Si i tillë, pra si statut katedraleje, ai është i vetmi që është zbuluar deri më sot në qytetet e bregdetit Adriatik, dhe për këtë arsye ka një vlerë të jashtëzakonshme për historinë e krishterimit, në aspektin e një ndërthurje ideale të jetës shekullare me atë fetare në një aparat të tillë normativ.

Krahas Këshillit të Madh, i cili kishte autoritetin ekskluziv për të ngritur qytetarët e thjeshtë në sërën e fisnikërisë, edhe katedralja kishte një peshë mjaft të madhe për të shtuar numrin e fisnikëve, sepse nëpërmjet zgjedhjes kanonike në radhët e larta të institucioneve fetare mund të vinin edhe njerëz të thjeshtë që pastaj shndërroheshin në fisnikë. Kjo ishte një ndër arsyet kryesore se përse në territoret shqiptare kishte shumë që vendosnin të bëheshin klerikë, për të shërbyer pastaj në funksione të rëndësishme fetare në gjithë Dalmacinë e më gjerë deri në Hungari, ku ata automatikisht pranoheshin në radhët e fisnikërisë së lartë vendase.

Krahas ipeshkëve, katedralet e qytetit, shpesh të ndara në shumë kolegjiume, ishin një faktor tjetër shumë i rëndësishëm i pushtetit. Komuna e Drishtit administrohej në mënyrë të mirëfilltë nga ata. Kanonikët e katedrales ushtronin detyra qytetare si atë të noterit dhe të mbledhësit të taksave. Ata shkonin edhe si të dërguar të bashkëqytetarëve të tyre jashtë vendit me funksione diplomatike. Nga këto të fundit, për t’u përmendur janë rastet e Gjon, Ndre dhe Pal Gazulit, Martin Muzakës, Pal Engjëllit, Gjergj Pelinit, Paganinos, Andrea Sumës që në kohën e Skënderbeut shërbenin edhe si ambasadorë.

Me zgjedhjen e ipeshkëve ata kishin ndikim të drejtpërdrejtë në politikë. Nëpërmjet rikonfirmimit dhe zyrtarizimit që u bëhej rregullave antike, pasi ato u plotësuan dhe iu përshtatën rrethanave të reja politike, ekonomike dhe zhvillimeve të përgjithshme sociale, statutet e katedrales së Drishtit të vitit 1468 u përgjigjeshin më mirë këtyre nevojave organizative dhe administrative.

Statutet e qyteteve-komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë edhe një herë ekzistencën e qyteteve-komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin e tyre dhe ngjashmëritë me qytetet-komunat e tjera të Evropës si dhe zhvillimin e të drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendëse.

Qytetet-komuna me komunitetet e tyre janë ndër manifestimet më të suksesshme të zhvillimit të Evropës mesjetare. Këto forma të jetës dhe kulturës qytetare u krijuan përgjatë brigjeve të Adriatikut. Rregullimi i jetës sociale brenda komunës, por edhe marrëdhëniet e komunës me botën tjetër përreth saj janë disa nga proceset që kanë sjellë deri te zhvillimet e hovshme të këtyre njësive të vogla administrative, por të rëndësishme për njohjen dhe kupti-min e drejte të zhvillimit të mesjetës përgjatë brigjeve të Adriatikut. Fillimi i rregullimit të marrëdhënieve shoqërore përmes Statuteve mendohet si fillimi i krijimit të shoqërive të reja komunale si pasojë e zhvillimeve të përgjithshme të shoqërisë mesjetare të kohës.

Debati për Statutet e qyteteve-komuna bregdetare në përgjithësi dhe atyre shqiptare në veçanti, është njëkohësisht edhe debat për fillimin e njohjes së historisë së të drejtës së kodifikuar zyrtare në territoret e sotme shqiptare. Këto statute mesjetare në përgjithësi janë shumë më të gjëra dhe të detajuara se sa statutet e sotme, dhe një gjë e tillë pamundëson krahasimet e mundshme të këtyre statuteve të krijuara në kohë të ndryshme, por në hapësirë territoriale të njëjtë. Me statutet e qyteteve-komuna mesjetare janë rregulluar pothuajse të gjitha marrëdhëniet juridike relevante, me përjashtim të atyre që kishin të bënin me të drejtën zakonore, e cila ishte me ndikim të fortë edhe në këto qytete-komuna, por veçanërisht në hinterland. Megjithatë duhet theksuar se e drejta zakonore vendore që rregullonte marrëdhëniet brenda-komunitare shpesh shërbenin si pikënisje për statute të reja, sepse ato rregulla aplikoheshin në jetën e përditshme, por kishte edhe raste, kur këto rregulla, liheshin anash qëllimisht për shkak se konsideroheshin si të panevojshme ose edhe pengese për zhvillime të reja ekonomike, tregtare dhe kulturore.

Historikisht, numri më i madh i statuteve të qytet-komunave, është i njohur në brigjet e Adriatikut pas ndikimit të madh venedikas në këto territore, i cili u manifestua si në jetën politike e ekonomike ashtu edhe në atë kulturore, sociale e fetare. Faktikisht ne shqiptarët, sot kemi në duar vetëm dy Statute, atë Shkodrës dhe këtë që botojmë ne, të Katedrales së Qytetit të Drishtit, edhe pse është i njohur fakti se në dorëshkrimet e Milan Šufflay-t që ruhen në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, gjenden dorëshkrime komplete ose fragmentare të disa statuteve të qyteteve-komuna shqiptare, të cilat nuk janë botuar deri me sot. Në këto dorëshkrime të pabotuara të Milan Šufflay-t, gjenden të dhëna me shumë interes, të cilat pothuajse çdo herë janë të mbështetura në burime arkivore, të shoqëruara me literaturë të bollshme, por dhe me studime dhe komente të shumta nga vetë Šufflay.

Edhe studimet e botuara janë me interes të veçantë. Milan Šufflay, në studimin e tij “Kulturne struje na srednovječnon Jadranu” të botuar në vitin 1923, e ribotuar në vitin 1999, shprehimisht shkruan: “Ka gjurmë të sigurta, të Statuteve të Tivarit, Ulqinit, dhe Durrësit, ndërsa na është ruajtur Statuti i qytetit të Drishtit, i cili në shekullin e XIV, ishte nën jurisdikcionin e ipeshkvit. Këto statute, pra edhe ai tre gjuhësh, greqisht, latinisht e shqip, i Durrësit, janë shkruar gjithashtu latinisht.”

Nga ana paleografike, Statuti i Drishtit është një momument unik i mesjetës shqiptare. Ai konsiderohet si dorëshkrimi më i vjetër i stilit humaniko-gotik në bregdetin e Adriatikut perëndimor. Dorëshkrimi ka shumë elemente të gotikut, si p.sh. shkurtesat dhe elementet e morfologjisë gotike, të cilat vërehen kryesisht te inicialet dhe më së shumti te titujt dhe nëntitujt e kapitujve të dorëshkrimit. Kjo është gjë shumë e rrallë dhe ndër rastet e vetme ku kombinohet humaniku me gotikun, pasi në këtë periudhë ndarja e tyre ishte bërë prej kohësh. Një pjesë e këtij kodiku është në humanistikën kursive, sidomos në margina. Në disa raste kjo formë e shkrimit që haset te kodiku i statuteve të Drishtit konsiderohet nga specialistët e paleografisë si i fundit të stilit karolin të shek. XV dhe kalimi në stilin gotik-humanistik të po këtij shekulli. Ata e kanë quajtur littera antiqua horum temporum , të cilin paleografët italianë e quajnë ndyshe edhe si lectere antice nuove. Te paleografia bashkëkohore gjermane njihet si Die Schrift der Ranaissance, Die Ranaissanceschriften, Die humanistische Schriften, Ranaissance-minuscel, die Humanisteschrift, ndërkohë që sipas paleografëve italianë scrittura romana del rinascimento, scrittura umanistica, umanistica.

KODIKU I LAURENCIANËS DHE DORËSHKRIMET TJERA TË FAMILJES FISNIKE SHQIPTARE – TË ENGJELLORËVE NGA SHEK. XV e XVI

July 11, 2022 by s p

Bula papnore per Engjelloret nga viti 1567

Dr. Etleva Lala

Budapest

Kërkimet shkencore janë shumë interesante për studiues, veçanërisht për mesjeten, sepse të papriturat dhe sfidat janë shumë befasuese. Jo rrallë ka ndodhur që të shpenzohen orë, ditë e muaj të tërë, pa pasur ndonjë rrezultat konkret, për një temë a personalitet të caktuar. Një gjë e tillë, nuk ndodh kur fillon të bësh kërkime ose hulumtime shkencoreme për disa nga familjet fisnike shqiptare, të cilat ishin mjaft të fuqishme dhe kishin ndikim në zhvillimet e përgjithëshme politike, kulturore, ekonomike, ushtarake… etj, jo vetëm në trojet shqiptare, por edhe më gjërë. Për familjen e Kastriotëve, tashmë është e njohur se ata përmenden për herë të parë në vitin 1368, në një diplomë – origjinali i së cilës ruhet në Dubrovnik dhe janë shkruar shumë studime, libra, artikuj, etj. Familje tjetër me shumë interes për historiografinë në përgjithësi dhe mesjetën shqipatre në veçanti, është ajo e Engjëllorëve të Drishtit. Burime të shkruara, dorëshkrime, dokumenta dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka të ndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi], etj. Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje. Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore dhe private. Një pjesë fare e vogël e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe të preçiz si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlershmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, përveç se janë të pabotuara, kanë si elemente të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani (dy doërshkrime), Firenca dhe Venediku] faktin se janë shkruar nga e njejta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI.

Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtëpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XV-XVII. Pothuasje të gjitha dorëshkrimet [ato që janë më shumë se disa faqe] të cilat sot ruhen në origjinal dhe janë shkruar nga pjesëtarë të kësaj familje të madhe ose për këtë familje, mendojmë ne, duhen botuar. Botimi i tyre është me shumë vlera dhe interes, sepse aty ka të dhëna të shumta nga fusha të ndryshme, për të cilat njohuritë tona janë të pamjaftueshme për kohën kur ato u krijuan apo për kohën kur ato flasin.

Për shkak të peshës së tyre, nuk do të flasim në këtë shkrim për librat e botuar që kanë për autorë disa nga anëtarët e familjes Engjëllori, nuk do flasim as për ato libra, botimin e të cilëve e kanë mundësuar ata si mecenë, por do të fokusohemi në publikimin e një dokumenti nga Arkivi Sekret i Vatikanit dhe informacionin e plotë për dorëshkrimin e Laurenzianës së Firencës, dorëshkrime këto që siç thamë i lidh e njejta dorë që i ka shkruar.

Nga ASV, botojmë gjithashtu edhe një stemë të Engjëllorëve dhe një të Kastriotëve; ndërsa nga Bilbioteka Laurenziane e Firencës, informacionin e plotë për dorëshkrimin e Kodikut të Pal Engjëllit, të ashquajturin “Dorëshkrimi i Formulës së Pagëzimit.” Natyrisht, që nuk dëshirojmë të bëjmë një klasifikim, duke pohuar se dorëshkrimet dhe dokumentat e tjera janë më pak të rëndësishme, përkundrazi, ato janë me shumë vlera dhe numri i tyre është shumë më i madh se sa mendohej apo është shkruar në shtyp deri tani.

Familjet fisnike shqiptare në mesjetë, ashtu si edhe familjet e tjera europiane kishin jo vetëm tituj të lartë fisnikërie, por gëzonin edhe privilegje të caktuara, të cilat herë pas herë i konfirmonin dhe i rikonfirmonin sipas nevojës me diploma përkatëse të lëshuara nga autoritetet më të larta të kohës siç ishin perandorët bizantinë dhe më vonë papati, përkatësisht Selia e Shenjtë. E tillë është një diplomë [bulë] solemne për familjen e Engjëllorëve, përkatësisht për Ndre Engjëllin, lëshuar nga papa Piu V [1566-1572].

Diploma e lëshuar nga papa Piu V në vitin 1567 përmbledh në vetvete disa diploma që janë lëshuar nga perandorët dhe princët që nga perandori Leone deri tek Michaeli. Arsyeja se përse ato gjenden të gjitha në të njejtin vend, është njohja që u bën atyre papa Piu V, dhe në bazë të kësaj njohjeje bëhet edhe konfirmimi i tyre dhe i privilegjeve që ato përshkruajnë. Dokumenti i parë i përmendur në këtë bulë është lëshuar më 25 prill 1293 nga Androniku II Paleolog, perandor i Konstantinopojës. I konsideruar si një instrument publik i së Drejtës Kanonike papa Piu V i konfirmon Andrea Engjëllit, fisnikut, dukës, princit dhe kontit të Drishtit, Durrësit, Pultit të Ulët, lidhjet e tij të gjakut me perandorët romakë si dhe me perandorët e Konstantinopojës.

Lëshuar dhe rikonformuar rishtas ato janë bërë të vlefshme nga papa Piu V, [1566-1572], në vitin 1567, sikurse edhe nga paraardhësit e tij, përkatësisht papët Kaliksti III, [1455-1458], Piu II, [1458-1464], Pali II, [1464-1471], Siksti IV, [1471-1484], Inocenti VIII, [1484-1492], Pali III, [1534-1549], Juli III, [1550-1555], dhe papa Piu IV, [1559-1565], në emër dhe për llogari të Andreas Angelus [Ndre Engjëllit], nga Vincentium de Hippolitis Pistoriensem ac Gasparem de Mercado Romanum Jures.

Bula në fjalë ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit dhe daton nga viti 1567, dhe në të ndodhen edhe dy stema të mirëmbajtura, që në tërësinë e tyre paraqesin elemente heraldike të familjeve fisnike shqiptare.

Heraldika si shkencë që merret me studimin dhe prejardhjen e simboleve dhe elementeve të ndryshme, origjina e të cilave është e shumëllojshme, në Shqipëri i gjen fillimet e saj që në fund të shekullit XII, për të vazhduar deri në ditët e sotme, si pjesë përbërëse e heraldikës evropiane me të gjitha zhvillimet, ndryshimet dhe arritjet e saj. Stemat më të hershme i gjejmë në fillimet e Principatës së Arbërit, e më pas në një vazhdimësi të pandërprerë pothuajse në të gjitha dinastitë dhe familjet patronomike shqiptare mesjetare si: Albani, Araniti, Balsha, Beçikemi, Bogdani, Dukagjini, Dushmani, Engjëllorët, Gazuli, Golemi, Gropa, Jonima, Kastrioti, Komneni, Maneshi, Matranga, Muzaka, Shpata, Skura, Spani, Topia, Zaharia etj, për të mos vazhduar me familjet e tjera shqiptare nga shekujt në vijim, përkatësisht deri në fundin e shek. XIX apo fillimin e shek. XX.

Diploma është e shkruar në pergamen dhe është zbukuruar me flori. Në të tre anët, pa pjesën e poshtme ku është përthyerja dhe ka qenë vula e papës Piu V, e cila për fat të keq ka humbur, dokumenti ka një bordurë të zbukuruar me gjerësi që varion anash 5.6 cm dhe lart 6.3 cm. Zbukurimet janë kryesisht me motive floreale. Në të dy anët e bordurës fillojnë me nga një figurë që i ngjan kupës (simbol i kalistit) nga ku dalin lule që ngjiten lart dhe kanë fruta prej ari. Lart kurorëzohen me nga një kokë engjëlli, sipër të cilëve qëndrojnë tre stema. Dy stemat anësore të vendosura sipër dy kokave të engjëjve, respektivisht ajo në të djathtë dhe në të majtë, janë stema të familjeve fisnike shqiptare që kishin lidhje gjaku me Engjëlloret, ndërsa ajo e mesit është stema e Republikës së Raguzës (Dubrovnikut të sotëm).

Ngjyra dominuese e dekorimeve është e kuqja. Lart, motivet duket sikur dalin nga dy figura engjëjsh që janë në dy meset e bordurës kur ajo ndahet në mes. Engjëjt janë në këmbë dhe në të dy duart mbajnë dy si shpata me maja të ngulura në tokë, por që tek doreza shpërthejnë egërsisht në degë dhe lule që kanë fryte më të mëdha se ato anash dhe që janë të lara me flori. Dimensionet e diplomës janë 51.5 x 72.2 cm.

Stema e parë e cila ndodhet në anën e majtë të diplomës, është në formë të rrumbullakët dhe ka dimensione 7.5 x 7.5 cm. Stemat e vendosura në trupin e shqiponjës janë katër të ndara në dy shqyte sipër të cilave është kurora mbretërore. Secila nga stemat ndahen në disa kuadrate të cilat kanë simbolet e tyre, përkatësisht paraqesin stemat e familjeve fisnike shqiptare të Topiajve, Muzakajve, Arianitëve, dhe Balshajve. Të gjitha elementet heraldike që ndodhen në këto stema janë të njohura dhe paraqesin traditën dhe lidhjet e ndryshme në mes të këtyre familjeve me familjen Engjëllore, të gërshetuara përmes një simbolike interesante dhe shumë përmbajtësore.

Ndërsa stema tjetër e cila ka dimensione 7.5 x 7.5 cm, dhe është në anën e djathtë të diplomës, gjithashtu është e vendosur në një reth, por me më shumë elemente dekorative të zakonshme për kohën kur u krijua stema. Brenda rrethit janë të vendosura dy stema të ndara në katër fusha identike në të cilat dominon stema e Kastrioteve dhe ajo e Topiasve. Stema e Kastrioteve është një shqiponjë dykrerëshe me krahë të ngritur lart dhe sfond të verdhë, e cila është e njëjtë me stemat e tjera të Gjergj Kastriotit Skenderbeut të njohura nga dorëshkrime të tjera, qoftë nga Arkivi Sekret i Vatikanit, Biblioteka Apostolike e Vatikanit apo edhe nga bibliotekat e Venedikut.

Në fund të tekstit, në anën e majtë të diplomës, është shenja dhe firma dalluese e noterit. Poshtë është një yll në formë freskoreje me tetë cepa të vijëzuar nga qendra. Mbi yll gjendet një kryq dhe poshtë yllit në dy anët janë inicialet e noterit R. B. Poshtë tyre vjen një shirit i hapur, por me anët pak të kthyera nga brenda, brenda të cilit shkruhet “o[mn]ia morte cadunt.”

*****

Që nga viti 1915, kur N. Jorga, për herë të parë e bëri publik lajmin për zbulimin e Kodikut të Pal Engjëllit, nga Biblioteka Laurenziane e Firencës, është shkruar e debatuar shumë për të. Si informacion ky gjendet në të gjitha tekstet e Historisë së Letersisë, Historisë së Popullit Shqiptar, në monografi të specializuara, në botime të veçanta të Akademive e Instituteve të Gjuhësisë si në Tiranë ashtu edhe në Prishtinë, në bibliografi, studime dhe artikuj qofshin ata të mirfilltë shkencor, qofshin popullarizues. Natyrisht, të gjithë deri në një, thirren në atë informacion që e ka dhënë N. Jorga, duke botuar edhe të shumtën e rasteve, një faksimile fotomontazhe [gjë kjo e palejuar në raste të tilla], që me sa duket e ka burimin që në botimet e para. E vërteta është, se deri me sot, Kodiku i Pal Engjëllit, të cilin e zbuloi N. Jorga, nuk është botuar kurrë i tëri! Kjo duket e pabesueshme, por është shumë e vërtetë. Të paktën, para dy vitesh, u botua njëri nga 15 dokumentat [më parë është phuar se janë 13 dokumenta (sic!) që përmban ky Kodik, në gjuhën shqipe [K. Frasheri, Dokumente…, 2005], por që përkthimi lë shumë për të dëshiruar.

Numri i autorëve që janë marrë me Kodikun si tërësi, është i vogël dhe përmblidhet përafërsisht në këto punime: “1. G. Valentini. Il manoscritto ASHB 1167 della Laurenziana. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 3, janar – mars 1955, f. 15-23; 2. Willy Kamsi, “Dorëshkrimi ASHB 1167 i Laurencianes” në revistën: Phoenix. Shkodër. 1999, nr. 9/1, artikulli 3; që është përkthim i studimit të G. Valentinit të cituar më lart; 3. Namik Resuli, I piu antichi testi albanesi. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 2, tetor – dhjetor 1954, f. 13-14, referenca nr. 1; 4. Aurel Plasari, Mbi Skenderbeun “mbret” sipas Ashburnhamit. Gazeta55. Tiranë, 9 mars 2003, f. 12-13; 5. Musa Ahmeti. Ja dokumenti që sfidon Formulën e Pagëzimti. Ballkan. Tiranë. 21 shkurt 2004, viti III, nr. 2732 /6232/, f. 29; 6. i njëjti: Pal Engjëll, personalitet i madh i kohës së Skënderbeut. /Monumenta albanica/. Ekskluzive. Prishitnë. Qershor 2003, nr. 38, f. 84-87.” Përkundër faktit, se autorët e lartëcekur, në disa raste edhe ndonjë tjetër, kanë provuar të merren me përmbajtjen e Kodikut, ajo është me plotë mangësi, pasaktësi dhe lëshime. Duke dashur që kjo rrëmujë të jetë sa më e vogël, ne fillimish po përshkruajmë fizikisht Kodikun e Pal Engjëllit, për të vazhduar pastaj dhe sipas lëndës, duke ndjekur metodat më bashkëkohore-kritike për raste të tilla.

Kodiku ka kopertina të forta lëkure, ngjyrë kafe. Të dy kopertinat kanë dekorime floreale që janë karakteristika të kohës. Në kurriz të kodikut ka të shënuar numrin: 1167 /lartë/ dhe 1167 /poshtë në një etiketë të kuqe, që është zverdhur nga koha/. Sapo e hap kopertinën ka këto shënime: fillimisht është një letër e bardhë në të cilën janë të shënuara nga e majta, lart: 7/; [ky numër është shënuar me laps plumbi] pak më poshtë: 40, [ky numër është shenuar me pendë, me ngjyrë kafe]; menjëherë në vazhdim: C. L. 1167 [është e shkruar me laps plumbi]; më poshtë është e shënuar: Durrazzo–Codel Geul [është e shkruar me laps plumbi]. Në faqen në vazhdim, që i bie faqja e parë është e shënuar, lart në të majtë me laps plumbi: 1167, ndërsa më poshtë, në të djathtë: me pendë, ngjyrë e zezë: Laur. Ashb. 1167 dhe menjëherë poshtë këtij shënimi është një vulë e rrumbullakët me ngjyrë të kuqe e Bibliotekës së Laurencianës; krejt poshtë, në të djathtë është shënuar numri një [I] romak. Faqja në vijim nuk ka asnjë shenjë, është krejt e pastër. Paginimi fillon me numrin 1, dhe faqja është në pergamen. Në f. 1^r lart në të majtë është shënuar me pendë me ngjyrë të zezë: Laur. Ashb. 1167. Fjala Ashb. është e nënvizuar me dy vija me ngjyrë të zezë me pendë. Poshtë është vula e rrumbullakët e vogël e bibliotekës së Laurencianës, në vazhdim f. 1^v, nuk ka asgjë, është e pastër.

Dimensionet e dorëshkrimit janë 14.2 x 21.8 cm. Trashësia e dorëshkrimit është 1 cm, ndërsa dimensionet e tekstit të shkruar në pergamen janë: 9.2 x 15. cm. Në f. 2^r, fillon dorëshkrimi i Kodikut me: “Paulis Angelus, Miseratione divina…” dhe poshtë në të majtë, ka vulën e Bibliotekës së Laurencianës dhe përfundon në f. 37^r, përfundon dorëshkrimi me fjalët: “Quatro Jdus Martij Imperij uero nŕi Anno Decimo.”

Në f. 33^r ka një vulë të biliotekës së Laurencianës, të rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe, në të majtë, poshtë tekstit, po ashtu në f. 37^r ka një tjetër vulë të biliotekës së Laurencianës, të njëjtë me atë të f. 33^r, po ashtu poshtë tekstit. Në të djathtë të vulës është shënuar numri: 216601, me laps plumbi. Në vijim faqet: 37^v, 38^r, 38^v, 39^r, 39^v, 40^r, 40^v, janë krejt të pastra pa asnjë shënim, derisa në f. 40^v ka një vulë të bibliotekës së Laurencianës, në të majtë poshtë. Faqja në vijim e cila është letër e bardhë e thjeshtë, në të djathtë, poshtë ka të shënuar: Ashb. 1167; poshtë nën këtë shënim ka të shënuar: constat ff. 40^r-v. Poshtë numrit 40^r-v është hequr një vijë me pendë me ngjyrë të zezë. Faqja në vijim ka vetëm një rrumbullak të bërë me pendë me ngjyrë të zezë, në mes të faqes. Kjo faqe është letër e thjeshtë e bardhë, por e zverdhur nga koha. Faqja e kopertinës, e cila është prej letre të thjeshtë të bardhë dhe e zverdhur nga koha, ka një dëmtim në të djathtë, poshtë. Lart, në të majtë, me laps plumbi ka të shënuar: 007; L 3 13.6; poshtë këtyre numrave është tërhequr një vijë me laps plumbi; menjëherë poshtë ka këtë shenim: 3/ II/ 32, me laps plumbi poshtë, është tërhequr një vijë, dhe menjëherë poshtë ka këtë shënim: (279), me laps plumbi e vënë në kllapa. Pak më djathtas këtij shenimi, me laps plumbi është shënuar grafema: “k” me një vijë të drejtë, të shkurtër. Faqet: 3^r-v, 20^r-v, 26^r-v, 31^r-v, 36^r-v, janë pergamen më i trashë se sa faqet e tjera, të cilat janë fine dhe më të holla. Ndërsa f. 20^v, është e shkruar nga një dorë tjetër, përderisa në f. 33^r, rreshti i fundit, është shkruar me dorë tjetër nga ajo e tërë dorëshkrimi dhe është dorë tjetër edhe nga f. 20^v. Dorëshkrimi i Kodikut është në gjendje shumë të mirë, përveç f. 5^r-v, e cila është e dëmtuar në fund, djathtas, dhe i është shqyer një copë e vogël me dimensione: 8 x 9 mm.

Në vazhdim po japin titullin për secilin dokument veç e veç të përkthyer nga origjinali në gjuhën shqipe. Kur nuk ka titull, japim fillimin e dokumentit ose rreshtin e parë dhe në kllapa katrore sjellimin formën e citimeve të bëra nga autorët shqiptarë deri me tani].

f. 2^r-11^r, Pal Engjelli kryeipeshkv i Durrësit dhe i krahinës së Ilirisë falë mëshirës hyjnore, në kujtim të përhershëm të çështjes. Në këtë dokument gjendet edhe Formula e pagëzimit, në fillim të f. 4^r. [Vendimet, urdhëresat dhe rregulloret e Kuvendit të Matit të shpallura nga Pal Ëngjëlli më 8 nëntor 1462 dhe Çështje të liturgjisë kishtare nga Pal Ëngjëlli].
f. 11^r-13^r, Nga libri i artë i lashtësive të arkivit të qytetit të Durrësit. [Fragmente nga “Libri i Artë i Lashtësive” i arkivit të qytetit të Durrësit, që nga antika ilire].
f. 13^r-v, Përveç kësaj kemi shtesën e bërë me urdhërin e shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të kishës së shenjtë romake dhe kryeipeshkvit të Durrësit, zotërisë, zot Pal Engjëllit në vitin e mishërimit të Zotit më 18 dhjetor 1463. [Asnjë nga autorët e cekur nuk e shënon titullin e këtij dokumenti].
f. 13^v-20^r, Dekret i përgjithshëm i shenjtërisë, zotit tonë papës Piu II, papë për provani hyjnore, i lëshuar me kërkesën e shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të Kishës së Shenjtë Romane dhe zotit kryeipeshkëv të Durrësit, zotit Pal Engjëllit dhe kundër sektit Muhamedan dhe në të mirë të mbretit të pathyeshëm të Arbërisë, zotit Skenderbe, kushëririt të shumë të ndriturit zotit Pal dhe sikurse duket sheshit nga vula e vënë poshtë. [Bula papale e Piut II, lëshuar në Romë, më 4 nëntor 1463 që i është drejtuar “kardinalit” (?) të Durrësit Pal Ëngjëllit; në po të njëjtin dokument Skenderbeu quhet “mbret i pamposhtur i Arbërisë” (?)].
f. 20^v, Në arkivin e qytetit Driadens që sot quhet Drisht gjendet në rubrikën X, në faqe C, të Librit të Artë të burrave të shquar të Lashtësisë të vitit 841 prej themelimit të Romës, d.m.th. në 5 të kalendave të majit (27 prilll). [Ekstrakt (me shkroja gotike) prej “Librit të Artë të Lashtësive të burrave të ndritshëm” i Arkivit të qytetit të Drîshtit, në lidhje me nji rrasë guri e cila qe gjetë aty në kohën e njifarë Filip Engjëllit dukë i Drîshtit, e cila e ngjitte familjen e Engjëllorëve te viti 841 i Romës dhe te familjet perandorake romake nëpër njifarë Isak Engjëllit dukë e kont i Drîshtit, bir i Palit patric e vëlla i Pal Emilit konsull (!). Këtë shënime e ka vetëm N. Resuli].
f. 21^r-22^r, Privilegj apo konfirmim i privilegjeve të zotërve kontë të qytetit të Drishtit. [Fragment nga kronika e: “Librit të Artë të lashtësisve të burrave të ndritshëm”, nga arkivi i qytetit të Drishtit. Ku kemi dëshminë e Perandorit bizantin Mihail për venomet e qytetit të Drishtit, lëshuar më 25 prill 1292, që bëhet fjalë për M. Engjëllin që ishte kont i Drishtit, dhe birit të tij Ndreut si trashëgimtar].
f. 22^v-25^r, Konventat dhe paktet e bëra me zotin Françesk Kuirinon nga bujarët drishtianë që po i nënshtrohen atij nën emrin e shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut. [Marrëveshja e Venedikut me bashkësinë e Drishtit më 9 maj 1443, e cila pothuajse në tërsi është e ruajtur edhe në Statutin e Qytetit të Drishtit].
f. 25^r-27^v, Konventat dhe paktet e bëra midis të ndriturit dhe të fuqishmit dukës, zotit Gjergj Topisë, sunduesit të Durrësit dhe zotit Saracen Dandulit në emër të shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut nga kështjella e Durrësit. [Marrëveshja e Gjergj Topisë dhe Anton Venierit, dogj i Venedikut, për dorëzimin e kështjellës së Durrësit, datë 18 gusht 1392. Pjesërisht e botuar edhe në “Acta Albaniae…” të M. Sufflay, vëll. II].
f. 27^v-32^r, Mbi breznitë e të ndriturve djem të Isakut patricit e senatorit romak dhe fatet e ndryshme të tij dhe të mbiemrit të tij. [Gjenealogjia e detajuar e Ëngjëllorëve të Drishtit, datuar më 21 nëntor 1460].
f. 32^r–^v, Bajlit dhe kapitenit të Durrësit. [Një dekret i bailit [kapedanit] të Durrësit për Pal Ëngjëllin, datuar më 3 qershor 1461].
f. 32^v-33^v, Këshilli me kolegjin, datë 8 qershor 1461. Të nderuarit në Krisht, Atit dhe zotit Pal, me hir të Zotit dhe të Selisë Apostolike kryeipeshkëv i Durrësit, të dashurit mik Paskual Maripetro, me hir të Zotit dogjë i Venedikut etj. [Letër e Pasquale Mariperos, dogji i Venedikut, drejtuar Pal Ëngjëllit më 9 qershor 1461].
f. 33^v-34^v, Besim për veprimet që bëri shumë i nderuari dhe shumë i ndrituri kardinali i kishës së shenjtë romane Pal Engjëlli, kryeipeshkëv i Durrësit për nder të fesë së krishterë dhe të shumë të ndriturit zotërimit të Venedikut me shpenzimet e veta personale. [Letër e Gabriel Trevizanit, dogj i Venendikut drejtuar Pal Ëngjëllit, datuar më 25 korrik 1465, në Tivar. Edhe këtu e gjemë të shënuar Pal Ëngjëllin si “Kardinal”. (?) Këtu bëhet fjalë për pajtimin e Skenderbeut me Lekë Dukagjinin].
f. 34^v-35^v, Zotimet që shumë i shkëlqyeri Këshilli i të Dhjetëve i bën të lartit zot Lekë Spanit, për t’i dhënë atij dhe trashëgimtarëve të tij 400 dukatë në vit nga provizioni. [Vendim i Këshillit të të Dhjetëve të Venedikut për një provizion për Lekë Spanin. Fillimisht datohet më: 4 janar 1470, pastaj ka edhe datime të mëvonshme si: 1484, 1495 dhe 1503].
f. 35^v, Më datë 27 qershor 1484 në Këshillin e të Dhjetëve u mor vendim që të gjitha zotimet e bëra për marrjen e qyteteve të provincës së Shqipërisë të respektohen në të gjitha detajet etj. [Asnjë nga autorët e cekur nuk e shënon titullin e këtij dokumenti].
f. 36r-37^r, Atit e zotit të shenjtë në Krisht, zotit Celestin III, papë me hirin e zotit dhe të kishës së shenjtë romane. Isak Engjëlli, perandor i Konstantinopojes dhe gjithmonë cezar august i gatshëm për nderim me çdo nënshtrim etj. [Letër e perandorit bizantin Isak Ëngjëllit drejtuar, papë Çelestinit më 14 mars 1194].

Përkundër faktit se autorët që kanë shkruar për këtë Kodik, janë emra të njohur në fushat e historisë dhe albanologjisë, të gjithë pa përjashtim kanë bërë gabimet më elementare duke ngatërruar faqet e dokumentave, duke mos dhënë titujt e saktë, duke i dhënë abstrakte në vend të titujve dhe duke i renditur ato në forma të ndryshme. Edhepse ne disponojmë të dhëna të sakta se dorëshkrimin origjinal disa nga ata e kanë shfrytëzuar në Bibliotekën Laureziana të Firencës, [si: N. Resuli, W. Kamsi, M. Ahmeti], përsëri ka gabime. Një gjë e tillë nuk duhej t’u ndodhte, për vetë rëndësinë e që ka Kodiku, sepse në këtë mënyrë kanë ngatërruar më shumë edhe të tjerët që kanë cituar ata.

Nikolae Jorga duke bërë kërkime shkencore në bibliotekën Laurentiana të Firencës, në vitin 1915, zbuloi dorëshkrimin e Kodikut të Pal Engjëllit, Ashb. 1167, i cili është i shhkruar i tëri në pergamen dhe ka 37 fletë [74 faqe]. Në këtë kodik, ruhen 15 dokumenta të ndryshme, ndër to edhe e ashtuquajtura “Formula e Pagëzimti”, të cilën ai e botoi në veprën e tij: “Notes et extratis pour servir a l’Histoire des Croisades au XV^e Siècle. Quatrième série (1453-1476). [Academia Român. Publicaţiunile Fondului “Princesa Alina Ştirbei” No. IX]. Bucarest, 1915.

Po kush është zbuluesi i këtij Kodiku? Nikolae Jorga lindi në vitin 1871, ishte historian, shkrimtar publicist, politikan, akademik, profesor i Universitetit të Bukureshtit dhe i disa akademive dhe Instituteve të ndryshme të historisë. Si specialist i formuar punonte në shumë gjuhë të huaja si në latinisht, në greqishten e vjetër, frëngjisht, italisht, gjermanisht, spanjisht, portugalisht, aglisht, suedisht, danisht, holandisht dhe sllavisht. Gjatë veprimtarisë së tij shkencore burimeve arkivore në arkivat e bibliotekave të Prespës, Munihut, Nurenmbergut, Insbrukut, Venedikut, Milanos, Firences, Dubrovnikut, Barcelonës, Parisit, Gjenovës, etj. Krijimtaria e tij e jashtëzakonshme përfshin rreth 1.250 vëllime qoftë si autor ose si editor dhe mbi 25.000 artikuj shkencorë. Sipas një përllogaritje të thjeshtë matematikore, gjatë 69 vjetëve të jetës së tij, N. Jorga ka shkruar gjithsejt 26.350 zëra bibliografikë. Nëse llogarisim se ka shkruar që në moshën 18 vjeçare, kemi një rezultat të çuditshëm, sepse del që N. Jogra ka shkruar 430 zëra bibliografikë, /punime, studime ose libra/ në vit. Këto të thëna edhe pse në dukje të parë të pabesueshme i gjemë në të gjitha enciklopeditë dhe biografitë e N. Jorgës. Si pasojë e botëkuptimeve antifashiste vritet nga legjionarët më 1940, në një pyll afër Plojeshtit, duke mos arritur të përfundojë shumë projekte dhe dorëshkrime nga fusha të ndryshme.

SHENJTORËT SI PROMOVUES TË FQINJESISË SË MIRË

June 27, 2022 by s p

Rast Studimi: NËNË TEREZA

Dr. Etleva Lala

Në datat 9-10 qershor 2022, Programi i Studimeve Shqiptare në Universitetin Eötvös Loránd (ELTE BTK), Budapest, dhe Ambasada e Republikës së Shqipërisë në Hungari organizuan Konferencën Ndërkombëtare “Shenjtorët si nxitës të fqinjësisë së mirë: Studim rasti: Nënë Tereza”, me një ligjëratë kryesore nga studiuesja e mirënjohur e Nënë Terezës, Prof. Dr. Ines Murzaku, e cila është profesoreshë e fesë, kryetare dhe drejtore e Departamentit dhe Programit të Studimeve Katolike në Universitetin Seton Hall dhe në Federatën Ndërkombëtare të Universiteteve Katolike dhe gjithashtu Drejtuese e Grupit Ndërkombëtar të Studimeve Katolike.

Shenjtorët shpesh nderohen përtej kufijve të tyre kombëtarë, territorialë, politikë e madje edhe fetarë, duke u bërë shembuj të gjallë se si të duash të tjerët, dhe si promovohen fqinjësia, madje dhe veçanërisht kur një fqinjësi e tillë duket të jetë e pamundur për natyrën njerëzore. Megjithatë, studimi i marrëdhënies me të mbinatyrshmen është ende një fushë kërkimi, e cila nuk ka tërhequr shumë vëmendjen e studiuesve në Ballkan, sidomos ndër shqiptarë, për arsye nga më të ndryshmet.

Studimi i rastit të Nënë Terezës, e cila lindi dhe u rrit jo vetëm në kohë trazirash, por edhe në një rajon ku vlerat etnike, fetare, ekonomike, kulturore dhe arsimore përplaseshin në mënyrat më ekstreme, është një përpjekje për t’iu qasur kësaj teme, marrëdhënia e njerëzve me të mbinatyrshmen, nga këndvështrimi i studiuesve.

Fuqia e një shenjtori shfaqet më shpesh në këto kohë dhe rrethana, pasi shenjtori bie më shumë në sy për shkak të paqes që sjell. Veçanërisht, përkushtimi ndaj shenjtorëve që jetonin në zona konflikti dihet se inkurajon unitetin dhe paqen. Në këtë konferencë synuam të tregojmë se si Nënë Tereza bashkon botën përmes dashurisë së saj për njerëzimin. Duke theksuar sa më shumë shpirtin e saj bashkues dhe paqeruajtës, ne eksploruam jo vetëm se si një person mund të ndryshojë botën, por edhe sesi njerëzit bashkohen dhe ndërveprojnë rreth shenjtorëve, duke përmirësuar marrëdhëniet e tyre me njëri-tjetrin.

Në ditën e parë të konferencës, më 9 qershor 2022, në orën 10:00, pjesëmarrësit e aktivitetit u përshëndetën ngrohtësisht nga znj. Gentiana Mburimi, e ngarkuar me punë e Republikës së Shqipërisë në Hungari dhe bashkorganizatore e konferencës, si dhe nga H. E. Gjeneza Budima, ambasadore e Republikës së Kosovës në Hungari. Z. Avni Hafuzi, Konsull Nderi i Republikës së Shqipërisë në Pécs, Hungari, e mbështeti konferencën me logjistikën e nevojshme gjatë pushimeve të kafesë, duke e bërë të këndshme për pjesëmarrësit vazhdimin e prezantimeve dhe të diskutimeve të tyre. Z. Hafuzi shpalosi edhe disa nga planet e afërta me këtë rast, ndër të cilat më e rëndësishme është vendosja e dy pllakave përkujtimore me himnin e Nënë Terezës në dy qytete hungareze: Pécs dhe Ajka.

Fjalimi plenar, u mbajt nga Prof. Dr. Ines Murzaku, i titulluar “Gratë ballkanike: Edukueset e Revolucionit të Brishtësisë të Nënë Terezës”, ofroi një pasqyrë të thellë se si Nënë Tereza mund të trajtohet jo vetëm si një shenjtore, por edhe si një grua ballkanase, e cila u ushqye nga tradita vendase dhe e ktheu atë traditë lokale në një traditë universale. Ajo u ndal veçanërisht te revolucioni i saj i brishtësisë, i cili ndryshoi botën jo me anë të pushtetit dhe dhunës, por me gjeste të vogla të bëra me dashuri të madhe, siç ishte buzëqeshja pesë herë në ditë, jo vetëm atyre që perceptohen si ‘të këndshëm’, por veçanërisht të tjerëve që nuk janë aq ‘të këndshëm’. Ky panel i Prof. Dr. Murzaku pasqyron shumë nga libri i saj “Nënë Tereza, Shenjtorja e Periferive”, botuar nga Paulist Press (New York/ Mahwah, NJ) në vitin 2021.

Akademiku Shaban Sinani, nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë dërgoi punimin e tij “Disa të dhëna për Atdheun e Nënë Terezës.” Në kontributin e tij, Akad. Sinani u ndal te vizitat e Nënë Terezës në Shqipëri në fund të viteve 1980’.

“Në fund të viteve 1980 Nënë Tereza pati mundësinë të vizitonte Shqipërinë. Vizitat e para të saj janë përfolur me e pa të drejtë. Ka sunduar pikëpamja se Nënë Tereza nuk u prit mirë, nuk iu rezervuan nderet që meritonte, nuk iu dëgjuan këshillat dhe kërkesat e të tjera.

Në të gjitha këto ka të vërteta të pjesshme. Vetë fakti që Nënë Tereza nuk i ndërpreu më vizitat në Shqipëri qysh prej vitit 1989 tregon se kontakti i parë me këtë vend qe pozitiv. Por çfarë del prej burimeve? Me vizitën e parë të Nënë Terezës në Shqipëri edhe qendrimi i autoriteteve shtetërore të kohës reflekton ndryshime pozitive. Shprehje e këtij reflektimi është vendimi i këtyre autoriteteve për t’i propozuar Nënë Terezës dhënien e pasaportës së shtetit shqiptar. Sigurisht, kjo nuk ishte një çështje e lehtë as për t’u hapur dhe as për t’u zgjidhur. Nënë Tereza kishte, sikurse dihej botërisht, përveç pasaportës italiane, të Vatikanit, të Britanisë dhe Indisë, edhe pasaportë të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Ndërkohë, shteti shqiptar, për afro një gjysmë shekulli, i kishte refuzuar asaj edhe hyrjen në tokën ku preheshin varret e prindërve dhe familjarëve.

Në fillim të vitit 1990, me iniciativën e ish-kryetarit të shtetit R. Alia, u bë përpjekja e parë për të marrë informacionin e nevojshëm nëse dhënia e një pasaporte shqiptare do të ishte një veprim i mirëpritur nga Nënë Tereza apo, përkundrazi, kjo mund të shkaktonte një problem tejet të ndërlikuar për gjykimin e raporteve të saj me Shqipërinë, më të ndërlikuar ngasa paraqite në debatet e tashme. Për këtë, nga ana e autoriteteve shtetërore të kohës, u kërkua ndihma e bashkësisë së krishterë San Egidio, e cila kishte raporte konfidenciale me Nënë Terezën dhe, në çdo rast, duke përfshirë edhe rastin më të keq, refuzimin, kjo mund të mbetej një çështje e trajtuar gojarisht.

Ashtu sikurse pritej, Nënë Tereza jo vetëm nuk e kundërshtoi marrjen e pasaportës shqiptare, por e konfirmoi menjëherë pranimin e saj. Duke qenë se një vizitë e rendit e Nënë Terezës në atë periudhë nuk dukej e afërme, u vendos që pasaporta t’i çohej dorazi në Itali, duke pasur gjithnjë ndërmjetësinë dhe mbështetjen e komunitetit të San Egidio-s.

Kështu, prej vitit 1991, Nënë Tereza zyrtarisht ka mbajtur edhe pasaportën shqiptare, krahas pasaportave të tjera të përmendura tashmë, të cilat nuk ishin rastësore. Pasaporta e Vatikanit dhe ajo e Italisë lidheshin me qendrën e krishtërimit perëndimor, rreth të cilit vepronte misioni i motrave të Nënë Terezës. Pasaporta britanike lidhej me qendrimin relativisht të gjatë të saj për shkollim e formim, deri në hyrjen në rrugën e misionit të bamirësisë dhe të humanizmit. Pasaporta e Indisë lidhej me kryeqendrën e shërbimit të saj. Pasaporta amerikane ishte shprehje e përmasës globale të saj si figurë. Ndërsa pasaporta shqiptare shprehte raportin me dheun e të parëve.

Pranimi i një pasaporte, në terma juridikë, do të thotë pranim i shtetësisë së vendit që e ka lëshuar atë, ashtu sikurse lëshimi i një pasaporte është akt juridik, që ka të bëjë me njohjen e shtetësisë dhe të detyrimit të mbrojtjes së shtetësisë. Nënë Terezës, nga autoritetet shqiptare, iu dha pasaportë diplomatike, shkalla më e lartë e identifikimit zyrtarshtetëror. Të gjitha këto veprime sigurisht kanë lënë gjurmët e veta në praktikën shkresore të institucionit të kryetarit të shtetit dhe të shërbimit konsullor. Ne nuk e dimë nëse Nënë Tereza pati rast ta përdorte ndonjëherë pasaportën e shtetit shqiptar. Dihet fare mirë se ajo nuk kishte kurrfarë nevoje për atë pasaportë. Vendimi për ta pranuar atë ishte vendim për të shprehur një raport specifik me Shqipërinë, raport që në një dokument pak më të hershëm ajo e ka shprehur në mënyrën më të qartë dhe më domethënëse.”

Në sesionin e pasdites, Arben Arifi, studiues nga Kosova, foli për ndikimin e traditës shqiptare në formimin e Nënë Terezës. E lindur në Shkup, në një familje katolike shqiptare, Nënë Tereza u përball me nivele ekstreme shoqërore mes të pasurve dhe të varfërve që në fëmijëri. Solidariteti, humanizmi dhe bamirësia që mbizotëronte te shqiptarët, sipas Arifit, ishte ajo që i hapi rrugëtimin që në fëmijëri. Tradita shqiptare nga erdhi Nënë Tereza, pasi prindërit e saj vinin të dy nga trevat e Kosovës së sotme, tregon se ajo vetë është shembulli më modern i atij përkushtimi që vinte nga tradita e krishterë shqiptare me rrënjë apostolike. Në seancën e pyetjeve u debatua për origjinën e prindërve të Nënë Terezës. Tashmë është një fakt i vërtetuar se babai i Nënë Terezës ka ardhur nga Prizreni, por nëse nëna e Nënë Terezës është me origjinë nga Bishtazhini apo Novosello, komuna e Gjakovës në Kosovë, kjo ndonjëherë është e diskutueshme midis studiuesve, dhe u diskutua edhe në këtë sesion.

Musa Ahmeti, studiues në Qendrën për Studime Shqiptare, Budapest, ka folur për disa letra të Nënë Terezës, të cilat hedhin dritë mbi vizitën e parë të Nënë Terezës në Shqipëri. Procès-verbali i vizitës së parë të Nënë Terezës ishte jashtëzakonisht interesant, pasi dokumentonte gjithçka që u bë në këtë vizitë. Letrat i janë dhënë dr. Ahmetit nga Kolec Çefa, një studiues shqiptar, i cili ka një arkiv të pasur në burime të shkruara dokumentare katolike gjatë komunizmit dhe në vitet pas rënies së komunizmit. Shumica e këtyre burimeve tani gjenden në arkivin dhe bibliotekën e Urdhrit Françeskan në Shkodër. Këto procesverbale dhe letra hedhin dritë mbi mënyrën se si Nënë Tereza u prit nga presidenti Ramiz Alia në vizitën e saj të parë dhe se si ajo i hapi rrugën tolerancës fetare në Shqipëri. Është interesante të shihet se ajo, Nënë Tereza, ishte jo vetëm e sigurt në marrjen e asaj që kërkonte, pra shtëpisë për motrat e saj në Shqipëri, por ajo po i sugjeronte edhe një mënyrë të re të menduari një shoqërie që e konsideronte fenë si sakrilegj.

Sokol Paja, kryeredaktor i gazetës më të vjetër shqiptare në SHBA “Dielli/The Sun”, prezantoi (përmes Paulin Markut) një kumtesë për vizitat e Nënë Terezës në Shqipëri sipas gazetës më të vjetër shqiptare “Dielli/The Sun”. Në këtë punim, jo vetëm që u informuam për të gjitha rastet kur Dielli raportonte për Nënë Terezën në përgjithësi, por edhe u analizuan këto raporte që nxisnin identitetin e shqiptarëve në SHBA, duke treguar rregullisht origjinën e Nënë Terezës, si dhe si lidhej ajo me shqiptarët.

Anthony Nicotera, JD, DSW, LSW, Asistent Profesor në Universitetin Seton Hall dhe drejtor i Programit të Certifikatave të PostMasterit në NYU në Spiritualitet dhe Punë Sociale, prezantoi punimin me titull “Ku është Dashuri? Akademia e Mendimit Social Katolik në Veprim të Nënë Terezës dhe Universitetit Seton Hall.” Në kontributin e tij ai përdori koncepte të zhvilluara prej tij si ‘Shih, Reflekto, Vepro, cikli i procesit të të kuptuarit’ si një mjet për të eksploruar mësimet e nxjerra rreth dashurisë dhe fqinjësisë së mirë, mësime këto të inspiruara nga koha e kaluar dhe e jetuar në Kalkutë me Shën Nënë Terezën dhe Misionarët e Bamirësisë. Interesimi i tij për këtë temë, filloi gjatë kohës që ishte në Kalkutë, kur Nënë Tereza e pyeti “Ku është dashuria?” I frymëzuar nga kjo pyetje, Dr. Nicotera, në bashkëpunim me Dr. Dawn Apgar dhe Prof. Dr. Ines Murzaku, bashkëthemeluan Akademinë e Mendimit Katoliko-Social në Veprim të Universitetit Seton Hall, një kryqëzim i Studimeve Katolike dhe Punës Sociale, e cila synon të promovojë spiritualitetin e dashurisë dhe të shërbimit, duke vënë në qendër ata që janë në periferi, në përputhje me këndvështrimin e shenjtë dhe profetik të Nënë Terezës, dëshmitar i së cilës ishte vetë.

Angazhimi dhe vizioni i Akademisë na bën thirrje sipas fjalëve të Nënë Terezës, të vëzhgojmë që “nëse nuk kemi paqe, ndodh sepse kemi harruar se i përkasim njëri-tjetrit”. Nëpërmjet shërbimit, kërkimit shkencor, mësimdhënies, bisedave, seminareve dhe konferencave, Akademia sfidon studentët dhe komunitetin e saj që të përqafojnë dinjitetin e natyrshëm dhe ndërlidhjen e të gjithë njerëzve, të të gjithë jetës. Në frymën e Nënë Terezës, Akademia bën thirrje për një pedagogji dhe praktikë të shenjtërisë, përkatësisë, komunitetit të dashur, ndërqenies, dashurisë revolucionare dhe një praktike të punës sociale shpirtërisht sensitive, shoqërore të drejtë dhe transformuese, e cila është zhvilluar edhe nga nstudiues si Murzaku ( 2021); Teresa, 1997, 2007), Dr. King (2000), Thich Nhat Hanh (1993, 2014) dhe Valerie Kaur (2020), Canda, (2020), Dudley (2016), Nicotera (2019, 2022), Pyles (2018).

I pyetur në sesionin e pyetjeve, nëse ishte i ndikuar nga Paulo Freire dhe “Pedagogjia e tij e të Shtypurve,” Dr. Nicotera konfirmoi se vepra e Freire kishte qenë një vepër themelore për kërkimin e tij shkencor dhe për punën e tij si edukator dhe aktivist, por sigurisht e përmirësuar përmes filozofisë katolike të Nënë Terezës.

Etleva Lala, drejtuese e Programit të Studimeve Shqiptare, Universiteti ELTE, Budapest, foli për mënyrën e fqinjësisë së Nënë Terezës ndryshe nga fqinjësia tradicionale në Ballkan. Në fillim, ajo foli për përvojën e saj me burimet e Penitencierisë së Shenjtë në Arkivin Sekret të Vatikanit dhe sesi Penitencieria e Shenjtë krijoi një kulturë të krishterë në Perëndimin Katolik, ku falja publike dhe harresa publike pozitive dhe e qëllimshme institucionalizohen në një mënyrë të tillë që individi të mos mund të përdorë ndjenjat e tij për të patur ndikim në paqen dhe kulturën e përbashkët të komunitetit.

Penitencieria e Shenjtë, Sacra Penitentiaria Apostolica (SPA) u krijua në shekullin e dymbëdhjetë nga Selia e Shenjtë dhe ishte par excellence instrumenti me anë të të cilit Papa jepte hirin e tij te ata që kishin më së shumti nevojë për të. Detyra e Penitencierisë së Shenjtë ishte të gjykonte lutjet me shkrim të atyre që kishin shkelur në çfarëdo mënyre normat fetare-kanonike dhe përfundimisht t’i falte ato. Në fillim, në Penitencierinë e Shenjtë aplikonin vetëm ata që dëshironin të fillonin një karrierë kishtare ose të ruanin statusin e klerikut, duke kërkuar të ndryshonin disa parregullsi në jetën e tyre si lindje të jashtëligjshme, defekte fizike, etj. ose të faleshin për një krim ose të merrnin një përfitim (përjashti nga agjërimi i detyrueshëm, leje për të kaluar nga njëri Urdhër monastik në një tjetër, etj.). Megjithatë, gradualisht kompetencat e Penitencierisë së Shenjtë u rritën në mënyrë që të përballonin kërkesa që vinin nga të gjitha grupet shoqërore dhe të përballeshin me shkeljet të llojeve të ndryshme. Detyra e Penitencierisë së Shenjtë ishte formuluar “sigurimi i ilaçit dhe mjekimit nga mëkatet” dhe duke qenë se pothuajse çdo devijim apo sjellje e keqe në Mesjetë perceptohej si mëkat, nga mesi i shekullit të gjashtëmbëdhjetë Penitencieria e Shenjtë zotëronte kompetencë juridike pothuajse universale duke u bërë një ndër tre instancat më të rëndësishme në botën e krishterimit perëndimor.

Arsyeja se pse Penitencieria e Shenjtë përmendet në kontekstin ballkanik është se Nënë Tereza ushqehej nga një traditë e krishterë katolike dhe për këtë arsye ajo ishte në gjendje të krahasonte ndikimin që falja publike dhe harresa publike kishin në jetën sociale të krishterimit perëndimor dhe veçanërisht në fqinjësi e mirë. Duke marrë përsipër përgjegjësinë për të trajtuar konfliktet dhe krimet, Peniteniceria e Shenjtë i ofronte shpengim gjithë shoqërisë, sepse pas faljes që ofronte Penitencieria e Shenjtë, krimet mund të faleshin dhe të harroheshin jo vetëm në qiell, por më e rëndësishmja në komunitet dhe sidomos në fqinjësi, gjë që normalisht është pothuajse e pamundur për t’u bërë. Me marrjen e faljes nga Penitencieria e Shenjtë, gjë që vërtetohej nëpërmjet indulgjencës (e cilat më vonë filloi të keqpërdorej pikërisht për shkak të pushtetit të madh të faljes që përmbante), askush nuk lejohej të përmendte mëkatin/krimin e kryer e që tashme ishte falur, sepse duke qenë se ai ishte trajtuar e falur nga Zoti, përfaqësuesi i të cilit, në këtë rast ishte Pentencieria e Shenjtë, asnjë person nuk do të guxonte të tregohej më i lartë se Zoti dhe ta përmendte atë që konsiderohej e falur dhe e harruar.

Në Kishën Lindore nuk ekzistonte asnjë institucion qendror që do të zëvendësonte Penitencierinë e Shenjtë, në kuptimin që ai ofronte falje për mëkatet dhe krimet e kryera dhe shpengimin jo vetëm për mëkatarin/kriminelin, por për të gjithë shoqërinë. Kisha Ortodokse Lindore nuk ka fuqinë institucionale për shpallur publikisht dhe universalisht faljen e një krimi, edhe kur e fal vetë kriminelin/ mëkatarin e penduar, por vetëm ta dënuar atë publikisht dhe të bëjë thirrje për t’u distancuar prej tij. Individi që kryen një krim, pra, jo vetëm dënohet zyrtarisht nga autoritetet në pushtet (laike ose fetare), si dhe nga komuniteti duke i atribuar atij një reputacion të keq, por ajo që është më fatale është se familja e viktimës kërkojnë të marrin çështjen në dorë, duke kërkuar shpagim apo hakmarrje ndaj një krimineli/ mëkatari të padënuar mjaftueshëm për sytë e tyre. Kujtimi i veprës së kriminelit/ mëkatarit vazhdonte dhe vazhdon të jetojë jo vetëm në kohën kur kryhet krimi, por përcillet edhe te brezat pasardhës, duke e kthyer atë një traditë të helmuar të mbushur me urrejtjeje, gjykime dhe paragjykime. Këto kujtime të vjetra krijojnë një fqinjësi, e cila nuk është kurrë aq e besueshme sa do të duhej të ishte.

Pamundësia për të njohur apo parashikuar qëndrimin e fqinjëve, duke mos njohur të kaluarën e tyre largët, nga njëra anë krijon një kulturë të fortë gojore që përpiqet të edukojë dhe të paralajmërojë komunitetin për burimet nga mund të vijnë rreziqet e mundshme, sigurisht duke forcuar këtu edhe paragjykimet për njërëz të caktuar apo familje të caktuara etj., nga ana tjetër krijon një sfond mosbesimi në lidhjen me fqinjët, gjë që shfaqet veçanërisht në kohë krizash dhe/ose luftërash. Në shumicën e rasteve, është fqinji që raportohet se është i tjetërsuar pa një arsye të dukshme apo të kuptueshme dhe që vepron më dhunshëm dhe më agresivisht se të tjerët, dhe kur pyeten për këtë sjellje, gjithmonë raportohen histori të vjetra që vijnë nga brezat e mëparshëm apo paraardhësit. Edhe sikur krimi të ishte kryer pa dëshirë dhe krimineli të ishte penduar, ajo që është bërë është e pamundur të zhbëhet, pra pothuajse e pamundur për të shpëtuar nga pasojat për të dhe për gjithë familjen dhe brezat e ardhshëm.

Përveç komuniteteve të krishtera (katolike dhe ortodokse), Shkupi kishte dhe vazhdon të ketë një komunitet të madh mysliman. Kur flitet për krimin dhe fqinjësinë, feja myslimane ka futur kurbanin dhe dhurimin e të mirave materiale, apo edhe udhëtimin për në Mekë si një rrugë shpengimi nga mëkatet, gjë që pranohet edhe nga komuniteti. Sa më i madh të jetë mëkati, aq më e madhe edhe sakrifica materiale që duhet të bërë, gjë që deri diku i sjell shpengim edhe komunitetit, edhe pse subjektiviteti me të cilën matet faji me sakrificën e bën këtë mjet të pasigurt sidomos kur bëhet fjalë për krime të rënda. Kujtimi i mëkatit mbetet në komunitet, me rrezikun që mund të dalë në sipërfaqe në rastin më të keq të mundshëm, dhe kjo është një bazë për mosbesim.

Nëse marrim parasysh një analizë vertikale në historinë e konvertimit mysliman, të paktën në Ballkan, një element tjetër mosbesimi mund t’i shtohet komunitetit myslimane, parë nga këndvështrimi i fqinjëve të krishterë. Sundimi osman nuk detyroi një konvertim me forcë në mysliman siç bëri krishtërimi në Perëndim me moton “Cuius regio, eius religio” (e kujt toka, e atji feja). Në fillim, sundimi mysliman iu qas individit si individ dhe jo si subjekt i një mbretërie që duhej qasur nëpërmjet konvertimit të mbretërve, siç bënte normalisht Krishëtrimi. Në këtë mënyrë individit iu dha liria që të qëndronte i krishterë dhe të paguante taksa ose të konvertohej dhe të jetonte pa taksa. Për këtë arsye, ata që u konvertuan në fenë myslimane ndaheshin në dy kategori nga këndvështrimi i të krishterëve ortodoksë: nëse individët i kishin mjetet për të paguar taksat, por megjithatë preferonin të konvertoheshin për të përfituar më shumë privilegje, ata bënin pjesë në grupin e oportunistëve. Grupi tjetër ishte ai që përbëhej nga njerëz që nuk i kishin mjetet për të paguar taksa për për këtë arsye ishin të detyruar të konvertoheshin në myslimanë, sepse kjo ishte e vetmja mënyrë për të mbijetuar materialisht. As i pari, oportunistët, dhe as i dyti, të varfërit, nuk gëzonte reputacion të mirë, sepse si ai që ishte i paqëndrueshëm nuk ishte i besueshëm, ashtu edhe ai që ishte i varfër, sepse varfëria konsiderohej si mungesë bekimi nga Zoti, nëse jo mallkim, që ishte e dukshme përmes kësaj gjendjeje. Të qenit i varfër në Perëndim u transformua në virtyt nga Urdhërat fetarë, sidomos nga mendikanët, por në Lindje nuk ishte virtyt.

Përveç myslimanëve të mirëfilltë, në Shkup ishin edhe bektashinjtë, një sekt mysliman i cili nuk pranohet nga feja myslimane. Bektashinjtë futën një dimension tjetër të perceptimit fetar të individit, përkatësisht moton “E mira dhe e keqja ekzistojnë brenda secilit prej nesh”. Ndërkohë që të gjitha fetë e tjera e luftojnë të keqen te çdo njeri dhe përpiqen t’i bëjnë njerëzit të distancohen jo vetëm nga e keqja si koncept, por edhe nga personi që ka shfaqur një shenjë të së keqes në vetvete, mirëkuptimi progresiv i bektashinjve për të keqen, duke e konsideruar atë pjesë të së mirës ekzistuese në çdo qenie njerëzore, si dy pjesë të pandashme të gjithçkaje që ekziston, sjell në një masë të madhe një relaksim jo vetëm te njerëzit me vetveten por edhe me fqinjët. Duke qenë se teorikisht të gjithë janë kriminelë potencial sipas bektashinjve, sepse e keqja ekziston tashmë tek secili prej nesh, ky perceptim i ri ofron një tolerancë të madhe për tjetrin jo vetëm brenda komuniteteve bektashiane, por për mbarë komunitetin sidomos atë shqiptar, pasi bektashinjtë u bënë drejtues të lëvizjes kombëtare në Shqipëri, duke promovuar “shqiptarizmin” mbi çdo fe.

Nënë Tereza, pra, e rritur në një mjedis të tillë, pasi Shkupi ishte një qytet multikulturor, me popullsi të ndryshme etnike dhe fetare, ishte njohur që e vogël me këndvështrimet e një fqinjësie të tillë e përbërë nga gjithë botëkuptimet e përmendura më sipër. Ortodoksët e pasur legjitimisht krenarë (mos harroni se ata kishin paguar taksa të larta te sundimtarët osmanë për të mbijetuar si ortodoksë) i shikonin muslimanët oportunistë apo të varfër, të cilët ose për shkak të varfërisë ose për shkak të lakmisë, kishin ndryshuar fenë dhe nga kjo pikëpamje nuk përfaqësonin fqinjësi të mirë për të. Nga ana tjetër, nomen est omen dhe duke qenë se ‘ortodoks’ që do të thotë ‘i drejtë’ ‘që kërkon Zotin sinqerisht’, ortodoksët, që të ndiheshin të pranuar nga Zoti, kërkojnë gjithmonë të shmangin mëkatarët që i shpie në mëkat, duke u distancuar prej tyre. ‘Katolik,’ nga ana tjetër, do të thotë ‘universal,’ gjë që shpjetohet edhe në moton sipas të cilëve jetojnë katolikët, një përpjekje e vazhdueshme për t’i folur botës dhe për të arritur të gjithë njerëzit për Krishtin duke u predikuar atyre dhe jo duke e shmangur atë. Kjo është arsyeja se përse katolikët kanë zhvilluar kaq shumë qasje shoqërore misionare, të cilat në raste ekstreme shkonin madje deri te kryqëzatat famëkeqe.

Nënë Tereza sigurisht që u përball shumë herët në jetën e saj me të gjitha këto kontradikta brenda qytetit të saj relativisht të vogël. Ajo ndoshta nuk ishte e vetëdijshme për rrënjët e këtyre forcave kundërshtare, siç u paraqitën më lart, por padyshim ishte e vetëdijshme për ekzistencën e tyre pasi situata ishte dhe është ende e dukshme edhe në ditët e sotme në Shkup. Nëse në lutjet e saj, ajo donte të dinte vendin e saj në këtë botë, ndjekja e Jezusit ishte padyshim përgjigja e të gjitha lutjeve të saj, pasi kjo gjë bëhet vazhdimisht e dukshme në veprimet e saj. Nëse Jezusi ndryshoi mënyrën e lidhjes së njerëzve me Zotin dhe me njëri-tjetrin, duke krijuar vlera të ndryshme nga ato tradicionale në komunitetin hebre, po kështu edhe Nënë Tereza krijoi vlera të ndryshme nga ato që gjeti. Ajo e kuptoi se është familja dhe fqinji ishin pikënisja e një shoqërie dhe ndryshimi fillonte aty, kështu që filloi të zbatonte misionin e saj atje ku ishte me atë që i ishte dhënë.

Fqinjësia e re e promovuar nga Nënë Tereza bazohej tërësisht në imazhin e Jezusit. Jezusi u lau këmbët dishepujve, duke ulur veten para tyre, dhe po kështu bëri edhe Nënë Tereza: duke ulur veten përpara njerëzve më të ulët dhe të parëndësishëm të shoqërisë ajo u shërbyer trupave të tyre tokësorë, duke i prekur, shërbyer dhe trajtuar. Jezusi ishte furnizues, sepse u ofronte ushqim të uriturve (peshk, bukë, verë), dhe po ashtu edhe Nënë Tereza: misionin e saj kryesor ajo e shihte në ushqimin që u jepte të uriturve dhe të varfërve. Jezusi nuk ushqeu vetëm me ushqim material trupat tokësorë, por edhe shpirtrat e tyre: ai u jepte paqe të frikësuarve (dishepujt në stuhi), të shqetësuarve për të ardhmen, lakmitarëve (taksambledhësit), të sëmurëve, të dobtëve dhe po kështu bëri dhe Nënë Tereza: krahas të mirave materiale, ajo jepte gjithmonë edhe një fjalë inkurajuese, e cila vlen edhe sot e kësaj dite për secilin prej nesh si dhe për motrat e saj. Ajo që është më e rëndësishmja, Nënë Tereza mendonte përtej normales, njëlloj si Jezusi: Jezusi bënte gjëra jotradicionale, të cilat e tronditën botën rreth tij: ai foli me një grua samaritane (e ndaluar për judenjtë), me një prostitutë, me një taksambledhës, e la veten të prekej nga një grua e ndotur (sepse një grua me menstruacione quhej e ndotur dhe ndoste këdo që prekte), madje edhe ponoi ditën e Sabatit, apo i vuri baltë apo i pështyu në sy një fukarai të verbër, gjëra skandaloze për çdo shoqëri. Nënë Tereza ishte gjithashtu shumë e guximshme dhe radikale në shumë mënyra, duke mos pasur frikë asnjë pushtet laik, por vetëm Zotin. Në këtë mënyrë, Nënë Tereza ndryshoi perceptimin për tjetrin, duke ndryshuar kështu edhe vlerat mbi të cilat bazohet fqinjësia.

Mëngjesin e së premtes, më 10 qershor 2022, konferenca filloi me një tryezë të rrumbullakët diskutimi me Motrat e Nënë Terezës në Budapest, të udhëhequr nga motra Bilung Mary Romana MC Leader dhe moderuar nga Prof. Dr. Ines Murzaku dhe Dr. Etleva Lala. Ishte një përvojë unike të kishe një njerëz kaq të mençur dhe paqedashës mes nes, të cilat duke rrëfyer për stilin e jetës dhe misionin e tyre si motra të Nënë Terezës, tregonin edhe për përvojat personale me vetë Nënë Terezën. Duke shfaqur një mençuri të thellë, të qetë, të pabujshme, mbresëlënëse, me siguri të fituar nga rregulli i Nënë Terezës, misioni i tyre shkonte dukshëm përtej dallimeve fetare. Ata synonin rikthimin e dinjitetin njerëzor individëve me të cilët takoheshin, e jo thjesht plotësimin e nevojave të tyre. Nëpërmjet shembujve ata treguan se si i trajtojnë njerëzit në nevojë pa i ngarkuar me mësime fetare, por duke i rikthyer fizikisht dhe shpirtërisht në versionin më të mirë të vetes së tyre dhe në të njëjtën kohë duke u lënë atyre lirinë për të bërë zgjedhjet e tyre në jetë. Pjesëmarrësit e konferencës patën rastin të bënin pyetje dhe madje të shkëmbenin përvoja personale që kishin të bënin me dallimet sociale, fetare, etnike, ekonomike apo të tjera me të cilat motrat e Nënë Terezës, ashtu si Nënë Tereza vetë, sfidoheshin në jetën e përditshme.

Besnik Rraci dhe Sadik Krasniqi, punonjës shkencorë në Muzeun Shtetëror të Kosovës, na përcollën shumë bukur kontributin e Shoqatës Humanitare të Nënë Terezës gjatë viteve 1990-1999 në Kosovë, gjë që shfaqi konkretisht frymën që Motrat e Nënë Terezës kishin përcjellë në mëngjes. Shoqata humanitare “Nënë Tereza”, e cila kishte funksionuar në vitet 1990-1999 në Kosovë e më gjerë, ishte bërë jashtëzakonisht me ndikim dhe përhapje te shqiptarët në Kosovë dhe jashtë saj, vetëm për shkak se u afrohej individëve pa marrë parasysh përkatësinë e tyre fetare. Shqiptarët në Kosovë përfituan shumë nga shërbimet e ofruara vullnetarisht nga profesionistë të ndryshëm brenda dhe jashtë Kosovës si dhe nga shumat e mëdha të parave të mbledhura nga shqiptarët jashtë vendit. Sistemi ishte aq mirë i organizuar dhe i dokumentuar saqë absolutisht nuk u regjistrua asnjë abuzim dhe nuk u përfol kurrë në këtë drejtim. Dokumentacioni i sjellë ishte shumë mbresëlënës, jo vetëm përsa i përket punës së bërë për mbledhjen e tij, por edhe për punën akoma më të madhe që është bërë për krijimin e tij.

E vetmja kandidate për doktorratë që patëm në këtë konferencë, Albulena Bilalli, foli për ngjyrat e Nënë Terezës, duke i prezantuar ato nga pikëpamja shkencore, pasi ajo është një shkencëtare e ngjyrave dhe dritës dhe hulumton efektin që ngjyrat e ndryshme kanë në psikologjinë e individëve dhe si mund të përdoren këto efekte për të përçuar mesazhin e dëshiruar. Kjo shkencë përdoret gjerësisht në botën urbane përsa i përket reklamave. Si u zgjodhën ngjyrat e veshjes së Nënë Terezës, efekti që kanë, tradita që ndjekin dhe si u institucionalizuan si një simbol i dallueshëm i një misioni të madh, ishin vetëm disa nga pyetjet që ajo trajtoi në prezantimin e saj dhe mezi presim që ketë punimin e saj ta shohim në formë të botueshme. Ndër pyetjet që ju bënë ishte edhe nëse mbulimi i kokës me shami të bardhë është vazhdimësi e zakonit të nënave shqiptare.

Në përfundim, ne diskutuam për mënyrat, se si subjektet fetare, si shenjtorët, vendet e mira, objektet e shenjta etj., dhe lidhja e njerëzve me të mbinatyrshmen, një fenomen shumë i përhapur në Ballkanin Perëndimor, mund të bëhen objekt i një debati më të gjerë shkencor. Këto tema mund të trajtohen në mënyrë shkencore, për të hedhur dritë mbi këtë aspekt i kulturës vendase, e cila ishte gjithmonë pjesë e qenies njerëzore, dhe shembuj sesi kjo mund të bëhet me sukses ka plot tashmë në historiografi. Kjo temë bëhet akoma më e nevojshme kur shihet se refuzimi i temave fetare është kaq ekstrem në historiografinë shqiptare, saqë edhe burimet mesjetare hidhen poshtë mbi këtë bazë, siç ndodh shpesh me Statutet e Kapitullit të Katedrales së Drishtit.

Hapja e debatit shkencor ku elementi fetar duhet të jetë pjesë e diskursit shkencor, është sigurisht një rrugë e gjatë, por duke qenë se ka kaq shumë shembuj të mirë për të ndjekur nga historiografia ekzistuese, nuk është mision i pamundur, dhe me këtë konferencë shpresojmë të kemi hapur një seri eventesh të tilla ku tema të tilla të trajtohen shkencërisht.

SAINTS AS PROMOTERS OF GOOD NEIGHBORLINES

June 20, 2022 by s p

Case Study: MOTHER TERESA

Dr. Etleva Lala

On 9-10 June 2022, the Albanian Studies Program at the Eötvös Loránd University (ELTE BTK), Budapest and the Embassy of the Republic of Albania in Hungary organized the International Conference “Saints as Promoters of Good Neighborliness: Case study: Mother Teresa”, with a keynote lecture by the well-known scholar of Mother Teresa, Prof. Dr. Ines Murzaku, who is Professor of Religion, Chair and Director of Catholic Studies Department and Program at Seton Hall University and International Federation of Catholic Universities and also Head of Catholic Studies International Group.

Saints are often celebrated beyond their national, territorial, political, and even religious borders, becoming living examples of how to love others and how to promote neighborliness, even and especially when such neighborliness seems to be impossible for human nature. Nevertheless, this is still a field of research, which has not attracted much scholarly attention in the Balkans. Studying Mother Teresa as a case study, who was born and grew up not only in times of turmoil, but also in a region where people who had ethnic, religious, economic, cultural, and educational differences were clashing in the most extreme ways, is an attempt to approach such a topic from the scholarly perspective. The power of a saint is most often shown in these times and places of turmoil, as the saint brings peace. Particularly, devotion to saints who lived in areas of conflict is known to encourage unity and peace. In this conference, we aimed at displaying how Mother Teresa unites the world through her love for humanity. By highlighting as much as possible her uniting and peace-bringing spirit, we explored not only how a person may change the world, but also how people unite and interact around the saints, improving their relations with one another.

On the first day of the conference, 9 June 2022, at 10:00, the participants of the event were greeted warmly by Ms. Gentiana Mburimi, Charge d’Affaire of the Republic of Albania in Hungary and H.E. Ms. Gjeneza Budima, ambassador of the Republic of Kosovo in Hungary. Mr. Avni Hafuzi, Honorary Consul of the Republic of Albania in Pécs, Hungary, supported the conference with the necessary logistics during the coffee breaks, making it pleasant for the participants to continue their presentations and discussions. Mr. Hafuzi also displayed some of near future plans on this occasion, the most relevant of which is the placement of two commemorative plates with the hymn of Mother Teresa in two Hungarian cities: Pécs and Ajka.

The plenary speech of Prof. Dr. Ines Murzaku, titled “Balkan Women: Nurturers of Mother Theresa’s Revolution of Tenderness”, offered a deep insight into how Mother Teresa can be approached not only as a saint, but also as a Balkan woman, who was nurtured by the local tradition and turned that tradition into a universal one. She focused especially on the revolution of tenderness, who changed the world not through power and violence, but through little gestures done with great love, like smiling five times a day, not only who are perceived as ‘nice’, but especially to the other ones. This panel lecture of Prof. Dr. Murzaku reflects a lot from her book “Mother Teresa, Saint of the Peripheries”, published by Paulist Press (New York/ Mahwah, NJ) in 2021.

The Academician Shaban Sinani, from the Academy of Sciences of Albania sent his paper: Some data about the Fatherland of Mother Teresa. In his contribution, acad. Sinani focused on the visits of Mother Teresa in Albania in the late 1980s. Her first visits have been rightly rumored, he states, as if Mother Teresa were not well received, and were not given the reserved honors she deserved. In all these, there are partial truths, according to acad. Sinani. The very fact, however, that Mother Teresa did not interrupt her visits to Albania since 1989, shows that her contacts were stable. When it comes to the sources, they show that the visits of Mother Teresa in Albania and the attitude of state authorities of the time have changed for the better. This is also reflected by the expression of the decision of these authorities to offer the Albanian state passport to Mother Teresa. This was certainly not an easy task in the Communist Albania, although for Mother Teresa it was almost a routine to get passports: in addition to the Italian, Vatican, British and Indian passports, she also had an American passport. Meanwhile, the Albanian state, for almost half a century, had rejected it to her, as well as the entrance to the land where the graves of her parents and family members were to be found.

In early 1991, the former President Ramiz Alia initiated the first attempt to obtain the necessary information, whether Mother Teresa would accept the granting of an Albanian passport to her. For this mission, the state authorities of the time, sought the help of the Christian community of San Egidio, who had confidential relations with Mother Teresa, in order that in the case Mother Teresa would reject it, that would remain only an orally addressed issue. As expected, Mother Teresa did not object the reception of the Albanian passport, but on the contrary, she immediately confirmed its acceptance. Since the establishment of the Order of Mother Teresa in Albania seemed almost impossible at that time, it was decided to hand the passport over to Italy, counting always on the mediation and support of the San Egidio’s community.

Since 1991, thus, Mother Teresa had officially an Albanian passport, in addition to the other passports mentioned already, which were not accidental: Vatican and Italian passports were associated with the center of Western Christianity, around which the mission of Mother Teresa’s Order operated. The British passport was bound with her relatively long stay for schooling and training, up to entering the path of the mission of charity and humanism. The passport of India was connected to the capital of her service. American passport was the expression of her global dimension as a personality. The Albanian passport expressed the relationship with the land of her ancestors.

Accepting a passport, in legal terms, means accepting citizenship of the country that issued it, just as the issuance of a passport is a legal act, which has to do with the recognition of citizenship and the obligation of protection of citizenship. Mother Teresa was given a diplomatic passport by the Albanian authorities, the highest degree of official state identification. All these actions have certainly left their mark on the written practice of the main institution of the Albanian state and its consular services. We do not know, if Mother Teresa had a chance to use the passport of the Albanian state. It is well known the fact that she had no need for that passport at all when she entered Albania. The decision to accept it, however, was a decision to express a specific relationship with Albania.

In the afternoon session, Arben Arifi, a scholar from Kosovo, who also teaches at the University of Prishtina, spoke about The influence of the Albanian tradition in the formation of Mother Teresa. Born in Skopje, into an Albanian Catholic family, Mother Teresa was faced with extremes of social levels among the rich and the poor since her childhood. The solidarity, humanity and charity, prevailing among the Albanians, was according to Arifi, what paved her journey since childhood. The Albanian tradition from which Mother Teresa came, as her parents were both coming from the territories of present-day Kosovo, shows that she herself is the most modern example of that devotion that came from the Albanian Christian tradition with apostolic roots.

In the question session, there was a debate about the origin of the parents of Mother Teresa. It is already a well-established fact that the father of Mother Teresa came from Prizren, but whether the mother of Mother Teresa originated from Bishtazhin or Novosello, at the municipality of Gjakovo in Kosovo, that is sometimes questionable.

Musa Ahmeti, Researcher at the Center for Albanian Studies, Budapest, talked about some letters of Mother Teresa, which shed light on the first visit of Mother Theresa in Albania. The procès-verbal of the first visit of Mother Teresa was extremely interesting, as it documented all that was done in this visit. The letters were given to Dr. Ahmeti by Kolec Çefa, an Albanian scholar, who has a rich archive in Catholic sources during Communism and in the years after the fall of Communism. Most of these sources are now housed at the archive and library of the Franciscan Order in Shkodra. These letters shed light on how Mother Teresa was received by the president Ramiz Alia on her first visit, and how she paved the way for religious tolerance in Albania. It is interesting to see that she Mother Teresa was not only confident in receiving what she was asking for, namely houses for her sisters in Albania, but she was also suggesting a new way of thinking to a society, which considered religion as a sacrilege.

Sokol Paja, Chief Editor of the Oldest Albanian Newspaper in the USA “Dielli/The Sun”, presented (through Paulin Marku) a paper about the visits of Mother Teresa in Albania according to the oldest Albanian Newspaper “Dielli/The Sun”. In this paper, we were not only informed about all the cases, when Dielli reported about Mother Teresa in general, but also offered an analysis on how these reports boosted the identity of the Albanians in the USA, by regularly showing the origin of Mother Teresa and how she related to the Albanians.

Anthony Nicotera, JD, DSW, LSW, Assistant Professor at Seton Hall University and director of NYU’s PostMaster’s Certificate Program in Spirituality and Social Work, presented paper titled “Where is the Love? Mother Teresa and Seton Hall University’s Catholic Social Thought in Action Academy.” In his contribution he utilized concepts developed by him like ‘the See, Reflect, Act Circle of Insight process’ as a tool for exploring lessons learned about love and good neighborliness from time spent living and working in Calcutta with Saint Mother Teresa and the Missionaries of Charity. His interest about this topic, started during his time in Calcutta, when Mother Teresa asked him “Where is the love?” Inspired by this question, Dr. Nicotera, in collaboration with Drs. Dawn Apgar and Ines Murzaku, cofounded Seton Hall University’s Catholic Social Thought in Action Academy, at the intersection of Catholic Studies and Social Work, which seeks to promote a spirituality of love and service, centering those on the periphery, consistent with Mother Teresa’s insights and sacred, prophetic witness.

The commitment and vision of the Academy beckons us to see, in the words of Mother Teresa, “if we have no peace, it is because we have forgotten that we belong to each other.” Through service, research, teaching, conversation, workshops and conferences, the Academy challenges students, and its community to embrace the inherent dignity and interconnectedness of all human persons, all life. In the spirit of Mother Teresa, the Academy calls to a pedagogy and practice of holiness, belonging, beloved community, interbeing, revolutionary love, and a spiritually sensitive, socially just, transformative social work practice, which is developed also by scholars like Murzaku (2021; Teresa, 1997, 2007), Dr. King (2000), Thich Nhat Hanh (1993, 2014), and Valerie Kaur (2020), Canda, (2020), Dudley (2016), Nicotera (2019, 2022), Pyles (2018).

Asked whether he was influenced by Paulo Freire and his Pedagogy of the Oppressed, Dr.Nicotera confirmed that Freire’s work had been a seminal work to his research and work as an educator and activist, but certainly upgraded through the Catholic philosophy of Mother Teresa.

Etleva Lala, head of the Albanian Studies Program, ELTE University, Budapest, talked about Mother Teresa’s Way of Neighboring vs. Traditional Neighborhood in the Balkans. In the beginning, she talked about her experience with sources of the Holy Penitentiary in the Vatican Secret Archive and how the Holy Penitentiary created a Christian culture in the Catholic West, where public forgiveness and public positive and purposeful forgetfulness are institutionalized in such a way, that the individual cannot use his feelings to act on the common peace and culture of the community.

The Holy Penitentiary, Sacra Penitentiaria Apostolica (SPA) emerged in the twelfth century and was par excellence the instrument by which the Pope bestowed grace. The task of SPA was to adjudicate petitions of those who had in any way transgressed religious-canonic norms and eventually pardon them. At the beginning, only those wishing to enter or preserve clerical status applied to the SPA, seeking to amend some irregularity (illegitimate birth, physical defects, etc.) or to atone for a crime, or to receive a benefice (alleviation of fasting, permission to change monastic order, etc.). Gradually, however, the competence of the SPA grew so as to deal with all social groups and various kinds of transgressions. The task of the SPA was formulated as “the provision of medicine and remedy for sins,” and since almost any deviation or misconduct in the Middle Ages was perceived as a sin, by the mid-sixteenth century the SPA possessed nearly universal juridical competence.

The reason why the Holy Penitentiary is mentioned in the Balkan context, is that Mother Teresa came from a Catholic Christian tradition and she could compare the impact public forgiveness and forgetfulness had onto the social life of the Western Christianity and especially onto the neighborhood. By taking over the responsibility to handle conflicts and crimes, the Holy Penitentiary offered redemption to the whole society, because after being absolved from the Holy Penitentiary, crimes could be forgiven and forgotten not only in heaven, but most importantly in the neighborhood. Upon receiving absolution from the Holy Penitentiary, nobody was allowed to bring up the forgiven sin/ crime, because that was already dealt with and no person is higher than God, whose representative, in this case, was the Holy Penitentiary.

In the Eastern Church there was no institution which would replace the Holy Penitentiary, in the sense that it offers absolution for committed sins and crimes and redemption not only to the sinner/criminal, but to the whole society. The Eastern Orthodox Church does not have the institutional power to forgive publically a crime, but only to condemn it and to distance itself from it. The individual who commits a crime is, thus, not only condemned officially by the ruling authorities, and with a bad reputation culturally, but also unofficially, by the victim’s family and network, who take the matter on their hands and seek revenge. The memory of the criminal continued and continues to live not only in the present generation, but is transmitted to the next generations, making it a poisoned tradition of hatred and judgment. These old memories create a neighborhood, which is never as reliable as one would like it to be.

Not being able to know or to predict the attitude of the neighbors, whose distant past may be unknown, creates a background of distrust in connecting to them, which shows up especially in times of crises and/or wars. Most of the time, it is the neighbor, who is reported to be alienated without a visible or understandable reason and who acts more violently and aggressively than the others, and when asked about this behavior, they report old histories coming from previous or ancient generations. Even if the crime was committed unwillingly and the criminal had repented, there was no way of undoing it and escaping the consequences for the whole family and future generations.

Besides the Christian (Catholic and Orthodox) communities, Skopje had and continues to have a huge Muslim community. When talking about crime and neighborhood, the Muslim religion has introduced the sacrifice of a lamb and of other material goods, or even a trip to Mecca as a way of redemption from the sins. The bigger the sin, the higher the material sacrifice they have to pay, but to some certain extent that brings redemption to the society also. The memory of the sin, however, remains in the community and is a basis for mistrust.

If we consider a vertical analysis in the history of the Muslim conversion, at least in the Balkans, another element of distrust may be added to the Muslim communities, seen from the perspective of Christian neighbors. The Ottoman rule did not force a Muslim conversion as it was done in the West through the moto “Cuius regio, eius religio”. In the beginning, the Muslim rule gave freedom to the individual to stay Christian and pay taxes or convert and live tax-free. For that reason, those who converted to Muslim religion fell into two categories from the perspective of the Orthodox Christians: If the individuals had the means to pay the taxes, but still preferred to convert in order to profit more privileges, they fell into that group, which was considered as drifters and opportunists. The other group, which did not have the means and choose to convert, because that was the only way to survive materially, did not enjoy a better reputation either, because poverty was considered a spiritual deficiency, made visible through this state of being. Being poor was not a virtue either, as it was transformed in the West, mainly by Mendicant orders.

Besides the orthodox Muslims, in Skopje there were also the Bektashis, a Muslim sect, which is not accepted by the Muslim religion. Bektashis introduced a different dimension of religious perception of the individual, namely that: “The good and the bad exist within each of us.” While all the other religions fight the bad in every person and try to make people distant themselves not only from the bad as a concept, but also from the person, who has exhibited a sign of badness in him/herself, the Bektashis’ progressive understanding of the bad and the good as existing in every human being as two inseparable parts of everything that exists, brings to a large extent a relaxation to the tense neighborhood. Everybody is a potential criminal, according to the Bektashis, because the bad exists already in each of us. This new perception offers a great tolerance for the otherness not only within the Bektashi communities, but to the whole Albanian community, as the Bektashis became the leaders of the national movement in Albania, promoting “Albanianism” above any religion.

Mother Teresa, thus, grown up in such a milieu, as Skopje was a multicultural city, with various ethnic and religious populations, was early introduced to such a neighborhood, poisoned by all the above-mentioned Weltanschaungen. The proud rich Orthodox (remember that they had been paying taxes to the Ottoman rulers in order to survive as Orthodox) looked down to the poor Muslims, who either because of poverty of because of greed, had changed religion and thus represented no good neighbors to the Orthodox Christians. On the other hand, nomen est omen and Orthodox meaning right, represented the drive of the Orthodox religious to be as right as possible in order to feel accepted by God, hence avoiding sinners was a must for them. Catholic, on the other hand, meaning universal, was a drive to reach the world for Christ, and not to avoid it. Hence the Catholics have developed so many social approaches, which in extreme cases went as far as to Holy wars and missionary conquests.

Mother Tereza was certainly faced very early in her life with all these contradictions within her relatively small city. She was probably not conscious of the roots of these opposing forces, as presented above, but she was definitely aware of their existence as the situation was and is still visible nowadays in Skopje. If in her prayers, she wanted to know her place in this world, following Jesus was obviously the answer of all her prayers, as that would become visible in her actions. Jesus changed the way people related to God and to each-other, creating different values, and so did Mother Teresa. She understood that it is family and neighborhood the starting point of a society and she started implementing her mission there with what she was given.

The new neighborhood Mother Teresa promoted was totally based on the image of Jesus. Jesus washed the feet of the disciples, humbling himself to people, who otherwise considered themselves unimportant and so did Mother Teresa. Mother Teresa humbled herself to unknown and unimportant people, by serving their terrestrial bodies, while touching, serving and treating them. As a provider, Jesus offered food to the hungry (fish, bread, wine), and so did the Mother: she provided food to the hungry. Jesus did not feed only the terrestrial bodies with material food, but also their souls: he gave peace to the frightened in the storm, to the worried about the future, to the greedy, to the sick, to the weak and so did Mother Teresa: besides the material goods, she also had a word of encouragement, which is still valid for each of us today and also for her sisters. What is more important, Mother Teresa used to think out of box, just like Jesus did: Jesus did unorthodox things, which shocked the world around him: not only did he talk to a Samaritan woman, to a prostitute, to a tax-collector and made himself dirty by the woman, who touched him in order to get healing for her issue, but he desacralized the Sabbath by ‘working’ on that day, and put mud or other dirty material onto the blind eyes of poor men. Mother Teresa was also very bold and courageous, by being radical in many ways, not fearing any secular powers, but only God.

On the morning of Friday, 10 June 2022, the conference started with a round table discussion with Mother Teresa’s Sisters in Budapest, led by Bilung Mary Romana MC Leader sister and moderated by Prof. Dr. Ines Murzaku and Dr. Etleva Lala. It was a unique experience to have such a wise and peace-bringing people at the spot, not only narrating about their life-style and mission as Sisters of Mother Teresa, sharing also personal experiences with Mother Teresa herself, but also displaying a profound wisdom generated by the rule, which goes beyond religious differences and restores the human dignity in a divine way. They showed examples of how they treat people in need without burdening them with religious teachings, restoring them physically and spiritually to the best version of themselves and yet at the same time letting them religiously freedom of choice. The conference participants had the chance to ask questions and even to share personal experiences which related to the social, religious, ethnic, economic or other differences that the Sister of Mother Teresa, just like her, were challenged to face in the daily life.

Besnik Rraci and Sadik Krasniqi, who work at the State Muzeum of Kosovo, followed up very nicely the contribution of the Sisters in the society. The Contribution of “Mother Teresa” humanitarian association during the years 1990-1999 in Kosovo, displayed the same spirit that the Sisters had reported in the morning. The ‘Mother Teresa’ humanitarian association, which had operated in 1990-1999 in Kosovo and beyond, had become extremely influential and widespread among Albanians in Kosovo and abroad, just because it approached individuals without considering their religious background. Albanians in Kosovo profited greatly from the services offered voluntarily by various professionals inside and outside Kosovo and also from the huge amounts of money collected from Albanians abroad and the system was so well organized and documented that absolutely no abuse was ever recorded or even rumored about this association.

The only Ph.D. candidate we had in this conference, Albulena Bilalli, spoke about The Colors of Mother Teresa, presenting them from a scientific point of view, as she is a scientist of colors and light, working on the effect various colors have on the psychology of the individuals. How the colors of the dress of Mother Teresa were chosen, the effect they have, the tradition they follow and how they got institutionalized as a distinct symbol of a great mission, were only some of the questions she approached in her presentation and we look forward to have her paper in a publishable form, where she will also respond to questions, whether covering the head with a white kerchief is a continuation of the Albanian habit of the old women and men in Mother Teresa’s case.

In conclusion, we discussed the ways, how religious subjects, like saints, and the relation of the people in the Western Balkans to supernatural can become an object of scholarly debate and be treated in a scholarly way, for the purpose of shedding light into that aspect of the local culture, which was always part of the human being. The rejection of religious subjects is so extreme in the Albanian historiography: even medieval sources are rejected on that basis, as it is often the case with the Statutes of the Cathedral Chapter of Drishti. Opening the scholarly debate where the religious element should be part of the scholarly discourse, is certainly a long way, but since there are so many good examples to follow from the existing scholarship, it is not an impossible mission either.

NË PËRVJETORIN E 144 TË LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT

June 10, 2022 by s p

Dr. Etleva Lala

Budapest

Për Lidhjen Shqiptare te Prizrenit është shkruar mjaft deri sot, janë botuar monografi, studime dhe vëllime me dokumente e dorëshkrime, por, megjithatë ka mbetur një pjese e madhe e burimeve arkivore, lende kjo e dorës se pare, e pa botuar dhe pa hulumtuar. Studiuesit dhe specialistet e kësaj periudhe i pret një lëndë mjaft voluminoze dorëshkrimesh, dokumentesh, raportesh, relacionesh dhe materiali tjetër ne disa arkiva, siç janë ato te Vjenës, Romes, Vatikanit dhe Zagrebit. Gjatë viteve te kaluara, kemi shfrytëzuar pjesërisht disa nga fondet e këtyre arkivave dhe si kontribut modest, për ndihmese studiuesve shqiptare dhe te tjerë, ju ofrojmë rezultatet e kërkimeve tona, me dëshirë qe ato te shkojnë edhe me tutje, veçanërisht ne përvjetorët tjerë te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit.

Në arkivin shtetëror kroat në Zagreb, para disa kohësh në fondin arkivor “Dokumente për kryengritjen boshnjake”, 1871-1881 janë zbuluar rreth 200 raporte të konsullit gjeneral austro-hungarez në Shkodër, Fridrih Lipihut dhe të konsullit tjetër po ashtu të austro-hungarezë, në Sarajevë, Wasich -it.

F. Lipihu ka lindur në Lublanë në vitin 1834, ndërsa ka vdekur në vitin 1888. Ishte diplomat i karrierës, student i Akademisë Orientale të Vienës dhe “njohës i shkëlqyer i situatës në Shqipëri, në atë kohë”, siç përshkruhet në një tekst të shkurtër në botimin e ri të Leksikonit biografik Austriak, nga viti 1993. Në Shqipëri ka shërbyer 24 vjet, fillimisht në Prizren, pastaj pas vitit 1878 në Shkodër, si konsull gjeneral i Austro-Hungarisë. Siç ceket në Leksikonin e përmendur Austriak, raportet e tija, për zhvillimet dhe kundërshtimet e popullsisë shqiptare, kundër zbatimit të vendimeve të Kongresit të Berlinit, i ka botuar ministria e punëve të jashtme të Austro-Hungarisë, së atëhershme, në Vjenë, në botimet e saja zyrtare, të ashtuquajturat “Librat e kuq” për vitet 1877-1881.

Për F. Lipihun, kanë shkruar nekrologje edhe gazetat e Vienës, pas vdekjes së tij, në vitin 1888. “N. Prese,” e datës 4 korrik 1888 dhe “Viener Caitung” e datës 4 dhe 22 korrik të vitit 1888. F. Lipihu ishte shumë i zoti, i besuar por edhe diplomat i shkolluar karriere, me një përvojë të gjatë, siç vlerësohet nga gazetat e Vienës dhe Leksikoni Austriak; njohës i shkëlqyer i situatës së përgjithëshme të atëhershme në Shqipëri, si dhe njohës i disa rrymave ekzistuese shqiptare që dalloheshin në disa këshilla në qendrës së Lidhjes Shqiptare në Prizren, por edhe i atyre çarqeve që ishin me ndikim shumë të madh në “Këshillin e Shkodrës”; të atij në Gjakovë dhe në vende të tjera, sikur që mund të vërehet nga raportet e tija të vitit 1878.

Në kuadër të këtij shkrimi, si një përmbledhje e burimeve dhe të dhënave themelore, kryesisht të lëndës arkivore në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, për Lidhjen e Prizrenit, si ngjarje mjaft e rëndësishme e Rilindjes Kombëtare shqiptare në Shqipëri dhe Kosovë, kemi shfrytëzuar lëndën e pabotuar e cila ruhet në këtë arkiv.

Në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, në fondin: “kryengritja boshnjake” [HDA, fond nr. 435, Dokumentet mbi kryengritja boshnjake /Akten des K. K. General – Commandos Zagreb Grenz – Verwaltungs – Praesidial/ 1878-1881,] kohë më parë kemi zbuluar disa qindra dokumente, përshkrime dhe raporte të konsullit austro-hungarez në Shkodër, F. Lippich-ut, i cili raportonte nga janari i vitit 1878 deri në dhjetor të vitit 1881, në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Monarkisë Austro-hungareze, grofin Andrassy, për zhvillimet dhe organizimet e popullsisë shqiptare në “Ligën popullore” [Volkslige], për të mbrojtur vendbanimet e tyre në Shqipëri dhe Kosovë në të cilat kishin jetuar denbabaden, të cilat do t’iu jepeshin fqinjëve sipas përfundimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, i cili, në muajin qershor të vitit 1878 kishte filluar punimet e tija, duke marr një seri vendimesh, për ndarjen e këtyre viseve dhe dorëzimin e tyre fqinjëve sllav, mbretërisë së Malit të Zi dhe mbretërisë së Serbisë dhe një pjesë Greqisë. Të gjitha këto shtete së bashku me Bullgarinë, sapo ishin çliruar nga sundimi konservator, jodemokratik dhe vjetruar nga çdo shikim i Perandorisë Osmane.

Këto raporte të konsullit gjeneral Lippich, në fillim, në origjinal i janë dërguar Ministrisë së punëve të jashtme në Vjenë; por, përshkrimet [Abschrifeten] ju janë dërguar për “dijeni” [zur Kenntnissnahme] nenmarshallit; baronit Fran Filipovich; komandantit të forcave ushtarake për Kroaci e Sllavoni si dhe gjeneralit të artilierisë në Zagreb: “…Feldzeugmeisters, Commandirenden Generals für Croatien und Slavonien, Exellenz, Agram”.

Baroni Franjo Filipoviqi ishte vëllai i gjeneralit, baronit Filipoviq, i cili drejtonte forcat ushtarake austro-hungareze me rastin e okupimit të Bosnjes dhe Hercegovinës. [Baroni F. Filipoviqi, me parashtesen “von Philippsberg,” ka lindur ne Gospiq më 12 tetor 1820; ndërsa ka vdekur më 8 qershor 1903 në Vjenë. Vëllai Josipi, gjithashtu gjeneral dhe nenmarshal, ka lindur në Gospiq, nga një familje krajshinike me tradita ushtarake, më 28 qershor 1819; ndërsa ka vdekur më: 6 gusht 1889 në Pragë]. Është evidente se gjeneral Fran Filipoviqi si udhëheqës ushtarak për Kroaci e Sllavoni, duhej të ishte i njoftuar për ngjarjet në Ballkan dhe në kufinjët me Bosnje e Hercegovinën, duke përdorur të gjithë mjetet për të okupuar këtë të fundit.

Së bashku me këto relacione të konsullit gjeneral nga Shkodra, Lippich-ut, në dokumentat që përmban ky fond, janë të ruajtura edhe disa raporte të konsullit gjeneral të Austro-Hungarisë, nga Sarajeve, Wasstisch-it; të adresuara për për udhëheqësin, gjeneralin F. Filipoviq në Zagreb. Një pjesë e këtyre raporteve bën fjalë edhe për çetat e shqiptarëve në Bosnje e Hercegovinë, në kuadër të radhëve ushtarake të njësive të Perandorisë Osmane, por edhe në anën e kryengritësve, duke ofruar shënime shumë interesante dhe të sakta. pushtuar nuk e mbështesin Malin e Zi.

Fondi 435, “Dokumentat për kryengritjen boshnjake, 1871-1881;” [Akten des K. K. General – Commandos Zagreb Grenz–Verwaltungs–Praesidial], i cili është në Arkivin Shtetëror Korat, në Zagreb [HDA] përmban një lëndë mjaft voluminoze dhe të pasur me dokumente për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Ky fond për vitet 1878-1881, ka 24 kuti me dokumente origjinale dhe të pabotuara. Pothuajse të gjitha dokumentet janë në gjuhën gjermane, një pjesë fare e vogël janë në gjuhën frënge.

Pos raporteve dhe relacioneve që jepen për vitet e veprimtarisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në këtë fond, ruhen edhe dokument të tjera para dhe pas kësaj periudhe kohe; por, nën konsullatën e Sarajevës dhe atë të Trebinjës, ka edhe një numër të konsideruar dokumentesh që bëjnë fjalë për rrezikun e zhvillimeve politike në Shqipëri, pastaj për veprimtarinë e qetave shqiptare në kuadër të ushtrisë turke; si dhe të qetave tjera që ishin mbështetëse të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Të dhënat që gjinden në këto dokumente janë, çuditërisht të sakta, precize, me shqiptim të drejtë dhe tepër korrekt si të toponimeve, mikrotoponimeve, emrave personal, por edhe ngjarjeve dhe datave të caktuara. Pothuajse në gjithë fondin, me pedanteri ushtaraku, janë shënuar ngjarjet në mënyrë kronologjike, pa lejuar ngatërrime, përsëritje apo tejkalime të mundshme.

Regestat që ofrojmë për botim, janë vetëm për vitin 1878, dhe atë jo për tërë vitin, por janë zgjedhur 20 sosh, me qëllim të një prezantimi sa më korrekt të dokumenteve, duke pasur parasysh që studiuesve dhe lexuesve të ju ofrojmë mundësin e një njohje sa më të përgjithshme me përmbajtjen e tërë fondit. Natyrisht, dokumenti i përmbledhur në vetëm disa rreshta, e kur ka raste, që në origjinal, ka disa dhjetëra faqe, mund të mos jetë pasqyrim besnik i tërësisë, por ne kemi bërë përpjekje që të ruajmë sa më besnikërisht thelbin e qëndrimeve dhe ideve të kohës kur është krijuar dokumenti.

Përshkrimet e raporteve të konsulit gjeneral austro-hungarez, F. Lippich në Shkodër, dërguar ministrit të punëve të jashtëme të Monarkisë Austro-Hungareze, grof. Andrassy-it, për ngjarjet politiko-ushtarake në vitin 1878 në Shqipëri, Mal të Zi dhe Serbi; të cilat për dijeni i dërgoheshin edhe baronit, gjeneralit F. Philippovich, komandant i përgjithshëm ushtarak, për Kroaci e Slavoni, me seli në Zagreb.

Të gjitha dokumentat janë marrë nga fondi: Dokumentat për kryengritjen boshnjake, 1871-1881; [Akten des K. K. General – Commandos Zagreb Grenz–Verwaltungs–Praesidial], të cilat ruhen në Arkivin Shtetëror Korat, në Zagreb [HDA], vetëm për vitin 1878, për muajt mars – dhjetor. [sign. HDA, fondi 435, nr. 377-2945, 1878].

Shkodër, 11 mars 1878

Nga pozita e guvernatorit të përgjithshëm civil dhe ushtarak, në Shkodër është larguar Mustafa Pashai. Në vend të tij është emruar Hysen Pashai, gjeneral divizioni dhe komandat i trupave ushtarake në Shkodër. Konsuli gjeneral austro-hungarez nuk i kushton rëndësi të veçantë këtij ndryshimi në këtë provincë, pos që vë në pah se Hysen Pashai në vendime politike është më energjik dhe ka moshë më të re se paraardhësi i tij. Komisioni i përzier, turko-malazias, i formuar pas nënshkrimit të marrëveshjes në janar të këtij viti, për përcaktimin e kufinjëve të përkohshëm në mes të Shqipërisë dhe Malit të Zi, është shuar, pas nënshkrimit të paqes së Shën Stefanit.

Shkodër, 19 prill, 1878,

Trupat malaziase në teritoret e okupura të Shqipërisë së Veriut (Tivari, Anamalas, Kraj, Ulqin) kanë rreth 1800 ushtarë. Mali i Zi, në raportet zyrtare paraqet numrin e ushtarëve prej 6000 vetësh. Para disa kohësh është nxierr urdhër që ushtarët të mbajnë armët në gjendje gadishmërie, dhe të sigurojnë edhe disa opinga shtesë. Në viset e okupura pozita e banorëve është gjithnjë e më e vështirë. Për shkak të situatës politko-ushtarake, fusha ka mbetur djerr; situata më e rëndë është në rrethin e Tivarit. Mungesa e ushqimeve dhe veshmbathjeve është njëri nga porblemet kryesore në Ulqin. Kanë shpërthyer epidemi të ndryshme sëmurjesh.

Shkodër, 4 maj 1878,

Përfaqësuesit e fisit katolik malësor shqiptar, të Shkrelit, kanë deklaruar se janë të gatshëm për të luftuar kundër Malit të Zi. Lutem që qeverija austro-hungareze ti ndihmoj në ornaizim dhe ti furnizoj me ushqime. Theksojnë se nuk do të pranojnë humbjen e pavarsisë. Është më se e qartë se okupimi i Shqipërsië Veriore nga ana e Malit të Zi, ka shumë pak përkrahës. Nëse Mali i Zi, pretendon që të pushtojë pjesët malore, të cilit i kanë takuar me paqen e Shën Stefanit, (prill 1878), duhet të pregaditet për një luftë të përgjakshme. Shumicë e banorëve të pjesës së pushtuar nuk e mbështesin Malin e Zi.

Shkodër, 15 qershor 1878

Qytetarët e Shkodrës të bashkuar, myslima e të krishterë; së bashku me përfaqësuesit e fiseve malësore dhe qyteteve të tjera, kanë bërë publik vendimin që i bashkohen Lidhjes Shqiptare, e cila është themeluar në Prizren. Shteetve pjesëmarrëse në Kongresin e Berlinit, do të ju dërgojnë një telegram [deklaratë] të përbashkët ku hapur do të deklarohen për mbrojtjen e kufinjëve dhe tokave shqiptare. Shkak për një veprim të tillë të qytetarëve shqiptarë si duke është zgjerimi i teritoreve malaziase në Veri të Shqipërisë, në dëm të shqiptarëve. Kishte edhe disa zëra të veçuar të cilët kërkonin autonomi dhe bashkim me Monarkinë Austro-Hungareze. Konsulli austro-huhgarez është i njoftuar për konceptin e deklaratës dhe nuk kishte vërejtje tjera, pos atyre gjuhësore.

Shkodër, 22 qershor 1878

Pëfaqësuesit e pushtetit turk, janë përpjekur që lëvzijet e shqiptarëve në Shkodër, Prizren e gjetiu, ti paraqesin me një qëllim dhe karakter tjetër, duke tentuar që të ndryshojnë karakterin e tyre nacional, në favor të asaj se ata, shqiptarët, kërkojnë të ruajnë autoritetin qëndror të Portës së Lartë dhe lidhjen me të. Si duket qëllimet e Portës së Lartë janë që duke futur elemente të tjera nacionale, jo myslimane, dëshiron të vë në plan të parë qëllimin fetar e jo atë nacioanl që ka Liga Shqiptare. Megjithkëtë, Liga Shqiptare duhet të insistoj për barazi të plotë të besimeve dhe kështu do të fitonte një karakter të përgjithshëm popullor, duke kundërshtuar qëllimet e Portës së Lartë, që gjithë lëvizjes ti jap karakter të një kryengritje fetare.

Shkodër, 30 qershor 1878

Delegatët shkodranë të Lidhjes Shqiptare udhëtuan për në Prizren, për të marrë pjesë në Kuvendin Qendror. Delegatët marrin rrogë të rregullt, por konsulli gjeneral nuk ka informata se nga kush fond. Ipeshkvi greko-katolik i Elbasanit përmes konsullatës së Durrësit ka kërkuar mbështetjen [mbrojtjen] e qeverisë Austro-Hungareze. Kërkesen e ka bërë gojarisht. Kërkesë të ngjashjme kanë bërë edhe priftërinjët katolikë.

Shkodër, qershor 1878

Sipas vendimeve të Kongresit të Berlinit, Tivari do ti takoj Malit të Zi, gjë që ka shkaktuar shqetësime të shumta të qytetarëve. Shqipëria, me këtë rast ka pësuar një humbje të ndieshme politke, por edhe teritoriale. Ky teritor gjithmonë i ka takaur Shqipërisë, si politkisht ashtu edhe sipas funksionit kishtaro-relegjioz. Jan dëgjuar zëra të fortë, të cilët kërkojnë se Tivari do të mbrohet me armë dhe se Lidhja Shqiptare në Prizren, do të duhej ti mbështeste financiarisht, me armatime dhe me ushtarë në një konflikt të mundshëm me Malin e Zi. Konsulli austro-hungarez, dyshon në mundësinë e mbrojtjes me sukses të Tivarit nga ana e shqiptarëve dhe Lidhjes së Prizrenit.

Shkodër, 13 korrik 1878

Me rastin e vendimit të Kongresit të Berlinit që Tivari ti takoj Malit të Zi, qytetarët shkodranë kanë formuar një Këshill për mbrojtjen e territoreve shqiptare me program të njëjtë politik me Lidhjen e Prizrenit. Është bërë zgjedhja e kryetarit, anëtarëve të këshillit. Ka filluar mbledhja e mjeteve financiare. Bëhen përpjekje për formimin e një policie popullore me disa qindra anëtarë. Si duket, përfaqësuesit e pushtetit turk, kanë marrë vendim që Këshillit ti lejohen një pjesë e të ardhurave nga tatimet ushtarake-luftarake sid he disa të ardhura të tjera. Në Prizren është një situatë krejt tjetër. Atje, Këshilli ka ndërmarrë shumë veprime, ndërsa për hollësi të tjera, do të ketë në raportet tjera, njofton konsulli austro-hungarez.

Shkodër, 20 korrik 1878

Vërehet një shqetësim i madh i Këshillit në Shkodër, me rastin e lëshimit të territoreve të: Zhablakut, Shpuzës e Podgoricës, Malit të Zi. Si duket Këshillin e Shkodrës e kontrollon Hysen Pasha. Në Prizren situata është shumë serioze. Populsia shqiptare atje është e armatosur me armë shumë moderne; ndërsa udhëheqësve ju është dhënë autorizim i pakufizuar në raport me organet qeveritare, pos tjerash edhe për çështje politike.

Shkodër, 10 gusht 1878

Edhepse marrëveshja për paqe është ratifikuar, si duket Porta e Lartë nuk i ka dërguar fare instruksione guvernatorit të përgjitshëm të Shkodrës, Hysen Pashait, për tërheqjen e trupave nga zona e Podgoricës. Edhepse këto territore i ka fituar Mali i Zi, as ata nuk marrin ndonjë vepri m konkret, pos që bëjnë një sigurim formal. Guvernatori [qeveritari] Hysen Pashai këkron nga Lidhja Shqiptare e Pizrenit, që në rast të sulmit nga ana e malaziasve, Lidhja të dërgoj trupa ushtarake për ndihmë. Kanë arritur lajmet e para për marshimet e trupave austro-hungareze në Bosnjë. Ky lajm është pritur me disponime të ndryhsme, dikund me gëzim, e në disa raste me frikë e drojë.

Shkodër, 16 gusht 1878

Guvernatori i përgjithsëm, Hysen Pashai, kërkon nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit ndihmë në njerëz dhe armatim, për shkak të ngjarjve ushtarake që po ndodhin në Bosnje. Por, shumë shpjet ka qenë i informuar se okupimi po bëhet në marrëveshje me Portën e Lartë. Në Prizren ka pasur shqetësime me rastin e okupimit ë Bosnjës.

Shkodër, 24 gusht 1878

Një telegram që ka mbërritur nga Stambolli, njofton arritjen e Mehmet Ali Pashait dhe sqaron se ai kishte për detyrë të çarmatoste popullsinë e armatosur shqiptare; të shpërndate Këshillin Nacional Shqiptar [Lidhjen Shqiptare të Prizrenit], t’i dorëzonte Plavë e Gusi, Malit të Zi, të qetësonte vendin dhe të siguronte paqen si dhe zbatimin e vendimeve të Kogresit të Berlinit. Ardhjae tij ka shkaktuar tërbimin e shqiptarëve të tubuar rreth Lidhjes së Prizrenit. Këshilli i Shkodrës bën përpjeke të bind fiset e malësorve të Veirut, që janë të besimit të krishterë, për të kundërshtuar dorëzimin e Podgoricës, Malit të Zi. Përfaqësuesit e fiseve e kanë qartë se territoret e tyre mbeten në Shqipëri, ndërsa Grudën e Triepshin, Mali i Zi duhet të ja kthej Shqipërisë.

Shkodër, 1 shtator 1878

Marshali, Mehmet Ali Pashai ka hasur në vështërsi të shumta për zbatimin e obligimeve që kishte marrë nga Porta e Lartë. Në një nga rrugët kryesore të Prizrenit, është vrarë telegrafisti i marshallit Mehmet Ali Pashai. Është pikëpyetje e madhe në do të reagojë Porta e Lartë apo jo? Ngase ata vetë po organizojnë dhe drejtojnë Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, si mjet për të realizuar interesat e tyre në territorin e Shqipërisë.

Shkodër, 14 shtator 1878

Në Gjakovë, është vrarë, marshalli, Mehemt Ali Pashai, në një sulm që kanë organizuar fiset malësore shqiptare. Në këtë vrasje është e përzier edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Lidhja Shqiptare e Prizrenit e ka flijuar marshalin Mehmet Ali Pashain, edhepse ne mledhjen e saj të mbajtur me 27 gusht 1878, Lidhja kishte pranuar të njihte kufinjët e përcaktuar nga Kongresi i Berlinit. Megjithatë, nuk duhet pritur ndonjë reagim energjik të Portës së Lartë lidhur me këtë ngjarje tragjike, ngse udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit, nuk janë asngjë tjetër pos figura që me to udhëheq Porta e Lartë.

Shkodër, 21 shtator 1878

Situata politike në Shkodër ka filluar të qetësohet, pas tentimit të destabilizimit të rendit dhe qetësisë publike. Disa qindra hapa larg nga konsullata e Austro-Hungarisë, në dretim të saj, është shtirë me armë zjarri. Rastin e ka marrë që ta hetojë personalsiht Hysen Pasha. Këshilli Qendror i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, bën sikur ka hequr dorë nga rrethet të cilat kanë marrë pjesë në vrasjen e marshallit Mehemt Ali Pashait në Gjakovë. Problemi qëndron aty se: Prizreni e ka organizuar të gjithë këtë rrëmujë, por ju ka frikën pasojave.

Shkodër, 29 shtator 1878

Këshilli i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për Gjakovë, është akuzuar nga Këshilli Qendror i Lidhjes së Prizrenit, në Prizren, për pjesmarrje në vrasjen e marshallit Mehmet Ali Pashait. Mund të vërehet se Lidhja Shqiptare është duke e humbur ndikimin që kishte në zhvillimet politike në botën e jashtme; por edhe në vetë Shqipërinë. Një nga shkakqet e mundshme është edhe mos harmonija në kryesinë e saj. Në ndërkohë shumë trupa ushtarake turke po përqëndrohen në drejtim të Kosovës. Ekziston një rrezik i ri për një luftë të mundshme në Kosovë. Përfaqësuesit e fiseve malësore të Veriut janë të gatshëm ti përgjigjen thirrjes së Lidhjes Shqiptare për luftë kundër Malit të Zi. Okupimi i Bosnje e Hercegovinës ka përfunduar.

Shkodër, 5 nëntor 1878

Ka mbërritur ftesa e Sheh Mustafait nga Prizreni, që delegatët e Shkodrës të shkojnë për një këshillim, në Këshillin Qendror të Lidhjes Shqiptare, në Prizren, gjë që ka shkaktuar ndarje mendimesh në mesin e anëtarëve të Këshillit shkodran. Sipas mendimit të tyre Lidhja Shqiptare e ka bërë shpenzime të shumta, pa treguar rezultate konkrete; për këtë arsye disa nga anëtarët e këshillit shkodran janë skeptik. Nëdrsa në anën tjetër, kur Shkodra kërkoi ndihmën e Lidhjes Shqiptare në Prizren, ata nuk reaguan fare, por heshtën. Këshilli i Shkodrës ka kërkuar mendimin e Hysen Pashait, por ai nuk ndodhej në Shkodër. Kjo do të ishte hera e parë, që një udhëheqës zyrtar i Portës së Lartë, publikisht të tregonte qëndrimet e ija ndaj Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Shkodër, 12 nëntor 1878

Dorëzimi i Gusisë, Malit të Zi, ende është shumë porblematike. Një anëtar i nderuar i fisit të Kelmendit e ka vizituar konsullin e monarkisë austro-hungareze në Shkodër. Me dorëzimin e Gusisë, Malit të Zi, edhe ky fis humb disa territore të rëndësishme. Arrijnë lajme se pas vrasjes së marshallit Mehmet Ali Pashait, ka përpjekje për riorganizimin e Lidhjes Shqiptare, por në veprimtarinë e saj e cila është nën ndikimin e Stambollit, çdo herë e më shumë vërhet një qëndrim armiqësor i hapur kundër Monarkisë Austro-Hungareze.

Shkodër, 18 nëntor 1878

Dega e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për Shkodër, ka marrë vendim, meqenëse kthimi i guvernatorit, Hysen Pashait u zgjat shumë, që në takimin e Këshillit Qendror të Lidhjes Shqiptare në Prizren, të dërgoj një anëtar të vetin, për të marrë të gjitha njoftimet sekrete nga Sheh Mustafai. Bejlerët e Dibrës ende nuk janë të gatshëm për të marrë pjesë në Lidhjen Shqiptare të riorganizuar. Nëse Lidhja Shqiptare e Prizrenit do të ndjek politikën e saj parimore, nuk do të ketë mundësi që ti shmanget një konflikti të afërt me Monarkinë e Austro-Hungarisë. Nëse trupat e ushtrisë austro-hungareze okupojnë Novi Pazarin dhe Mitrovicën e Kosovës dhe drejtohen për Prizren e Prishtinë, atëher, edhe Dibra me siguri se do të okupohej.

Shkodër, 18 dhjetor, 1878,

Raport mbi pregaditjen dhe gjendjen e gadishmërisë së trupave ushtarake turke, nën komandën e Ali Sain Pashait dhe ushtrisë së Malit të Zi, në pozicionet rreth Tivarit. Oficieri austro-hungarez von Thymel është i angazhuar për studime të hollësishme për gjendjen e trupave malaziase. Në popullsim shqiptare të besimit musliman, janë të pranishme parashikimet e mundshme që ushtria Turke të mbrojë Shqipërinë nga pretendimet teritoriale malaziase. Fiset e shqiptare të malësorve të krishterë nga krahina e Mirditës (Kastrati, Hoti, Gruda, Shkrlei, Kelmendi) organizojnë forcat ndihmëse për mbrojtje kundër Malit të Zi.

Pos dokumenteve të cituara si regesta dhe atyre të përmendura, duhet veçuar edhe dhjetëra dokumente të tjera nga fondi i: “Mëkëmbësit të mbretit për Dalmaci” për vitet 1875-1881. [Sot ruhen në Arkivin Shtetëror të Zarës, fondi 88]. Në këtë fond, ruhet një numër i konsideruar i raporteve të konsullit gjeneral nga Shkodra, Wasich-it, i cili një vit më vonë, siç e kemi cekur më lartë, emërohet konsull në Sarajevë. Raportet e konsullit gjeneral Wasich nga Shkodra, i dërgoheshin Mëkëmbësit për Dalmaci, gjeneral Rodiqit. [Gjeneral Gabrijel Rodiqi ka lindur në Vrginmost, më 12 dhjetor 1812; ndërsa ka vdekur në Vjenë, më 21 maj 1890. Në vitin 1869 emërohet udhëheqës ushtarak për Dalmaci. Nga viti 1870 emërohet “Mëkëmbës” për Dalmaci, me seli në Zarë].