“Flijimi vullnetar me vetëdije të plotë dhe I lirë nga çfarëdo detyrimi, flijimi i vetëvetes për të mirën e të gjithëve, është simbas meje, treguesi I zhvillimit më të madh të personalitetit, të epërsisë, të zotërimit të plotë të vetëvetes, të më të madhit vullnet të lirë.”

FIODOR DOSTOJEVSKI

Nga Eugjen Merlika (Vijon nga numuri i kaluar) 

Ja çfarë ka shkruajtur për Markun shkrimtari e poeti i madh Ernest Koliqi, në një shkrim të vitit 1971, me rastin e një të katërtit të shekullit të ndërrimit jetë të tij, me titull tejet kuptimplotë, “Mark Gjomarkaj, theror i traditës”:

“…..Të moçmit na lanë fjalë se dielli me shoshë nuk mbulohet. E dijmë mirfilli  se herët a vonë, në çastin që vjen stina historike,vlerat e njimendta dalin në dritë duke i dhënë secilit protagonist në fushë të përparimit dhe të lartësimit të lartë kombtar vendin përkatës sipas meritave. Por kjo nuk do të na ndalojë të shfaqim një ndiesi keqardhjeje për padrejtësitë si të njerëzve ashtu dhe të fatit përballë disa fatosave tek të cilët spikatën vetitë eprore të gjakut tonë.

Nji ndër ta është dhe Mark Gjomarkaj.

Markun e njoha kur ishte student 24 vjeçar në Romë. Më bëri përshtypje që prej takimit të parë pjekuria e mëndjes së tij, një pjekuri ku me zgjuarsi natyrore plot vetëdije për pozitën e veçantë krahinore në shoqërinë shqiptare, shartohej pamja e gjërë realiste e problemeve të kohës dhe kuptimi i nevojës për t’u inkuadruar me qëllime e drejtime në jetën e përgjithëshme kombëtare. Kapidani i ri, me moshë e me mendësi, ashtu m’u duk dhe ashtu e tregoi veten dhe më vonë, Mark Gjomarkaj.

I rysun prej një mërgimi politik 5 vjeçar që më kishte dhënë mundësinë për të njohur e për t’u miqësuar me persona e personalitete të ndryshme nga mbarë Shqipëria, u përpoqa kur u bëmë miq të ngushtë, me i folë Markut për nacionalistët tonë të spikatur. Në shpjegimin tim ai pëlqeu mbi të tjerët si njeri politik me ide të qarta e të prera, Mustafa Krujën, të cilit i a kishte dëgjuar emrin…..”

Ka një përputhje pothuajse të plotë të opinioneve të dy shkrimtarëve të sipërpërmendur mbi personalitetin e Mark Gjomarkajt. Është një dukuri që vërteton dëshminë e tyre se i përgjigjet së vërtetës. Marku shkoi në Itali për të studjuar Drejtësi, në traditën më të mirë të profesionit shekullor të familjes. Mbas pak kohe Italia e pushtoi Shqipërinë dhe dërgata e Shkodrës në parlamentin shqiptar, në të cilën bënte pjesë edhe Kapidan Gjoni, babai i Markut, qe ajo që kundërshtoi më shumë formën e re të marrëdhënieve me Vëndin fqinjë. Në këtë kundërshti pikërisht Kapidan Gjoni pati rolin e parë. Por pushtimi i Shqipërisë ishte edhe pragu i luftës së Dytë botërore, e juristi i ri, kapidan Marku, shpresonte në sendërtimin e ëndërrës së madhe të bashkimit të shqiptarëve në një Shtet të vetëm. Kështu ai përqafoi vijën politike të Mustafa Krujës, e pranoi të bënte pjesë në qeverinë e tij, duke marrë postin e zv.ministrit të Brëndëshëm, mbasi atë të ministrit e mbante vetë kryeministri. Ishte ministria më e rëndësishme në kabinet, sepse duhej të ruante barazpeshat e detyruara ndërmjet mëtimeve të pushtuesve e kërkesave të shqiptarëve. Marku ishte ministri më i ri në moshë i një kabineti që shquhej për cilësinë e lartë profesionale dhe integritetin moral të gjithë pjestarëve të tij.

Pak muaj mbas betimit si zv. Ministër, i ngarkuar nga kryeministri Kruja, u angazhua në shpëtimin e 320 familjeve hebrenje, duke u shpërngulur nga Kosova në Shqipërinë e Mesme e të Jugut. Së bashku me sekretarin e përgjithshëm të Këshillit të Ministrave, z. Engjëll Çoba e ndonjë tjetër pëfaqësues të  qeverisë, shkuan në Kosovë e në fshehtësi shpërngulën në Shqipëri hebrenjtë e vendosur në Kosovë mbas ribashkimit të trojeve, të cilët ishin shënuar në dokumentet e Legatës gjermane në Beograd. Këto familje hebrenje u pajisën me dokumente zyrtare letërnjoftimesh me emra shqiptarë, siç ishte rënë në ujdi ndërmjet Mëkëmbësit Jakomoni e kryeministrit Kruja.

Miqësia me Mustafa Krujën erdhi duke u forcuar gjithënjë e më shumë, duke vërtetuar fjalët e Koliqit në lidhje me bindjet e Markut mbi politikanët shqiptarë. Më 12 korrik 1942 Mark Gjomarkaj ishte në Bari të Italisë, në ceremoninë e martesës së birit të parë të kryeministrit, Petritit, me vajzën e gazetarit kolonjar Sotir Gjika, Elenën. N’atë ceremoni ai nënëshkroi në regjistrin e Bashkisë, si dëshmitar nga ana e djalit, së bashku me Shuk Gurakuqin, ndërsa dëshmitarë të vajzës ishin Gjovalin Kamsi e Kostandin Kotte. Mustafai i zgjodhi dëshmitarët ndërmjet miqve e antarëve të kabinetit e Marku ishte më i riu prej tyre, dy vite më i madh se vetë dhëndërri.

Ai qëndroi në atë qeveri deri në fund e dha dorëheqjen, së bashku me të gjithë ministrat e tjerë kur Mustafa Kruja vendosi të ndërpresë detyrën e tij së bashku me veprimtarinë politike, si pasojë e mos pranimit nga ana e autoriteteve italiane, për të hetuar e marrë masat përkatëse ndaj vrasësve të Qazim Koculit, komisar i lartë i qeverisë për Vlorën, i ngarkuar me një mision të fshehtë nga kryeministri, mik e bashkëpuntor i tij.   

Marku u tërhoq në Shkodër e në Oroshin e tij. Ai tashmë , megjithëse vetëm 30 vjeçar kishte familjen e tij, të përbërë nga një shejtëreshë, që ishte bashkëshortja e tre fëmijë të vegjël, dy vajza, Kristina e Çelestina dhe djali, Gjoni. Por gjëndja në Shqipëri keqësohej dita ditës. Marku e kuptonte se e ardhmja e saj vihej në rrezik nga një përfundim i luftës, në të cilën mund të dilte fitues Fronti Nac-Çl. Me partinë komuniste në qëndër, të drejtuar nga jugosllavët e me mbështetjen e aleatëve që kishin vendosur të mos njihnin kufijtë e krijuar nga lufta e që përkrahnin ardhjen e komunistëve në pushtet.

Shkruan Kol Bib Mirakaj në librin e tij të kujtimeve “Vetvrasja e një Kombi : “Që në verë të 1942-shit, në ndeshje me forcat e Milicisë sonë në Mal të Zi, nji të vramit malazez i kje gjetë në trup nji dokument që përcaktonte masakrimin e Shqiptarëve të Kosovës dhe okupimin e Shkodrës…. 

Plani “Mihajloviq” ishte aq i kjartë e i tmerrshëm ndër synimet e tij për shfarosjen e të gjithë shqiptarëve, sa çdo shqiptar me ndërgjegje përgjegjësie para kombit e historisë, duhej prej atij çasti me drejtue veprimin e vet drejt forcimit ushtarak të Vendit, që mund t’arrihej vetëm në harmoni me “okupatorin” e jo me sabotime dhe provokime.”  

Kjo frazë e fundit e Mirakajt përmbledh në vetvete, me pak fjalë, tragjedinë e vërtetë të problemit shqiptar gjatë luftës së Dytë botërore. Ai, copëzimi i bashkësisë, me njohjen e të drejtave sërbe, greke, maqedonase e malazeze lakmisë grabitqare të fqinjëve, duke mos mbajtur parasysh asnjë nga arsyet historike, gjeografike, etnike të popullsisë shqiptare mbi trojet e tyre, të rrëmbyer padrejtësisht e barbarisht në një periudhë kalimtare, kur Turqia ishte në perëndimin e fuqisë së saj perandorake e Shqipëria ishte një bebe e sapo lindur, shkaktuan padrejtësinë më të madhe që pësoi populli shqiptar në shekullin e atomit. Fatkeqësisht, aleatët perëndimorë, në bashkëpunim me Rusinë, që përcaktuan këtë padrejtësi, madje atë katrahurë të shqiptarëve, nëpërmjet konferencave të Londrës e të Parisit, shpallën vendimin e tyre edhe gjatë luftës, për të ngulur këmbë n’ata qëndrime, të cilat shkaktuan zëmërim të ligjshëm tek shqiptarët. Kundërshtarët e tyre, pjesëmarrësit e Boshtit, u a kthyen atyre të drejtën e bashkimit të atdheut. Prandaj pjesa më atdhetare e tyre e quajti parësore këtë gjë e nuk vendosi të luftojë kundër ushtrive të tyre, edhe se ishin pushtuese.

Historia e fituesve duhet t’a kuptojë qëndrimin e asaj klase politike shqiptare, që qe e vetmja në Evropën e luftës së Dytë botërore që nuk i u nënështrua politikës antisemite kriminale të Gjermanisë e Italisë e i vunë Vëndit të tyre një kurorë dafinash të fituesve moralë, edhe se praktikisht të mundur. Ai qëndrim nuk ishte në dobi të diktaturave, madje synonte një Shqipërin në sintoni me vlerat më të spikatura të traditës arbërore, por edhe të demokracive të Perëndimit, por një Shqipëri të bashkuar në kufijtë e saj natyrorë e jo të ndarë në të gjithë fqinjët e saj.  Lufta e vendimet e saj sollën në Shqipëri Shtetin e rindarë me fqinjët, e një diktaturë më të keqe se ajo e pushtuesve gjatë luftës. Nuk ka asnjë lloj arsye njerëzore, që të mos u japë të drejtë atyre drejtuesve shqiptarë, ndërmjet të cilëve edhe Mark Gjomarkaj, pavarësisht fundit të tyre dhe përfundimit të tyre.

Oficerët e misioneve angleze dhe amerikane, në vetvete e kuptonin se nuk ishte në dobi të tyre e të Shqipërisë një qeveri komuniste e mbas luftës, se lëvizja kombëtariste duhej të përkrahej krahas asaj komuniste. Por e para mbetej në hijen e së dytës sepse për të dytën problemi kombëtar nuk kishte asnjë farë rëndësie, mbasi ata ishin ngritur për të luftuar për atdheun e Stalinit e të komunizmit ndërkombëtar. Veç asaj shenjat e ndryshimit të epërsisë luftarake vinin nga Rusia e Stalini kërkonte pjesën e tij nga fitorja e mundëshme. Marku e kuptonte se e vetmja shpresë që mbetej ishte ajo e asgjësimit të lëvizjes komuniste e afirmimit të një lëvizjeje të bashkuar kombëtariste që duhej të përbënte një forcë të konsiderueshme edhe në sytë e anglo-amerikanëve. Prandaj ai i dha përparësi krijimit të një fuqie ushtarake me besnikët e krahinës së tij e përpjekjeve për të gjetur një gjuhë të përbashkët me Lëvizjen e Legalitetit të Abaz Kupit e Ballin Kombëtar të Mithat Frashërit, të cilët, mbas prishjes së marrëveshjes së Mukjes e kishin kuptuar se mbas luftës nuk do të kishte asnjë mundësi pjesëmarrjeje në qeverisje me partinë komuniste. Këto përpjekje synonin t’i dilnin përpara një rreziku që, me gjasë, i kërcënohej Shqipërisë së bashkuar nga zhvillimi i luftës.

Një strategji e tillë, që të mbante parasysh interesin madhor të Shqipërisë, ruajtjen e kufijve të vitit 1941, ishte bërë urdhërues për të gjithë atdhetarët kombëtaristë, edhe se ndërmjet tyre kishte ndryshime herë herë të theksuar pikëpamjesh e vlerësimesh të gjëndjes në Shqipëri e jashtë saj, në marrëdhëniet me botën që n’a rrethontee në të cilën bënin pjesë. Shumllojshmëria e mendimeve, e vlerësimeve dhe interesave përcaktoi një gjëndje pasigurie që çonte në mos veprime e pritjeje që nuk qenë aspak të dobishme për strategjinë kombëtare. Politikani atdhetar Kol Bib Mirakaj, ish ministër i partisë fashiste në pjesën e dytë të kabinetit të Mustafa Krujës, më vonë titullar i dikasterit të Punëve të Brëndëshme në qeverinë e dytë të Eqerem bej Vlorës, në librin e tij me kujtime “Vetvrasja e një Kombi”, ndoshta vepra më e saktë e më e plotë, përsa i përket vërtetësisë historike, e shkruar mbi periudhën e luftë së Dytë botërore, tregon mbi bisedën që ka zhvilluar me Benito Mussolinin  në Romë, më 23 prill 1943, në prani të zotërinjve Hilmi Leka, Vasil Alarupi e Hysref Frashëri, në të cilën ka shtjelluar me guxim qytetar e largpamësi politike problemet që shtroheshin para Shqipërisë n’atë çast e në t’adhmen, madje duke hamendësuar edhe një humbje të luftës nga Italia dhe Gjermania. Ja disa nga pikat e shtruara nga Mirakaj në marrëdhëniet ndërmjet Italisë e Shqipërisë:

“1.Asht ba gozhdë e ngulun e shqetsim i përgjithshëm në mendje të Shqiptarëve:  Frika e kolonializimit, që si rrjedhim do të sillte shkombtarizimin e ngadalshëm tek ne.

Populli shqiptar duhet të sigurohet për tash e për t’ardhmen nga synimi i kolonializimit, t’i hiqet ky preokupim.

2.Asht nevojë imperative dhe e ngutshme me rikrijue ushtrinë shqiptare ashtu si e keni premtue Ju, me komandë të veten, me flamurin e vet kombtar dhe me divizione të veta, dhe njiherit me përgatitë planin e mobilizimit të përgjithshëm, qi të mund të përballojmë për kohën e nevojshme rrezikun që U tregova. 

3.Italia, ka detyrë ta venë në gjendje Popullin shqiptar të mbrohet nga rreziku i shuemjes nga faqja e Dheut. Ma interes ka Italia të jetë populli Shqiptar  mik në bregun kundruell Adriatikut, se sa i shuem e i zëvendësuem nga anmiq të fortë e të papajtueshëm t’Italisë.

4.Asht nevojë e domosdoshme që kjo kolonë e pestë e sllavizmit të zhduket rrajsisht, para se të mundet me krye krimin që synon dhe që i asht ngarkue nga Kremlini.

5.Në kët raport, U kam ba edhe nji propozim që mund të prekë sensibilitetin: pushimin e funksionit të P.F.SH. dhe zëvendësimin e saj me Lëvizjen e Birëve të Shqipes…

Nji lëvizje kombtare për të kenë i sigurtë suksesi i saj, duhet të ketë zanë fill nga ndijesitë e tradicioni i Popullit. Ju vetë e keni thanë se fashizmi nuk asht për eksportim, pra nuk mund të kopjohet integralisht, siç ban komunizmi. Tentativa e disa jerarkëve me e kopjue në Shqipni,  e ka sjellë në negativitet.”

            Vijon

Nga Eugjen Merlika/

“Flijimi vullnetar me vetëdije të plotë dhe I lirë nga çfarëdo detyrimi, flijimi i vetëvetes për të mirën e të gjithëve, është simbas meje, treguesi I zhvillimit më të madh të personalitetit, të epërsisë, të zotërimit të plotë të vetëvetes, të më të madhit vullnet të lirë.” – FIODOR DOSTOJEVSKI

Këto fjalë të shkrimtarit gjenial rus, njërit ndër më shquarit, në mos më I shquari në studimin e në zbërthimin psikologjik të natyrës njerëzore, duket sikur janë shkruar enkas për jetën dhe veprën e një shqiptari me Sh të madhe, që u flijua në malet e Mirditës së tij legjendare, për idealet e Shqipërisë e të Shqiptarizmit në moshën në të cilën dymijë vite më parë u vu në kryq Jezu Krishti, për të shpëtuar njerëzimin nga mëkatet e tij në gjyqin e fundit. 

Sot mbushen plot 77 vite qe u ngjit në amshim shpirti i Komandantit Mark Gjomarkaj që mbeti “theror” i idealit te tij në krye të detyrës për të kundershtuar me çdo mjet te mundshëm rënien e Shqipërisë nën thundrën e regjimit komunist mbas luftës së Dytë botërore.

Kjo e fundit qe një varg provash për vetë shqiptarët. Pushtimi italian i Shqipërisë shkaktoi dhimbje e zhgënjime edhe n’atë pjesë njerëzish që i kishin parë marrëdhëniet me Italinë si një rrugë të drejtë për të hyrë në Perëndim, mbas gati pesë qindvjetorësh të sundimit të perandorisë osmane në Shqipëri. Por pushtimi ushtarak i 7 prillit 1939 tregoi se ajo rrugë nuk ishte e lehtë dhe kishte çmimet e saj. Ndoshta një nga çmimet më të larta për t’u paguar ishte, veç lirisë së rrëmbyer, copëzimi i ideve, projekteve e mendimeve që lindi ndërmjet shqiptarëve para gjëndjes së krijuar.  

Tre vitet e para të pushtimit shënuan një farë “qetësie”, në të cilët shqiptarët pothuajse e ndjenë pak peshën e luftës. Mbreti Zog kishte lënë autoritetin e tij politik në Vënd. Opozita kundër-zogiste ishte kthyer në atdhe e kishte filluar veprimtarinë esaj në organizimin e forcave të reja politike. Lufta kundër pushtuesve nuk kishte marrë ende format e saj zyrtare, sepse qëndresa e armatosur, mbas ditëve të para të prillit 1939, ishte zbehur, e përfaqësuar vetëm nga grupe të vogla mbretërorësh.

Kultura ishte ajo pjesë e superstrukturës që shënonte arritje të dobishme nën ndikimin e Institutit të Studimeve Shqiptare, që kishte mbledhur në gjirin e tij forcat më të shëndosha intelektuale të Vëndit, madje edhe të studjuesve italianë dhe arbëreshë. Komunistët, të ndarë në disa grupe, në sajë të traktatit Ribentrop – Molotov shijonin kohë “qetësie”, duke pritur krijimin e proletariatit për të zhvilluar revolucionin , simbas mësimeve që vinin nga Ndërkombëtarja komuniste dhe nga Kremlini.

Gjëndja ekonomike e popullsisë ishte përmirësuar, mbasi ishte krijuar një farë bollëku nga një prirje e qeverisë italiane për të bindur shqiptarët se “Bashkimi i kurorave” ishte një dobi për ta, e që mbeti në kujtesën e përfytyresën shqiptare, edhe mbas shumë vitesh si “koha e Italisë”. Kjo gjëndje palëvizshmërie e përgjithëshme ndryshoi papritmas në prill 1941, me bashkimin e trojeve me popullsi shqiptare, të mbetura jashtë Shtetit shqiptar në Konferencën e Londrës më 1913. Kjo ngjarje e re elektrizonte gjithë popullin shqiptar brënda e jashtë Shqipërisë zyrtare. Ishte një ngjarje madhore, që kurorëzoi ëndërrat e shqiptarëve për bashkimin kombëtar e krijoi mundësi për të ngritur institucionet e shkollat në gjuhën shqipe në Kosovë e në trojet shqiptare në Maqedoni e në pjesë të Malit të Zi e zonat e Liqejve. Sidomos të rëndësishme qenë hapjet e shkollave, të cilat edhe më vonë, me rikthimin e atyre trevave në zotërim të Jugosllavisë, si pasojë e nënështrimit të fituesve të luftës politikës jugosllave, mbetën të hapura e përcaktuan shkollimin në gjuhën amtare të fëmijëve shqiptarë. Si pasojë e veprimtarisë së palodhur të dy ministrave atdhetarë të atëhershëm të arsimit, prof. Ernest Koliqit e dr. Xhevat Korçës, u vunë në shërbim të shkollave në “Tokat e lirueme” qindra mësues nga “Dheu amë”, me zellin më të madh për t’i shërbyer idealeve kombëtare. 

Vera e atij viti shënoi thyerjen e traktatit të mos sulmimit ndërmjet Gjermanisë e Bashkimit Sovjetik, që pati pasojat e saj edhe në Shqipëri, si në të gjithë Evropën, në të cilën filloi të organizohej qëndresa e të majtëve, të drejtuar nga partitë komuniste. Kështu edhe në Shqipëri, grupet komuniste të Korçës, të Shkodrës e të Tiranës, vendosën të krijonin partinë komuniste, nën mbikqyrjen dhe drejtimin e Miladin Popoviçit e të Dushan Mugoshës, të dërguar të partisë komuniste jugosllave, edhe se në Mërgatën shqiptare kishte mjaft elementë komunistë që kishin qënë në Bashkimin Sovjetik mbas vitit 1927.  

Ngjarjet e vitit 1941 polarizuan mendimin politik shqiptar në disa drejtime e krijuan të çara në të, përsa i përkiste qëndrimeve të ndryshme ndaj pushtuesve italianë. Klasa politike kundër-zogiste, që në mërgatën 15-vjeçare ishte organizuar në Bashkimin Kombëtar e në grupin e Zarës, në ata vite përbënin pjesën kombëtariste të politikës, së bashku me Lëvizjen e Legalitetit. Ndërsa Bashkimi Kombëtar krijoi Ballin Kombëtar, grupi i Zarës, i drejtuar nga Mustafa Kruja që, në dhjetor 1941 u bë kryeministër, bashkëpunonte me italianët, në perspektivën e ruajtjes së Tokave të Lirueme, që quhej si arritja më e rëndësishme për interesat shqiptare.

Tashmë çështja e pushtimit ishte parë se, në kuadrin e luftës do të kishte përfundimin e tij jo më në Shqipëri, por në frontet e tjera të mëdha, si ai i Rusisë apo i Evropës Perëndimore. Për Shqipërinë ishte e rëndësishme të fuqizohej Shteti, në kufijtë e tij të rinj e synimi madhor ishte që ai të ruante atë gjëndje kur të mbaronte lufta, cilido të ishte fituesi.

Që nga viti 1943, qëndresa kundër italiane filloi të merrte formën e saj të organizuar. Në të bënin pjesë veç partisë komuniste edhe Lëvizja e Legalitetit e Balli Kombëtar. Që nga konferenca e Pezës më 16 shtator 1942, e deri në mbledhjen e Mukjes (1,2, e 3 gusht 1943) u krijua ideja e luftës së përbashkët kundër pushtimit italian më parë, e atij gjerman që nga vjeshta 1943, me kapitullimin e Italisë zëvendësoi këtë të fundit.

Konferenca e Mukjes, në të cilën morën pjesë Fronti Nacional-Çlirimtar me përfaqësuesit  dhe Balli Kombëtar, me një përfaqësi të zgjedhur në nivel të lartë, vendosi bashkërendimin e veprimeve luftarake të qëndresës. Në të u bisedua edhe çështja kombëtare, për të cilën Legaliteti e Balli Kombëtar kërkuan një zotim të përgjithshëm për të ruajtur bashkimin e trojeve shqiptare edhe mbas luftës. Por në atë rast ky problem, më i rëndësishmi që vihej para shqiptarëve, e që kërkonte zotimin e gjithë spektrit politik, pavarësisht nga qëndrimi kundrejt pushtimit italian, nuk gjeti një zgjidhje të vendosur e u shty për më vonë. Kështu edhe marrëveshja e firmosur nga palët pasqyroi atë pavendosmëri. Por vetë fakti i bisedës mbi problemin  bëri që të dëguarit e PKJ, që drejtonin Frontin Nac.- Çl., mbas pak ditësh të firmosjes së marrëveshjes t’a hidhnin atë në kosh, duke bërë të qartë se mbarimi i luftës nuk do të kishte asnjë tjetër parti në drejtimin e Shqipërisë, veç partisë komuniste në udhëheqje të Frontit.

Më 8 shtator 1943 Italia kapitulloi. Gjermania e zëvendësoi menjëherë me trupat e saj zbrazësirën politike duke i bërë të ditur shqiptarëve se ajo nuk kishte asnjë projekt pushtimi për Shqipërinë, por nuk do të lejonte hapjen e një fronti të aleatëve në Ballkan. Në këtë mënyrë gjermanët i linin mundësi më të mëdha politikës shqiptare të organizohej për qeverisjen e Vëndit.

Më 18 tetor 1943 u hap “Kuvendi Kombëtar”, i zgjedhur me vota të lira nga të gjitha viset me popullsi shqiptare, të bashkuara nën administrimin e Tiranës. Kjo asamble, e vetmja në gjithë historinë bashkëkohore shqiptare, që përfaqësonte edhe se jo krejtësisht Shqipërinë etnike u gjuajt me top nga ushtria partizane, si për të vërtetuar se për Frontin Nac.-Çl. Ishte më jetike mbështetja e Jugosllavisë se sa Shteti i bashkuar shqiptar.

Në këta çaste, tejet të rëndësishme për qëndrueshmërinë e vetqeverisjes shqiptare shquhet ndihmesa e Mark Gjomarkajt, si garant i zhvillimeve normale të punimeve t’asaj Asambleje kombëtare, me prurjen e treqind mirditësve t’armatosur në roje të institucioneve, duke filluar nga ndërtesa e parlamentit të vetëm të Shtetit shqiptar të bashkuar. Kush ishte Mark Gjomarkaj, të cilin shumë vite më vonë, në një tubim me rastin e krijimit të Bllokut Kombëtar Indipendent, që përkonte me çerek shekullin e vdekjes së tij, më 14 qershor 1971, profesor Ernest Koliqi do t’a përcaktonte “theror i traditës”?

Ai ishte më i madhi i nëntë bijve e bijave të Gjon Markagjonit, pinjollit të më të vjetrës shtëpi princore të aristokracisë shqiptare, prejardhja e së cilës zhytet thellë në humbëtirat e kohëve, në shekullin lavdiplotë të Gjergj Kastriotit e të Nikollë e Lek Dukagjinit, nga të cilët mendohet se është zanafilla e familjes Gjomarkaj. Një gjë është e sigurtë historikisht: në shekuj pjestarët e asaj familjeje, që ka drejtuar Mirditën e pashkelur nga ushtria otomane, kanë qënë gjyqtarët e njohur zyrtarisht jo vetëm në krahinën e tyre, por edhe në gjithë Malësinë veriore shqiptare. Ky nder dhe detyrë të zbatuar prej përfaqësuesve të kësaj familjeje dëshmon jo vetëm për autoritetin e ligjshëm që ajo gëzonte në botën shqiptare, kryesisht veriore, por edhe për aftësinë e pjekurinë e trashëguar që ata kanë treguar në ushtrimin e ofiqit më të lartë të shoqërisë. Përfaqësuesit e asaj dere mbanin titullin “kapedan” e ashtu janë të njohur në historinë e Vëndit tonë, deri në ardhjen e regjimit komunist, që ktheu në hi traditat më të çmuara të kombit e bartësit e tyre.  

Për figurën e Markut kanë shkruar, veç të tjerëve, dy nga përfaqësuesit më në zë të politikës dhe kulturës shqiptare. Profesor Ernest Koliqi dhe atdhetari Tahir Kolgjini, që e kanë njohur nga afër. Ja disa fragmente të shkrimeve të tyre. Po filloj me një artikull të të dytit, të botuar nga gazeta “Lajmëtari i të Mërguemit”, organ mujor i Bllokut Kombëtar Indipendent, që dilte në Romë, në numurin e tij të korrikut 1976, në rastin e 30 vjetorit të largimit nga jeta të shtetarit mirditor:

“…. Të gjithë shqiptarët, qi kanë flijue jetën e tyne për nji Shqipní të lirë Etnike, duhet t’i kujtojmë shpesh e me nderime. Duhet t’i kujtojmë  me qëllim qi të jemi mirënjoftësa ndaj tyne dhe, në këtë mënyrë, t’inkurajojmë pjesën nacionaliste përgjithësisht. Veç kësaj, na duhet me i kujtue dhe për arsye qi historiani i ardhshëm  të ketë burime të vërteta në përshkrimin e ngjarjeve të botës shqiptare gjatë kacafytjes së dytë botërore. E kemi për detyrë…..

Sidomos për Markun, sido qi të jetë shkrue, ato nuk janë të mjaftueshme për personalitetin e tij të vlefshëm. Janë shumë pak. Prandej edhe un, tue u mundue me tregue dishka për këtë HERO dhe tue e kujtue me nji nderim të thellë, po due me dalun përpara lexuesve të mij të dashtun.

Ishte periudha e Shqipnís Mbretnore, atëherë kur e njofta Markun për herë të parë në Tiranë. Vjeti nuk më kujtohet. Do të shkonte për të vazhdue mësimet n’Italí. Rastësisht u përshndeta me tê dhe me disa shokë, qi kishin ardhë me e përcjellun. I hateshëm dhe i pastër në trup; krrik (shik) në veshje dhe i zvillatun e simpatik në ftyrë. Më tërhoq vrejtjen zgjimi dhe sjellja e tij fisnike. Me qëllim qi të përbâj nji mendim, fillova me tê disa bisedime të ndryshme. Përgjigjet e tij ishin të qarta dhe me vênd e mâ tepër në dialektet t’ona. Qysh atëherë, mbeta shum i kënaqun, tue m’u forcue shpresa për ktê student të ri, si djalosh i nji derës së mirë, do të mbërrîjë në gjêndje me i shërbyem Shqipnís në kohën e ardhëshme. 

Ai qe nji student shqiptar vërtetë idealist. Mâ vonë e shoh si Nënministër i Punëve të Mbrêndshme në Tiranë, kur erdhi në fuqi qeveria e kryesueme prej të ndiemit Mustafa Krujës në fillim të vjetit 1942…..

Kur ishte fjala për shqiptarë e për Shqipní, atê nuk e lakonte kurrgjâ në ket botë. As vdekja nuk i bânte përshtypje. Mâ vonë, me dorëheqjen e qeveris së Mustafa Krujës, ai, nji herë, kaloi në jetën private. Mbasandej, me kapitullimin e Italís në vjeshtën e vjetit 1943, mori pjesë në Kuvêndin Kombtar në Tiranë. Në kët kohë, elementi komunist, tue përfitue nga mungesa e autoritetit, e kishte mârrun frênin në dhamb dhe bânte atentate djathtas e majtas, tue vramë nacionalistë të shquem , me qëllim qi të mbjellte terrorin në popull dhe në qeverí.

Pikërisht në kët kohë të rrezikshme, Mark Gjomarkaj me treqind miq e dashamirë, qi i kishte sjellun prej Mirdite, i siguroi mbrojtjen parlamentit, tue e ruejtun nga çdo msýmje, ose kërcnim. Në këtë nmëyrë ai, legjislaturën e asaj kohe e vuni në gjêndje  me punue me qetësi e me gjak të ftoftë….”

Shkrimtari kombëtarist Tahir Kolgjini, me një stil të përkorët  i ka lënë historiografisë shqiptare, nëpërmjet atij shkrimi, jo vetëm një dëshmi të vyer të atij HEROI të kombit, por edhe një portret të përkryer të një djaloshi që, pa mbushur ende të tridhjetat, kishte fituar shtatin e burrit të Shtetit dhe shërbyesit të zellshëm e të vyer të Kombit, në disa nga çastet më të vështira e më të brishta të qënies së tij.

Vijon