Historian kam qenë i detyruar të jem nga nevoja për të ndrequr sadopak padrejtësitë dhe falsifikimin e historisë së mëparshme tejet të politizuar, ndërsa prirjen për letërsi e kam të lindur”. Uran Butka e rrëfeu në këtë mënyrë dyzimin e tij mes historisë e letërsisë, me rastin e promovimit të librit të vet me tregime /
“Më në fund të lirë”.
Për të, titulli i librit lidhet me përpjekjen e mundimshme të shqiptarëve për lirinë, e cila siç u shpreh autori, erdhi natyrisht vonë, por që edhe sot nuk është e plotë. “Shqiptarët nuk ndjehen plotësisht të lirë, sepse nuk janë të sigurt për jetën, nuk i gëzojnë plotësisht liritë e të drejtat e njeriut, nuk e gëzojnë ende pronën, nuk funksionon shteti ligjor, sidomos drejtësia e të tjera”, tha Butka. Autori i librit me tregime, nënvizoi se tipari që e dallon krijimtarinë e tij, prej të tjerëve është sjellja e imazhit letrar përgjithësisht nëpërmjet vuajtjes, jo të trishtë e pa shpresë, po vuajtjes së hapur, vuajtjes së bukur. “Vuajtja, kur e përballon, kur nuk të vret, kthehet në një pasuri të madhe, të bën më të fuqishëm e më të thellë. Jeta ime e vështirë ma ka mundësuar këtë pasuri. Shto këtu edhe vuajtjet e të tjerëve, me të cilat jam angazhuar apo shkrirë gjatë këtyre njëzet e kusur vjetëve”, sqaroi autori, duke shtuar se, -“vuajtje që të dhemb gjer në palcë, por që të shtyn ta mposhtësh, të nxit të luftosh, të jetosh, të gëzosh, madje edhe të qeshësh e të bësh humor. Puna është sesi ta kthesh këtë vuajtje në art të vërtetë. Kjo ka të bëjë me mjeshtërinë e shkrimtarit. Këtu fillon edhe brenga tjetër, ajo drithëruesja e krijuesit, nga e cila përftohet imazhi”.
Sa i takon dyzimit historian-shkrimtar, Butka theksoi se u detyrua të bëhej historian, për të trajtuar objektivisht ngjarje e personalitete historike të denigruara e të përbaltura apo fare të patrajtuara, por mbi bazën e dokumenteve të reja të arkivave shqiptare e të huaja. “Një popull që nuk njeh historinë e tij, nuk orientohet dot nga e ardhmja. Kjo fushë ka të bëjë me shpirtin, me ndjesitë dhe imazhet që përcillen artistikisht. Historia dhe letërsia janë dy botë të ndryshme, që e ushqejnë mirë njëra-tjetrën, por edhe e dëmtojnë nëse përdorin të njëjtat mjete”, tha ai. Në fund, autori tregoi se për historinë punon në çdo kohë, mes zhurmave, njerëzve, pluhurit të arkivave, luftës me të tjerët, ndërsa kur shkruan letërsi, duhet të jetë krejtësisht i qetë, i vetmuar, i ngërthyer në vuajtjen e krijuesit, brenda vetes dhe në luftë me veten.
Kritika
Për librin e tij folën edhe dashamirës të letërsisë, shkrimtarë e pedagogë. Shkrimtari Teodor Laço kumtoi se autori sjell një mënyrë origjinale procedimi, që modelin letrar e përcjell nëpërmjet përjetimeve të tij emocionale, që do të thotë, se atë që shkruan, e ka prekur dhe e ka ndjerë vetë, e ka përjetuar thellë nëpërmjet kontaktit me jetën dhe nëpërmjet kontaktit me historinë, e cila është ndihmëse e shkëlqyer për autorin. “Disa tregime i lë të hapura si ‘Peizazh vjeshte’, ‘Tryeza’, ‘Sytë e Xhirafës’, ‘Muret’, gjetje të bukura, që të kujtojnë procedimin e O.Henrit. Do të veçoja tregimin ‘Basti’ që më ka tronditur. I denjë për penën e Solzenicinit. Një tregim jashtëzakonisht tronditës dhe i arritur artistikisht”, tha Laço.
Një analizë më të thellë shpërfaqi shkrimtari Agron Tufa, i cili kujtoi që Butka ka qenë një politikan aktiv i së djathtës shqiptare me një vizion historik e bashkëkohor për tërësinë e pandashme në fatin historik, të kaluarën e të tashmen e përbashkët dhe ëndrrën e përbashkët të një perspektive moderne properëndimore. “Ndoshta me një ndikim vendimtar kanë qenë studimet e tij historike, veprat monografike e tematike si historian kontestator i linjës së historiografisë sonë zyrtare, duke provuar me një faktografi të dendur falsitetin, manipulimin dhe kursin e përqendruar të vazhdimësisë së trashëgimisë enveriste të historisë edhe në ditët tona”, nxori në pah Tufa.
Ai u rikthye te kontributi si shkrimtar i Butkës kur tha se materia e tregimeve të tij është e thjeshtë, e kapshme, e përfytyrueshme në përjetim, e kjo është dhe arsyeja se pse të mbeten gjatë në kujtesë.
“Po ta shohësh artin e tregimit të Butkës, ai duket se nuk pretendon të çudisë askënd; madje ke përshtypjen sikur ai është i zënë me zgjidhjen e një farë enigme, njëfarë habie, që e ka torturuar. Është një pëshpëritje me veten apo një kallëzim në mirëbesim, siç ndodh të qahen hallet me dikë të ngjashëm, për një përvojë të njohur e të bashkëjetuar”,- u shpreh Tufa. Studiuesi shtoi se në tregimet e Uranit nuk ka vetëm rrëfim, pasi shpesh përvojat e tij mobilizojnë një linjë që nëpërduket qartë në të gjitha librat, një përvojë rrëfimi të tregimit pa syzhet, i cili ushqehet me spontanitetin e situatës, përjetimit, kujtesës së një pengu të vjetër, si në tregimin “Vjeshta e tretë”, duke krijuar efektin e një tabloje psikologjike, në të cilën zbulohet metafora ose metaforizmi vetëm nga një vështrim i tërësishëm i detajeve. Për të, koloriti i mimikës, ripërtëritja ose ngrysja e natyrës shkrin së bashku një rrjedhë meditative të jetës që kalon dhe të pengut që ka mbetur, po ai që ka qenë, përkundër ndryshimeve të thella që ka bërë koha me njeriun. Të njëjtën strukturë vegimi kanë dhe tregimet pa syzhet si “Ikja”, “Shiu”, “Ligjvënësi”, “Dilema”, “Maloja”, “Radhët”, “Këpucët”, etj.
Ndërkaq, Floresha Dado, teoriciene e letërsisë, theksoi se në vëllimin me tregime të Butkës bie fort në sy intuita e shkrimtarit për të kapur detajin, që është tepër ekspresiv dhe që i jep dorë për zhvillimin e problematikave, apo të zgjidhjeve. Në këtë vëllim ka tregime shumë interesante, madje dukshëm sheh një rritje cilësore, krahasuar me vëllimet e mëparshme.
“Ai, ai i bën një shërbim të madh kulturës shqiptare, duke e zbuluar historinë dhe pastaj, në fazën e dytë, kalon në estetizim të saj. Duhet që patjetër të të krijojmë një marrëdhënie të shëndetshme me historinë tonë kombëtare dhe më vjen mirë që kjo ndodh në librat e Butkës dhe kultivohet në letërsinë shqiptare”, do të vinte në dukje Mark Marku, analist i njohur.
Sakaq, për kritikun Bashkim Kuçuku “Urani është shfaqur qysh në krye, si shkrimtar i angazhuar. Ai sjell anën tjetër të medaljes, atë të panjohur, duke thënë të vërtetën me humanizëm dhe art. Urani ka linjën e realizmit. Butka është nga ata shkrimtarë që e ka këtë stil realist, që është njëherësh, shtrati më i mirë i çdo letërsie të vërtetë”.
Ndërsa shkrimtari Lazër Stani, tha se duke lexuar tregimet e Butkës, ne nuk e shtrojmë pyetjen se ç’ishte diktatura. Por rrëfimet e Butkës, me fuqinë e tyre, shtrojnë pyetjen: Ç’është njeriu? Sepse njeriu është një qenie komplekse, pjesë e genit dhe racës njerëzore, me të mirat e të këqijat, me vetëdijen, por edhe me instinktet shtazarake. Si çdo libër, edhe ky të shtyn në një reflektim: Ajo betejë e përjetshme, nuk ka të bëjë vetëm me komunizmin, por është e vjetër sa vetë jeta, qysh në ekzistencën njerëzore. Ajo betejë e përjetshme ndërmjet të mirës e të keqes dhe ajo kosto e përjetshme, që paguan raca njerëzorë në këtë përballje, jepet realisht dhe fuqishëm. Merita e Butkës është se nga mijëra histori, ai di të zgjedhë dhe di t’i kthejë në art, histori që flasin shumë e mbeten gjatë në memorien e lexuesit dhe që ia vlen të lexohen.
Shkrimtari Visar Zhiti u përqendrua te krahasimi, kur tha se “ishim në një kohë që nuk lejohej kujtesa, dokumenti. Uran Butka këtë gjë po bën: Po jep kohën, kujtesën, dokumentin, imazhin, kaq të rëndësishme për historinë dhe letërsinë”.
Zhiti, teksa vuri në dukje se bën pjesë tek ata njerëz që besojnë se letërsia pas ’90-ës po bëhet më e mençur, më e mirë, më e vetvetishme, tha se Butka ka spikatur dhe ka udhëhequr në këtë letërsi. “Bën pjesë në majat e të sotmes. Tregimet e shkurtra, me një buzëqeshje çehoviane, janë të dhimbshme, por jo të hidhura, nuk janë cinike, por janë brengosëse, tek shpalosin një mirësi, një mirësi të madhe, që mungon aq shumë në kohën tonë”,-përfundoi ish-ministri.
E në fund, foli Bardhyl Londo, duke theksuar se i kishte bërë përshtypje struktura e librit. “Ai hapet me një tregim, me një temë të përjetshme, njerëzore, që e kemi të gjithë në zemër. Tregimet e Uranit vijnë nga vuajtja e tij dhe e shoqërisë njerëzore. Tregimi që më ka pëlqyer më shumë, është “Fotografi”, një tregim me të vërtetë çehovian, ndërsa tregimi “Basti”, një tregim që, nëpërmjet një fabule të thjeshtë, sjell një dramë të jashtëzakonshme njerëzore. Ky është thelbi i krijimtarisë së Uran Butkës”, -deklaroi Londo(Kortezi:Fatmira Nikolli- G Shqiptare.)