Presidenti Nishani vlerëson figura dhe personalitete me kontribute të spikatura të Bashkësisë Shqiptaro-Amerikane: Krenarë që jemi shqiptarë!/

NGA ALBERT HABAZAJ*/

Ndoshta për herë të parë, nëpërmjet kësaj kumtese, mund të prezantojmë një fashë vagëlluese për figurat me dritë hije në historinë e Luftës së Vlorës, 1920 dhe folklorin për ta, sipas Epikës Historike të Luftës së Vlorës. Në fokus do të kemi figurën komplekte të Qazim Koculit, si rasti më tipik i, të paktën, dhjetë nga dymbëdhjetë anëtarëve të komitetit të “Mbrojtjes Kombëtare” të Luftës së Vlorës. Grafiku historik dhe folklorik i figurave të tilla të njohura nuk ecën në trajtë lineare, por me një kolorit kontrastesh të forta, që, duke i interpretuar në kontekst rrethanat lehtësuese dhe rënduese, japin efekte deri kombëtarisht. Shumë prej figurave të LV, të cilëve u këndohen këngë, se bënë histori, patën nga regjimi monist një përfundim tragjik, u pushkatuan, u burgosën ose vdiqën në burgjet e zeza komuniste, u internuan nga fashistët dhe komunistët dhe u mbuluan me harresë, u lanë në heshtje apo u qëlluan me rrufe shpifjesh e falsifikimesh. Ata, që dikur i kishin shërbyer me përkushtim pavarësisë kombëtare dhe shtetit, u bënë jetë të harruara. Ja pra, se përse është e domosdoshme për të shkruar, për të thënë të vërtetën dhe për t`i kthyer historisë personazhet e saj të merituara. Për hir të së vërtetës historike, në mirënjohje të kujtesës njerëzore të komuniteteve ku kanë lindur, jetuar dhe vepruar personazhet historikë, mendojmë se ngjarjet dhe personazhet që i bënë këto ngjarje në kohën që ndodhën dhe në hapësira konkrete, të caktuara e reale, duhen paraqitur e shkruar ashtu siç kanë qenë, siç kanë menduar dhe vepruar, me anët pozitive dhe negative të tyre.

***

Abstract: This paper will, perhaps for the first time, shed a glowing beam of light on the controversial historical figures of the 1920 War of Vlora, as well as their place in the historical lore epic of that War. We will make a focal point of this research the complex figure of Qazim Koculi, as the most typical representative of at least ten out of the twelve members of the “Committee for National Defence” that was set up to bring that War to success. The historical and folk representation of these men is not a linear graph; it is full of sharp contrasts which, when interpreted within the contextual mitigating and aggravating circumstances, leads to effects amounting to a national scale. Many of the figures of the War of Vlora, of whom folk songs were made, for they made history, were decreed a tragic end by the communist regime: they were jailed and died in the bleak communist prisons, were sent to internment by both the fascists and the communists, and were sent to oblivion, they were cast silence upon, or bolts of slander and falsity. Those who had once devotedly served the national independence and state were tuirned into forgotten lives. This is why it is necessary to write in order to restore to history its meritted characters. For the sake of the historical truth, in gratitude to the human memmory of the communities where such historical characters were born, lived and worked, we hold that the persons who made the events within the real time and spatial frame, should be pictured realistically, as they thought and acted, with all their lights and shades.

***

Punimi ynë ngushtohet vertikalisht, duke patur në optikë: raportin histori – epikë historike, për figurat me dritë hije në histori dhe folkor. Lufta e Vlorës, 1920 mbetet trampoline jonë për të notuar, aqsa, ku ka “det”, “liqen”, “lumë”, “përrua”, a “rrëke”  historiko – folklorike. Për mos t’ u hapur si vaji në lakra, se ka shume figura të errësuara (të denigruara) nga LV, 1920, po shqyrtojmë një rast tipik, Qazim Koculin.

Gjykojmë se përshkrimi korrekt, pa shtesa të tepërta dhe pa hequr bëmat e tyre për një arsye apo një tjetër e bën sidomos historinë një shkencë serioze, të besueshme dhe pashqetësueshmërisht referencë kryesore burimore për studiuesit dhe për të interesuarit. Për të mos rënë në batakun e historiografisë komuniste, pra, për të mos përsëritur modelin e keq të paraqitjes bardhë e zi të figurave historike, puna më e vlertë që mund të bëhet është radioskopia historike, skaneri historik që historiani ka detyrë ndaj figurave historike, si mjeku ndaj pacientit. Gjykimin e bën koha për historinë, për ngjarjen, për personazhet, për ata që bënë historinë dhe për ata që e shkruajnë historinë.

1.1. Figurat me dritë hije në histori dhe folklori për ta. Rasti i Qazim Koculit

Dëshirojmë të sjellim një rast të freskët, nga Lufta e Gjormit (30. 12. 1942 – 02.01. 1943), për të bërë një krahasim të nevojshëm. Gjatë muajit mars 2013, Hyso Askushaj nga Gjormi i Vlorës na kujton se në ato luftime, nga më të mëdhatë në rrethin e Vlorës, armiku u thye keq. Atyre brinjave mbeti dhe komandanti i tyre, konsulli Franko Klementis. Të mbeturit gjallë, kur u kthyen në Vlorë, për humbjen që pësuan në luftën e Gjormit, pushkatuan edhe guvernatorin Qazim Koculi, edhe prefektin Lele Koçi. Nuk mund të mbetej jashtë vëmendjes së kujtesës popullore kjo ngjarje, se populli në këngën: “Lufta e Gjormit”, që mbahet mend deri sot e praktikohet në komunitetin e Gjormit, Vlorë, ndër të tjera merret vesh se… “Armiqtë e mblodhë veten/ S’ lanë plaçk’ e bagëti,/ Për hakmarrje morën pleqtë/ Dhe i mbyllë në qeli./ Kur në Vlorë vanë:/ Qazim, na jep llogari!”/ Armiqtë vranë shoshojnë,/ Vranë Kocul e Koçì…”[1] Kur thotë kënga se vranë shoshojnë, ka parasysh faktin se: si ata që erdhën si pushtues edhe ata që nuk luftuan për çlirimin e vendit nga pushtuesit e huaj e u pajtuan  me të, ishin njësoj, për vendasit që u ngritën me armë në dorë, si gjithnjë, kundër zaptuesit të tokave e pronave që trashëgonin nga të parët, që kur s’mbahet mend. Kënga i vë në një kandar, i vlerëson ashtu siç e mendon: armiq, u vë notën në moment, nuk i dallon nga njeri – tjetri, ndaj shprehet që ata vranë shoqi – shoqin, njeri – tjetrin.

Më 1920 – n Qazim Koculi ishte hero, një nga udhëheqësit më të shquar, më të zotë, më veprimtarë ndaj çështjes së Atdheut, shembulli i patriotit të vërtetë. Për atë luftë i këndohet kënga, bashkë më Osman Haxhiun me nur kombëtar: “Lule, Osmën Efendi/ Edhe Qazim Koculì/ Të kishin dy, tre si ti/ do të bënej Shqipëri!…”, apo “Burrat që morën vendimë/ Osmëni me dy Qazimë/ mblodhë gjithë Parësinë,/  të hidh’ në det Italinë” etj. Gjatë LDB, apo gjatë LANÇ, siç është quajtur më ngushtë, e fëlliqi, siç thotë populli. Kjo është e vërteta. Kjo është historia. Nga sa kemi njohuri, gjykojmë se jo vetëm historia e Shqipërisë, e Ballkanit, e Europës, por edhe historia botërore dhe qytetërërimi, nuk njeh ndonjë personazh “kimikisht të pastër”[2]. Edhe personazhet historikë, njerëz janë, dhe, si të tillë s’mund të jenë të pagabueshëm. Si duket, ne vuajmë akoma nga kompleksiteti i të qenit o vetëm i mirë, o vetëm i keq. Mendojmë se ende nuk qenkemi pastruar nga vesi i të dukurit, i vetëmburrjes (pa e ngatërrruar me ndjenjën e krenarisë, si veti, si virtyt). Mbase nuk mjaftojnë disa bulëzime studimore, në të cilat jepen ngjarja apo personazhi ashtu siç duhet: siç është paraqitur në realitet, siç është njohur në komunitet, siç ka qenë në të vërtetë, me të mirat dhe të këqijat e tij si profil, që ka zenë një vend të caktuar në histori dhe kënga e ka marrë në gjirin e saj, e mban apo e flak dhe pse? Ujëvara studimore, ku jepen ngjarjet e personazhet me të gjitha “ngjyrat e ylberit” dhe jo vetëm o bardhë, o zi, mendojmë se e bën të patundshme ndërtesën e historisë, me themele të forta, me mure rezistente; vetëm kështu mund të shëndoshet pema historike që hijeshon kështjellën e veçantë dhe interesante të “Vendit të Shqipeve”; vetëm kështu rrënjët e pemës nuk i shkul dot asnjë furtunë, nga do që të vijë. Dhe trungu forcohet, dhe degët lulëzojnë në rrjedhat e kohës. Ndërkohë, ndjejmë se Kujdesi Studimor ndaj Infeksioneve të Ekspansionit së Shfrenuar Amatoreks të Parasë së Egos Primitive, ia vlen të jetë i vëmendshëm, serioz dhe i vijueshëm. Atje ku historia ka nevojë, e ndihmon kënga, e plotëson atë, e saktëson, me gjithë rezervat, se folkori hiperbolizon, apo litotizon, sipas botës së tij mentale, që nuk duhen shpërfillur nga historishkruesit. Historianët, historishkruesit, sigurisht, duke respektuar parimet shkencore, metodat e kërkuara, parë nga pozitat e duhura, ata dhe vetëm ata e kanë shkruar po e shkruajnë dhe do ta shkruajnë Historinë e Popullit Shqiptar, duke i vështruar e vlerësuar në zhvillimin e tyre historik të pandërprerë e tërësor historibërësit, ngjarjet, dukuritë, personazhet, sendet etj., dhe në lidhje të ngushtë me kushtet konkrete historike. Fjala vjen, një figurë e njohur, me kontribute të dalluara për LV, por e diskutueshme si Qazim Koculi, nuk ka mbetur i shpërfillur nga historia. Konkretisht është përmendur në HSH, 1965, i është hequr emri në botimet e mëvoshme, ndërsa i ripërmendet emri i pacunguar në HPSH/ 3, 2007. Pse ka ndodhur ky fenomen? Telegrafisht mund të bëjmë këtë interpretim. Q. Koculi ka vlera të padiskutueshme për LV, 1920. Ai, duke qenë edhe ushtarak me akademi, oficer marine, me gradën kapiten, jo vetëm që radhitej në krye të Parisë së krahinës së Vlorës, qe drejtues ushtarak i LV, (pas A. Lepenicës në Kotë), që hodhi në det Italinë kolonizatore, me bekimin e zotit, në të drejtën shqiptare, sipas urtësisë kombëtare të KMK dhe në ballë të gjithë Shqiptarëve të organizuar e të armatosur për liri. Gjatë LDB (LANÇ) Koculi bashëpunoi me pushtuesit, me “Italinë e dytë”, siç thotë populli.  Por “vëllezërit pipinor” nuk mund t’ia harronin Njëzetën “mikut”, që u doli në shteg, kur u erdhi zogu në dorë, pavarësisht nga fasada e përzemërt miqësore e matansëve adriatikas.

Edhe në komunitetin e Vlorës, për Qazim Koculin ka dy mendime kontradiktore me njëra – tjetrën. Njëra palë thotë se ka bashkëpunuar me pushtuesin; nga pala tjetër, nga të pasmit e tij thuhet se ka qenë atdhetar. Mbi këto gjykime, duke interpretuar mendësisë e banorëve të Vlorës si krahinë, si rreth, ne me përgjegjësi vërtetësore, evidentojmë se, ai qe anëtar i KMK dhe në ballë të LV, më 1920, por më 1943, i vuri shqelmin lavdisë që bëri ndaj Italisë së Parë, me turpin që nxiu faqen me Italinë e Dytë. Banorët – për Njëzetën e quajnë patriot, për Dyzetetreshin tradhëtar (jezit). Gjithsesi, ai është një figurë komplekse, me dritëhije, me të mira e të liga, që ndoshta ka rëndësi të njihet nga historia, sepse folkori shumë pak vend i ka kushtuar dhe ndoshta vetëm në Kocul, në vendlindjen e tij dhe jo gjetkë. Ndoshta ka patur, por ato këngë pa përhapje, kanë rrjedhur gjatë rrugës, janë tharë e nuk kanë qarkulluar edhe për shkak, se në regjimin e Hoxhës ka patur direktiva për figura të tilla dhe krijuesit e rinj të folklorit të pasluftës e kanë parë të arsyshme të mos e përfillin, ose janë tutur të këndojnë për luftën e tij të parë, apo, si duket ngaqë nuk i kanë pëlqyer fundin e palavdishëm e kanë anashkaluar apo përbuzur. Kemi parasysh një pasazh të Sali Muratit, (të cilin të gjithë luftëtarët e flisnin Kapedan; e konfirmon dhe i madhi P. Marko te “Ultimatumi”), debatin me Q. Kokoshin, anëtar i KMK të LV(“Unë të bëra Kokosh, unë t’i çkul pëndët!”), të dy personalitete të LV. Kemi shkelje të dinjititetit njerëzor tek ky rast nga komandanti i çetës së Rrëzës ndaj anëtarit të KMK? Mendojmë se jo, po ta gjykojmë në kohën e ndodhur dhe në situatën reale, sepse ata ishin të njohur me njëri – tjerin, ishin edhe miq, por qëndrimi ndaj çështjes kombëtare ishte pasaporta e Nderit. Ndaj thotë populli, që e mira do një jetë të tërë të mbahet e të ruhet si vlerë; e keqja për një minutë bëhet dhe shëmbet monumenti i mëparshëm i lavdisë, bëhet hi e përfundon në koshin e Historisë. Ndoshta ka vend të shprehemi, se po nuk u repektuan kriteret shkencore të historizmit nuk prodhohet histori, por hiçtori; ashtu sikurse po nuk u respektuan veçoritë specifike të folklorit, nuk rrjedh folklor i kulluar nga burimi, por “turbofolk”, ku turbullohet burimi folklorik, me një, dy, tre a katër zëra të bërë tok në mënyrë artificiale, të shtërnguar, duke shtërzuar, pa një bërthamë harmonike, ku elementët të rezonojnë me njëri – tjetrin kumbueshëm. Ndërkohë, nga shkruesit e historisë deri më sot (2013), nuk ka një monografi të plotë kushtuar figurës së Q. Koculit, kur ka vërshime të papara për figura më periferike sesa ky shqiptar i shkolluar, me kontribute dhe me karakter kompleks.

Ndër figurat e rëndësisë parësore në LV, vetëm për Osman Haxhiun është bërë një monografi e veçantë, nga studiuesi B. Gaçe dhe për Ahmet Lepenicën, nga E. Memishaj dhe ende për asnjë tjetër nga anëtarët e KMK, apo 12 komisionë, siç i quan populli me gjuhën e tij. Janë trajtuar ata në artikuj të ndryshëm veç e veç, por ato shkrime, pavarësisht nga dëshira e mirë dhe atdhetarizmi i artikullshkruesve, nuk mund të klasifikohen për t’u përfillur në kriteret studimore – shkencore. Po ashtu viganët e LV janë përfshirë në libra, nga të cilët mund të qëmtojmë për botime serioze, por që ata trajtohen bashkë në një tekst, janë personazhe kolektivë, që gjithsesi nuk mund të jepen plotësisht. Mungojnë librat monografikë individualë për drejtuesit e asaj epopeje të lavdishme shqiptare, që bëri jehonë në botën e kohës.

Për popullin, i cili flet me këngë, të mburr apo të shan, apo dhe s’ të përmend fare, se s’i intereson, se s’ka ndërmend të të rregjistrojë në kujtesën sociale, as të të qarkullojë me krahët magjikë të këngës së komunitetit të tij, Q. Koculi (i paraqitur me dy pamje), vërtet në Luftën e Vlorës, më Njëzetën është Hero, është në gjirin dehës e të merituar të Lavdisë, por në LDB (LANÇ), për segmentin kohor trevjeçar 1939 – 1943, cilësohet tradhëtar i vendit, se u bë me armikun. Këtë dëshmon në Shqipëri logjika e Lirisë, se liria e atdheut nuk mund të jetë trampoline e lavdisë vetiake, e mosngacmimit të interesave personale dhe kështu baloset kushdoqoftë, si Ballabani. Ky është folkori. Një fytyrë ka ai, s’pranon dy fytyra…S’ke ç’i bën, se dhe të duash, s’e ndryshon dot, pasi ai ka përhapjen gojore dhe lidhjen e së bukurës me të dobishmen “ligjësi”. E ka në natyrën e tij dhe kontrastin e prerë (o i mirë deri në fund, o i lig që në fillim – pikë dalluese kjo, ku trajtimi folklorik bëhet jo siç është fakti historik.

1.2. Arsyet e vërteta që emrat e KMK t’i merrte harrimi memorial dhe zvetënimi historik. Me fillimin e erën së re demokratike, për Shqipërinë po shkonte, të paktën, haka morale tek i zoti që i takon. Por prapë zhurmënajë, mjegullnajë, rrëmujhane në vlerësime, në fjalime, në botime, në klasifikime. Tirrej e tirrej filli e s’po i vihej pika mbi ì personave historikë të lënë në errësirë e më keq akoma, të quajur armiq të popullit. Parë me syrin e kohës që lamë pas, jo vetëm anëtarët e KMK, por edhe luftëtarë të tjerë të shquar në LV, në personalitetin e tyre kanë patur dritë, por kanë patur dhe hije. Dje iu hoq drita, ju retushuan vlerat, u la vetëm profili i errët i tyre, i theksuar, i avancuar. Sot ju hoq hija, errësimi dhe ju la vetëm ndriçimi i qenësishëm, deri në dritë pa limit. Shumë i çuditshëm na duket ky qëndrim, kjo metamorfozë që dëmton e nuk bën mirë. Na duket se, për këto gjëra kemi të bëjmë me probleme karakteri, se të kalosh nga ekstremi në ekstrem, sipas erës që fryn, nuk ëshët cilësi pozitive. As rrumbullakosja, suvatimi e patimimi i dritave apo hijeve në personalitetin e figurave të LV nuk është i dobishëm për kërrkënd. LV, me historinë e saj të shkruar na dha heroin historik. LV, me ciklin e këngëve të EHLV, me folkorin e saj të kënduar, na dha heroin kulturor.

Nga sa kemi studiuar historinë lokale dhe atë kombëtare, rezulton se figura e Qazim Koculit, me gjithë kontrastet e dritëhijeve të jetëshkrimit historik, ravijëzohet si kontribues për paqen, pare në kontekst, me planin e aktorëve shqiparë, me faktorët rajonalë e ndërkombëtarë, në atë det me lule e furtunë të faktorit të brendshëm, paparashikueshmërisht të ndryshueshëm. Ndërsa epika historike, folklori i asaj hapësire ku ka lindur, ku ka jetuar dhe ku ka vepruar jo pak kohë personazhi historik që trajtojmë, siç është Koculi, një fshat i vjetër kufitar midis krahinës etnografike të Labërisë së Brendshme dhe asaj të Myzeqesë së Vogël, në krahinëzën e Fëngut apo Treblovës, po thuaj është bjerrafat, sepse ka humbur. Ai pak, shumë pak që ka ngelur e kemi mundur të mbledhim, nuk ka nivel aristik dhe nuk bëhet dot përfaqësues i folklorit tëasaj treve të pasur me gurrë popullore, edhe me burimin e vjetër, por të kulluar të epikës historike të Luftës së Vlorës. Vetëm kënga që s’bëhet me urdhëra. Dhe në se ngrihet me paterica, nuk ka jetëgjatësi. Folklori është qibar, fodull, sqimatar, kryelartë, shumë i kujdesshëm intuitivisht e kërkues në “Kushtetutën” e tij, që nuk afrohet me këdo, por me ata që plotësojnë kushtet e tij specifike.

*) Drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”

Vlorë, ALBANIA

*Kumtesa e mbajtur më 29 . 08. 2013 në Takimin VIII Vjetor të Institutit ALB – SHKENCA,Tiranë,  Konferenca e Shkencave të Filologjisë, të Historisë e të Kulturës

Me fillimin e erën së re demokratike, për Shqipërinë po shkonte, të paktën, haka morale tek i zoti që i takon. Por prapë zhurmënajë, mjegullnajë, rrëmujhane në vlerësime, në fjalime, në botime, në klasifikime. Tirrej e tirrej filli e s’po i vihej pika mbi ì personave historikë të lënë në errësirë e më keq akoma, të quajur armiq të popullit. Parë me syrin e kohës që lamë pas, jo vetëm anëtarët e KMK, por edhe luftëtarë të tjerë të shquar në LV, në personalitetin e tyre kanë patur dritë, por kanë patur dhe hije. Dje iu hoq drita, ju retushuan vlerat, u la vetëm profili i errët i tyre, i theksuar, i avancuar. Sot ju hoq hija, errësimi dhe ju la vetëm ndriçimi i qenësishëm, deri në dritë pa limit. Shumë i çuditshëm na duket ky qëndrim, kjo metamorfozë që dëmton e nuk bën mirë. Na duket se, për këto gjëra kemi të bëjmë me probleme karakteri, se të kalosh nga ekstremi në ekstrem, sipas erës që fryn, nuk ëshët cilësi pozitive. As rrumbullakosja, suvatimi e patimimi i dritave apo hijeve në personalitetin e figurave të LV nuk është i dobishëm për kërrkënd. LV, me historinë e saj të shkruar na dha heroin historik. LV, me ciklin e këngëve të EHLV, me folkorin e saj të kënduar, na dha heroin kulturor.

Nga sa kemi studiuar historinë lokale dhe atë kombëtare, rezulton se figura e Qazim Koculit, me gjithë kontrastet e dritëhijeve të jetëshkrimit historik, ravijëzohet si kontribues për paqen, pare në kontekst, me planin e aktorëve shqiparë, me faktorët rajonalë e ndërkombëtarë, në atë det me lule e furtunë të faktorit të brendshëm, paparashikueshmërisht të ndryshueshëm. Ndërsa epika historike, folklori i asaj hapësire ku ka lindur, ku ka jetuar dhe ku ka vepruar jo pak kohë personazhi historik që trajtojmë, siç është Koculi, një fshat i vjetër kufitar midis krahinës etnografike të Labërisë së Brendshme dhe asaj të Myzeqesë së Vogël, në krahinëzën e Fëngut apo Treblovës, po thuaj është bjerrafat, sepse ka humbur. Ai pak, shumë pak që ka ngelur e kemi mundur të mbledhim, nuk ka nivel aristik dhe nuk bëhet dot përfaqësues i folklorit tëasaj treve të pasur me gurrë popullore, edhe me burimin e vjetër, por të kulluar të epikës historike të Luftës së Vlorës. Vetëm kënga që s’bëhet me urdhëra. Dhe në se ngrihet me paterica, nuk ka jetëgjatësi. Folklori është qibar, fodull, sqimatar, kryelartë, shumë i kujdesshëm intuitivisht e kërkues në “Kushtetutën” e tij, që nuk afrohet me këdo, por me ata që plotësojnë kushtet e tij specifike.