Tregim nga Meri LALAJ-

Pali u arratis nga Shqipëria në mesin e viteve ’60, pasi kishte kaluar disa vite në një burg komunist. Nuk do të përshkruaj vuajtjet e jetës së tij dhe se çfarë mundimesh duhej të përballonte derisa kapërceu kufirin, por më së fundi ai ia doli të vendosej në Gjermaninë Perëndimore. Pali ishte nga katundi Rrapsh i Malësisë së Madhe, gjyshi i tij Prenga, pati luftuar përkrah Mehmet Shpendit dhe kishte mbetur i vrarë në kryengritjen e vitit 1911. Pas vendosjes së pushtetit popullor në Shqipëri për familjen e tyre filluan përndjekjet meqë nuk kishin mbështetur komunistët e ardhur në fuqi. Sikurse babai i tij edhe Pali mbeti jetim në moshë fare të njomë, ati i tij vdiq në hetuesi nga torturat e tmerrshme, atij i kërkonin të kallëzonte emrat e burrave, që kishin dalë malit për të përmbysur regjimin e ri.

Disa vite pasi u sistemua me punë në Gjermani, Pali u martua me ndërmjetësinë e  miqve, nusja e tij ishte shqiptare e lindur përtej kufirit në Mal të Zi tek një fshat ballë për ballë Shkodrës. Kaluan vite dhe atyre u lindën tre fëmijë: dy djem e një vajzë emrat e tyre janë shumë kuptimplotë: Kastriot, Gjergj dhe Donika.

Kur fëmijët ishin të vegjël baba Pali dhe nëna Tereza për çdo natë u rrëfenin për vendin e tyre Shqipërinë sa e bukur dhe sa lavdiplotë ishte, sa shumë krenoheshin me vendin e të parëve të tyre, u rrëfenin për Skënderbeun, Ismail Qemalin, Isa Buletinin. U rrëfenin për Ded Gjo Lulin, për betejën më të madhe kur duhej të merrej Maja e Deçiçit. Trimat luftonin duke e mbrojtur njëri tjetrin e duke kursyer plumbat, por flamuri shqiptar duhej ngulur në majë. Kështu njëmbëdhjetë luftëtarë u ngjitën njëri pas tjetrit e binin të vrarë nga plumbat e turqve, midis tyre edhe biri i Ded Gjo Lulit, i plagosur rëndë, ai e futi flamurin në gjoks për të mos rënë në dorë të hasmit. E kur i thanë Ded Gjo Lulit se i biri i tij nuk jetonte më, ai tha: “Mos u ligështoni bre burra. A mos të tjerët i ka pjellë lopa e tem bir nana!? U kjoftë e lehtë deka për Shqypni!” Birin e vrarë të Ded Gjo Lulit e mbuluan me flamurin shqiptar për ta përcjellë në varr dhe ky flamur ruhet edhe sot e kësaj dite në një arkë tek një familje patriotësh shkodranë. Fëmijët e Palit dhe Terezës ndonëse mësonin në një shkollë në gjuhë të huaj, ata për çdo natë mësonin edhe gjuhën shqipe, mrekulloheshin duke recituar e duke ia kaluar njëri tjetrit me vargje që i kushtoheshin kryengritjes së madhe të vitit 1911, ku kishte rënë për atdhe stërgjyshi i tyre. E shtëpia buçiste prej zërave të tyre fëminorë: 

“Kaptuam shtatë male rresht, 

 Dhe s’folëm shtatë fjalë, 

 Kaptuam shtatë male rresht 

 Malësisë për t’ju falë.” 

Apo 

“Dhe Luma bën sulm shqiptar, 

 Rrjedh vrakë e lumë gjaku: 

 Rrok pushkën plaku qindvjeçar 

 Dhe shtatëvjeçar çunaku.”  

Në vitet ’80, kur Donika ishte nxënëse në klasën e dytë, një ditë mësuesja u dha një detyrë në klasë që secili fëmijë të vizatonte flamurin e vendit të vet, pasi në klasën e tyre kishte edhe nxënës të ardhur nga shtetet e tjera. Kur mësuesja kontrolloi detyrat i bëri vërejtje Donikës: “Donika, diçka të mungon te flamuri.” “Jo, mësuese, kurgja nuk më mungon, ne e kemi flamurin e madh shqiptar në murin e korridorit të shtëpisë dhe bash si atë e kam vizatuar.” Mësuesja e porositi se ditën tjetër duhej të sillte prindin në shkollë. Nëna Terezë vajti në shkollë të nesërmen për të biseduar me mësuesen. Ndërkohë mësuesja hapi mbi tryezë Fjalorin Enciklopedik dhe i tregoi nënës së Donikës flamurin shqiptar të kuq me shkabën e zezë dhe yllin në krye. Tereza ia shpjegoi mësueses gjermane se atë yll, që mungonte te flamuri i vizatuar prej Donikës dhe flamurit që kishin ata në shtëpi, ia kishin vënë komunistët dhe familja e tyre pikërisht prej sistemit komunist dhe për shkak të atij ylli ishte e detyruar që të jetonte në mërgim.  

Në mbyllje të vitit shkollor në klasën e katërt; Donika fluturonte prej gëzimit pasiqë nëna Terezë i pati qepur kostumin popullor të Malësisë plot ngjyra të bukura: xhubleta me shirita, jeleku i qëndisur, çorapet me lule, opingat e vogla të bardha ndërkaq shokët dhe shoqet e shkollës ishin grumbulluar rrotull saj duke e parë si të mahnitur. Ata nuk kishin parë kurrë një kostum popullor kaq të mrekullueshëm. Aty pranë saj ndodhej edhe Blerta tetëvjeçare, që pati ardhur me emigrim nga Shkupi. Ajo kishte veshur një fustan të bukur të kuq me flutura të zeza. Në këtë ditë festive nxënësit duhej të parakalonin duke mbajtur në duar secili flamurin e vendit të vet. Donika ishte e lumtur se kishte marrë nga shtëpia flamurin e kuq me shkabën e zezë, por Blerta u mërzit fort pasi asaj i dhanë të mbante flamurin jugosllav, ajo kundërshtoi duke thënë: “Ky nuk është flamuri im, flamuri im është si i Donikës…” Mësuesja nuk mund ta lejonte sepse ajo ishte regjistruar e ardhur nga shteti jugosllav. Dhe vogëlushja ia krisi të qarit. Kur filloi parakalimi Blerta bëri disa hapa me flamurin, që nuk e donte, pastaj ia la në duar atë flamur të padëshiruar një nxënësit dhe vrapoi duke vendosur duart e saj të vockëla tek flamuri i Donikës, sepse ai ishte flamuri, që donte fort, flamuri i nënës dhe babait, flamuri i të parëve të saj.  

Në vitet ’90 menjëherë pas rrëzimit të komunizmit në Shqipëri, Donika, tashmë vajzë e rritur, tok me nënë Terezën përgatisnin ditë e përditë pako të mëdha me ushqime dhe tesha, të cilat i dërgonin në Malësinë e Madhe për të ndhmuar të afërmit. Edhe në qytetin e tyre erdhën refugjatë shqiptarë nga ata që u futën në Ambasadën Gjermane. Bashkë me ta ishte Gjeloshi, një student i inxhinierisë mekanike. Ai u njoh me Donikën, familja e saj e ndihmoi për të gjetur punë. Pas pak kohësh të rinjtë u miqësuan shumë me njëri tjetrin dhe një ditë Donika u tha prindërve se kishte vendosur të fejohej me Gjeloshin. Ata këmbyen unazat në Krishtlindje.

Në muajin maj, familja u nis për në Shqipëri për të bërë dasmën atje në Malësinë e Madhe. Donika fluturonte nga gëzimi sepse ishte hera e parë që po vizitonte Atdheun e prindërve të saj. Ajo u mrekullua nga malet e larta, rrëpirat dhe luginat. Ditën e dasmës Donika e veshur nuse me kostumin për këtë rast me shumë ngjyra të larmishme dhe gjoksin ia zbukuronin plot vargje me pare sermi, ajo kishte hipur mbi një kalë të bardhë dhe po priste Gjeloshin veshur e mbathur dhëndër me kostum malësori hipur mbi një kalë të kuq. Prapa tyre me qindra dasmorë ishin rreshtuar varg e varg duke kënduar këngë trimërie, që jehonin skaj më skaj bjeshkëve, ndërsa në krye printe e valavitej në ajër flamuri kombëtar i Skënderbeut i kuq posi gjaku me shkabën e zezë dykrenore.