Flet poeti, filozofi, fotografi i njohur austriak PETER PAUAL WIPLINGER/
Bisedoi: HAZIR MEHMETI, Vjenë/
“ … një rebel radikal, për të cilin nuk ishte aq e rëndësishme që ta shpjegojmë botën, mirëpo që ta ndryshojmë këtë botë dhe njerëzit, që të kemi drejtësi, ku të gjithë njerëzit të kanë mundësi të barabarta për një jetë humane.”
- Pyetje: A ju kujtohet, kur keni filluar të shkruani, ishte poezi apo prozë e parë, cili është motvi i saj dhe kur është botuar?
Wiplinger: Ishte viti 1946, kur në shtëpinë e prindërve të mi, në shtëpinë e lindjes sime Haslach an der Mühl, 2-3 km larg nga kufiri i Çekosllovakisë së asaj kohe, një ushtarak ebre-rus i strehuar për ndonjë arsye tek ne, më ka mbetur në kujtesë recitimi i tij të elegjive nga Rainer Maria Rilke, dhe unë si djalë i vogël qëndroja ulur pranë dhe dëgjoja me gojë hapur. Ky përjetim më ka prekur thellë dhe ndoshta ishte përcaktues në jetën time.Ka mbetur e pa harruar dhe më shoqëron në pambarim tërë jetën time. Kjo ishte një shtytje në brendësinë e një bote krejt tjetër, sa në banalitetin e përditshëm, aq edhe në vërtetësinë e saj.
Kjo ishte bota e poezisë, e cila më pushton mua plotësisht prapa së cilës qëndron vendimi im për të shkruar poezi dhe të rritem me te. Më vonë vijnë poezitë nga: Erich Kästner, Mascha Kaleko, Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Paul Éluard, Garcia Lorca etj. Si gjimnazist poezitë e mia i botova në antologji “ Flügel der Zeit“ dhe „Österreichische Lyrik nach 1945“. Përjetimet nga jeta dhe vjershat e poetit austriak Georg Trakl, e forcojnë rrugën time drejtë lirikës dhe shkrimeve të mia përgjithësisht. Poezia e parë si gjimnazist 16 vjeçar, i kushtohej natyrës dhe dashurisë. Njërën nga vjershat e dërgova në një gazetë, u botua dhe për këtë isha shumë krenar. Në këtë kohë lexoja poezi të përkryera dhe dëshiroja dhe unë të shkruaj diçka të tillë dhe të bëhem poet. Kjo ishte rruga ime letrare, një rrugë që unë e dëshiroja. Nga poezitë e para më kujtohen disa rreshta:
“ Nëse yjtë në dorë më bien,
një shenjë e sigurt për mua… “
2.Pyetje: Nga poezitë e juaja del një qëndrim njerëzor i veçantë në përkrahjen e të drejtës për njeriun pa marr parasysh kush e nga është. Ku e gjeni këtë motiv, forcë?
Wiplinger: Ne anën tjetër në këtë kohë ndikonte realiteti i shoqërisë klasore, që ende ishte i pranishëm, kundër së cilës ishte kthyer politikisht edhe socializmi. Shoqëria klasore Kjo shoqëri klasore dhe kushtet e jetës të lidhura me te ishin edhe për familje, një prej të cilës unë i takoja, një familje tregtare dhe kryebashkiaku, një gjë mjaft e natyrshme, si diçka “e dhuruar nga Zoti”; dhe kështu është trajtuar veprimi ynë janë trajtuar edhe shërbëtorët tanë, pra si qytetare të klasës së dytë, si të nënshtruarit tane-ashti sic dhe në të vërtetë dhe ishin në jetën reale. Kjo më lëndonte ndjenjat e mia të hershme ndaj drejtësisë dhe ngriste kundërshtimin bashkë me indinjatën time.
Kundër kësaj u ngrita, u rebelova. U solidarizove me “subjekte” “të nënshtruarit” të tilla e tillë (p.sh. si kuzhinieri ynë i kuzhinjerja jonë e dashur Fani, i e cili ka jetuar 35 vjet dhe ka gatuar për familjen dhe bënte gjithë punët e shtëpisë!), edhe kundër prindërve dhe kundër familjes.
Për këtë shkak vizioni im u zgjerua në këtë rreth të shtypurish dhe të shfrytëzuar gjithnjë e më shumë, dhe ky vizion u bë kërkues dhe me i saktë.
Pashë më shumë dhe më shpesh, sidomos degradimin dhe deprivimin, padrejtësinë, shtypjen sheshazi shpesh dhe çnjerëzore: dhe atë në gjithë botën. Unë jam marrë me këtë çështje dhe kjo çështje më ka preokupuar.
Në përfundimin e luftës në vitin 1945 ishte një Europë e shkatërruar shkretëtuar me 60 milionë viktima e të vrarë, me fajin e madh në të dy anët, dhe Holokausti, për të cilin ne nuk dinim ende asgjë.
- Pyetje: Përveç poet, ju jeni edhe filozof dhe fotograf, ne veprat e jua gjendët një kontekst shpirtëror për një botë më të mirë. Cila nga këto tri karakteristika ka ndikuar ma shumë tek personaliteti i Wiplinger, është ndonjë qe ka pas me shumë ndikim? Cili personalitet letrar, artistik, filozofik apo politik është inspirim për ju?
Wiplinger: Në të njëjtën kohë kur fillova të shkruaj poezi gjatë kohës si student, u ballafaqova shumë me filozofinë, përcolla shumë ligjërata, ku merrja njohuri fillestare filozofike. Fakti që vëllai im shumë i talentuar Fridolin , vdiq i ri (1973), ishte profesor në UN e Vjenës i cili ishte nxënës dhe shok i Heidegger, ai ndoqi një drejtimi filozofik krejtësisht ndryshe nga unë, me mendimet e mia, me detyroj që mos të futem shumë në filozofi. Ne ishim shumë të ndryshëm në shumë pikëpamje dhe opinione, dhe ndonjëherë diskutimet u bënin shumë të ashpra. Unë isha i inspiruar nga ekzistencializmi francez (Camus, Sartre), një rebel radikal, për të cilin nuk ishte aq e rëndësishme që ta shpjegojmë botën, mirëpo që ta ndryshojmë këtë botë dhe njerëzit, që të kemi drejtësi, ku të gjithë njerëzit të kanë mundësi të barabarta për një jetë humane. Për mua ishte drejtësia e rëndësishme, kurse jo aq shumë “e vërteta” – definicioni i së cilës shpeshherë e arsyetonte shkeljen e njerëzve dhe dhunën, jo rrallë edhe duke u bazuar në “vlera” te llojllojshme. Edhe parullat si “Kurrë më!” (Fashizmi/Auschwitz) ishin tonat, gjithashtu edhe thirrja jonë për t’i luftuar pushtuesit, si për shembull “No pasaran”, dhe “La Passionara” (Dolores Ibarruri Gomez) nga lufta civile në Spanjë. Ajo pati ndikim në mua dhe në udhën e jetës sime, në eksperiencat dhe “urtësinë e jetës”. “Megjithatë!”- një fjalë të cilën unë e mendoj si më të rëndësishmen për mua: “Megjithatë!”. Të jemi kryengritës!-edhe atëherë kur jemi të vetëdijshëm se mbase dhe mund të humbim dhe të vdesim. Kjo për më tepër nga ndërgjegjja dhe qëndrimi se të hiqet dorë (dorëzimi/dorëheqja) nuk është opsion, sidomos në këtë botë të sotme, në të cilën rezistenca dhe kryengritja është e vetmja gjë e cila njeriut i jep dinjitet.
4.Pyetje: Disa vepra tuaja janë përkthyer në shumë gjuhë, edhe në shqip, cilën do ta dallonit dhe përse?
Wiplinger: Që herët vjershat e mi u përkthyen në gjuhë të ndryshme dhe u publikuan. Fillim i vargut të gjatë të publikimit të librave të përkthyera në 20 gjuhë nisi me përmbledhjen “Oporoka časa“ (Zeitvermächtnis) në sllovenisht dikur në ish Jugosllavi. Ne kemi grupet etnike slloven, kroate, çeke dhe grupeve etnike Roma e Sinit, ku ishte me rëndësi botimi i vjershave në këto gjuhë; kjo kishte domethënie për kohën në kontekstin kulturo-politik. Në vitin 1977 botohet dhe publikohet në dy gjuhë “Kufijtë“, “Borders / Grenzen“, anglisht dhe gjermanisht në New York. Në disa nga vjershat do të flitet për Holokaustin dhe Nacionalizmin socialist. Për këtë nuk dëshironte njeri të dëgjonte në Austri. Ky libër këtu krejt pak tërhoqi vëmendjen, por krejt ndryshe ishte në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Ishte pikërisht kjo „“Temë“ shumë e kufizuar e kohës, e cila në Vjershën time programatike ( “Pas Aushvicit“ (Nach Auschwitz) e formulon konceptin tim karshi qëndrimit të filozofit gjerman Theodor W. Adorno, i cili thoshte: “Të shkruash vjershë pas Aushvicit është barbari“ Përkundrazi, unë vendosa të shprehem me vjershën time. Ky qëndrim tërhoqi vëmendjen fillimisht jashtë, jo në Austri; sepse në këtë vend thënia mbi të vërtetën në disa dekada do bazohen sikur ishin viktima të Nacional socializmit, e ngritur në shkallë të gënjeshtrës kolektive duke u munduar të mohohej pjesëmarrja në veprimet e tmerrshme të Nacional socializmit, shpesh të mahnitur nga bashkërendimi.
- Pyetje: A mundeni të na rikujtoni diçka të veçantë nga njohja e juaj me Dr.Ibrahim Rugovën, filozof, shkenctar dhe politika, dhe Ali Podrimen, poet?
Wiplinger: Tek lidhja ime e hershme me shqiptarët. Dr. Ibrahim Rugoven dhe poetin Ali Podrimja i kam takuar në Konferencën e PEN-it në Slovenski PEN Centers në Bled që në vitin 1980. Konferenca e Bledit ishte një kthesë në kontaktet me kolegë nga shumë vende. Si vend i pa angazhuar në Paktin e Varshavës “shtet neutral“, nën regjimin e Titos, ishte vend takimi shumë i përshtatshëm edhe për kolegë nga vendet tjera komuniste (shumica nën vëzhgim). Tek Rugova vërejta një përqendrim të brendshëm, manifestuar me një qetësie gjakftohtësie tërheqëse. Lëvizjet e tij të kujdesshme e mbresëlënëse, zëri i tij i qetë, fjalët e ngadalta dhe pa lëkundje, por i sunduar nga një përqendrim i brendshëm. Ai lente përshtypje kryesisht njeri i ëmbël, por me një qëndrim të pa lëkundur dhe këmbëngulës në synimet e tij. Ishte shumë i sjellshëm, me shoqërim kolegjial, por vërehej një dozë tërheqje, në kontakte një shkëlqim në distancë. Ai më dukej gati ndrojtur por kurrë i heshtur e i frikësuar. Ai duke disi i thjeshtë, por asnjëherë nga dobësia. Ai ishte intelektual, shkencëtar me relief filozofi, i cili në pyetjen e të drejtave të njeriut me relevancë i angazhuar politikisht, para se gjithash ndaj popullit të tij si në Kosovë, në Serbi, në Maqedoni, gjithashtu në ish Jugosllavi ku shtypeshin pakicat nacionale. Ali Podrimja, ishte, si e ndieja unë dikur dhe verifikoja sot, ishte me natyrën e tij e cila shkëlqente, krejt e kundërt me atë të Ibrahim Rugovës. Aliu ishte shumë njeri i hapur, plotësisht i përzemërt dhe gazmor. Ne gjetëm menjëherë simpati njëri ndaj tjetrit, ishim, “për Ti“ dhe e tirrnim njëri tjetrin nga emri. Për këtë flet dhe vjersha ime për te.
Ne u takuam edhe në Strugë, në “Mbrëmja poetike në Strugë”, gjithashtu edhe në disa takime nga PEN- konferencat në vende tjera, dhe një herë në Vjenë. Ishte një kohë e kontakteve mes nesh, kjo ishte shumë e bukur dhe me vlerë për mua.
Me “Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Krijuesve Shqiptarë “Aleksandër Moisiu”, tani disa kohë jami në bashkëpunim rreth librave të mia dhe tjera, veçan me kolegët Besim Xhelili dhe Anton Marku Unë i kam ftuar me kënaqësi në lexime letrare dhe vet kam marr pjesë në lexime me ftesë nga ata. Jam i autorizuar për lidhje marrëdhëniesh shumëkulturore nga se jam shumë vjet i angazhuar në këtë drejtim. Jam po ashtu themelues i “Platformës për autor/e me gjuhë tjetër nga gjermanishtj- gjuhë amtare në Austri”. Kjo do mbijeton akoma.
- Pyetje: Çka mund të presim në te ardhmen nga ju?
Wiplinger: Sa i përket një pozicioni pritës ndaj meje, sidomos nga kolegët shqip-folës, unë mund të them: Unë do luftoj, sa të kem mundësi, për të vërteten dhe për drejtësi, për interesat legjitime të të gjithë njerëzve dhe organizatave që jetojnë në demokraci, të vlerave për liri, barazi e solidaritet, drejtat e njeriut; unë do deklarohem edhe publikisht për këto gjera. Gjithë këto gjera me vetëdijen që zëri i ndërgjegjes dhe arsyes të mund të kuptohet lehte; mirëpo, ajo e bën edhe më të nevojshme mesazhin e saj.
- Cili është mesazhi juaj për lexuesit/et tanë?
Vetëm që të them edhe disa fjalë rreth pyetjes për të ardhmen time letrare dhe rreth „mesazhit“ tim: Unë punoj ende me shumë kënaqësi dhe intensitet – edhe pse tani i kam 78 vjet dhe sigurisht jam shumë i moshuar; unë shpresoj, që kjo do vazhdoj të jetë kështu. Unë jam një poet me fantazi, mirëpo jam edhe një njeri pa iluzione, i prekur nga realiteti. Mirëpo unë mendoj që ende ka mundësi për një të ardhme pozitive për njerëzit. Por, për të pasur vërtet mundësi për një jetë njerëzore për të gjithë njerëzit, njeriu duhet të behet njeri më së pari. Sisteme dhe bartës të sistemit që janë jo-njerëzor duhet të munden e tejkalohen. Kjo është një rrugë që pothuajse nuk është e mundur, mirëpo në të njëjtën kohë është mundësia e vetme që njerëzit të jetojnë një jetë të njerëzishme dhe që ky planet mos të shkatërrohet nga vet banuesit e tij. Edhe pse kjo mundësi është shumë e vështir të realizohet, ne duhet të besojmë edhe me shume, te angazhohemi edhe me shume, te veprojmë me shumë në këtë drejtim, të besojmë në këtë mundësi. Ne duhet të besojmë në „Principin e Shpresës“ (filozofi gjerman, Eduard Bloch), dhe ta mbrojmë atë. Ne nuk duhet të heqim dorë kurrë nga „Principi i Shpresës“, sepse për ndryshe do heqim dorë nga vetvetja. Rezignacioni nuk është opsion për të ardhmen, sepse nuk është kurrsesi as për jetën.
Peter Paul Wiplinger
Ibrahim Rugova
Ti gjithmonë
fole me zë të ulët
dhe si përherë
kundër çdo dhune
por pyes veten
a mundet njeriu
pa dhunë
prej dhunës të mbrohet
varka na nxori
tek bregu tjetër
ngadalë i ngjitëm
shkallët lart
sa i brishtë
qenka njeriu
por dhe sa pa përgjigje
mendova njëkohësisht
(Përktheu: Ajet Shira, Vjenë)
PETER PAUL WIPLINGER
. U lind në lokalitetin Haslach në vitin 1939, jeton në Vjenë. Ka mbaruar studimet në Shkencat Teatrore, Gjermanistikë dhe Filozofi. Është i njohur si Lirik, Publicist kulture e arti dhe fotograf.
Ka botuar deri me tani 46 vepra, kryesisht në poezi, shumë nga të cilat të përkthyera në mbi 20 gjuhë. Në shqip “Shënja Jete“ (Lebenszechen). Është anëtar i disa Klubeve e Organizatave letrare austriake e ndërkombëtare. Aktiviteti i tij letrar është i pasur, ka lexuar në mbi 350 orë letrare e artistike në shumë vende. Peter P. Wiplinger është njëri nga aktivët në P.E.N Clubin Ndërkombëtare dhe P.E.N Clubit në Austri. Është shpërblyer me shumë dekorata e mirënjohje ndër të cilat vitin 2015 “Dekorata e Lartë e Nderit për Merita ndaj Republikën e Austrisë”. Ka një qëndrim parimor të ashpër ndaj politikave diskriminuese në mbrojtje të të drejtave të njeriut si është anëtar i disa organizatave. Krijimtaria e tij e gjithanshme flet për një personalitet me vlera të mirëfillta jo vetëm tek lexuesi austriak por dhe më gjerë. Disa vite e mbështetë aktivitetin letrar të Lidhjes së Shkrimtarëve e Krijuesve Shqiptarë “Aleksandër Moisiu“ në Austri, ku është anëtar nderi. I kishte miq Dr.Ibrahim Rugovën dhe Ali Podrimën.