Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

The Albanian-American Community of the Detroit Metropolitan Area: An Overview and the Significant Role of their Religious Institutions

by

By: Franz-Llesh Grishaj

Saturday, 8 October 2022

“Thepeoplingof America is one of the greatest dramas in all of human history. Over the years, a massive stream of humanity – 45 million people – crossed every ocean and continent to reach the United States. They came speaking every language and representing every nationality, race, and religion.”[1] This is how Thomas Sowell, a renowned economist, prolific writer, and one of the great social theorists of our age, describes this phenomena in his classic, Ethnic America: A Historywritten in 1981.

Sowell’s characterization of massive immigration still holds true today and the Albanians are no exception to this drama.  The first Albanian to settle in North America was the Albanian Renaissance patriot-scholar Catholic priest, Fr. PrenkDoci in 1877. The Vatican’s Cardinal Simeoni of Propaganda Fide sent him on a mission to Newfoundland.[2]

In 1886, Kole Kristofer, who later would become an Orthodox priest, was the first Albanian to be part of the opening scene to this continual American drama by immigrating to the United States and settling in Boston. Albanians began to immigrate to the United States near the end of the 19th century. However, not until the first decade of the 20th century did they arrive in large numbers. Almost all of them were Orthodox Christians from southern Albania who settled in New England, Boston in particular, New York, and the industrial Midwestern cities, such as Detroit. These immigrants were mostly peasants fleeing from a war-torn poverty stricken region, the Balkans, with the intent of accumulating enough wealth to return to their homeland and better provide for families.[3]

During the early 1920s, the first wave of Albanian immigrants came to the Detroit Metropolitan Area from Albanian communities in New England and New York.[4]Although the automobile industry initially attracted them to the Detroit area, a substantially large number of them eventually left the factories and began opening up their own restaurants, bars, Balkan-styled coffee-houses (where coffee, liquor, politics and gambling all intertwined), and barber shops. These Albanian owned stores also served as a place of employment for the community. These immigrants were Orthodox Christian and Muslim, with the majority being Orthodox. Together they formed a sister branch of VATRA (The Hearth), the Pan-Albanian Federation of America, and later on published its official organ Dielli(The Sun).[5] This was a nationalist Albanian organization co-founded in 1912 in Boston, which became an official voice around the world for the Albanian Question.[6]As a footnote, VATRA is still defending and promoting the Albanian Cause and DIELLI, accurately coined by the late Prof. ArshiPipa, Ph.D., when he was its chief editor in the early 1990s, “the oldest Albanian Newspaper in existence” continues to be relevant today.

In 1929, with the growing numbers of Albanian Orthodox Christian in metropolitan Detroit, they formed the Albanian Society of Orthodox Christians. Two years later, at the home of Mr. and Mrs. RackeKamenitsa, the St. Thomas Albanian Orthodox Church was established.[7]Father Nicholas Liolin, presently Metropolitan Nikos, who was administrator and spiritual leader of St. Thomas, suggested that the parish consisted of 250 families, “all strong supporters of Metropolitan TheofanNoli.”[8]

Not until 1943, were the parishioners financially capable of purchasing their own church. They bought a building on 14th Street and Antoinette to celebrate their religious services on a regular basis.[9]In 1956, the congregation constructed a new church at the northwest corner of Oakman Boulevard and Joy Road. The cornerstone dedication of the new St. Thomas Church was conducted by Bishop TheofanNoli.[10] In 1978, the parishioners decided once again to relocate. This time, they left the city and began building a new church in Farmington Hills, MI.

For the most part, the first wave of immigrants were united. Besides establishing an active branch of VATRA, they formed The Benevolent Society, which comprised of Christian Orthodox and Muslim members. The Society organized national and cultural functions; Albanian Flag Day (28 November), festivals, picnics, etc. These activities were designed as a means to maintain their cultural heritage and keep the Albanian culture, customs, and traditions alive. These gatherings, like those of other ethnic minorities, also had the desire of having the children socialize among each other, and eventually marry within their own nationality.[11]

After World War II, a new wave of Albanian immigrants arrived in the United States. Unlike their predecessors, who were mostly economic immigrants from southern Albania, they were predominately political refugees from all parts of Communist-ruled Albania and the Albanian populated regions of the former-Yugoslavia (Muslims, Orthodox Christian,and Catholics Christians).[12] It should be noted that these Albanians,under the jurisdiction of Yugoslavia,were actually living on their ancestral lands, but unfortunately annexed by the Great Powers to Montenegro, Serbia, and Macedonia and once again after WWII, incorporated into the Federal Socialist Republic of Yugoslavia.

These Albanian political emigres primarily consisted of anti-Communist resistance fighters, along with prominent and influential anti-Communist leaders, former-Albanian government officials (pre/post Fascist, and Nazi occupied Albania), and intellectuals. In general, their main objective was the liberation and unification of Ethnic Albania from communist-ruled Albania and the former-Yugoslavia.[13]

In November 1945, the Albanian-American Muslim Society of America was established in Detroit. After four years of existence, the society formed sister branches in Ohio (Mansfield, Canton, Massillon and Louisville) and New York (Jamestown).[14]

In 1948, the Albanian Muslim population of the United States was on the rise and in need of an Albanian Islamic clergy to lead the Albanian American Muslim Society of America. A year later, the Very Reverend ImanVehbi Ismail (Albanian patriot, scholar-cleric, and writer), accepted the invitation of the Albanian Muslims to settle in Detroit.[15]

According to the late ImanVehbi Ismail,he was in Egypt at the time preoccupied with his writings and really did not think of relocating anywhere. Yet alone across the Atlantic Ocean and to the United States. He suggests that it was his friends and colleagues who convinced him to go to America because, “it was a great opportunity to fulfill my patriotic and religious duties.”[16]

Upon his arrival on 21 April 1949, the Albanian Muslims held a gathering in his honor. He delivered his first sermon at the International Institute on “Brotherhood and Equality in Islam,” which was well received. He later added that his reason for such a scholarly sermon was because he perceived the Albanians of America were all “people of culture and education.” To his surprise, he later found out that the majority were “simple people who had learned to read Albanian through Dielli, but they were honest, sincere and had integrity.”[17]

Two years later, the Albanian-American Muslim Society purchased an old church at Hamilton Avenue and converted it into the Albanian Mosque. It became the first Albanian Mosque in the United States.

As the factories and Albanian-owned businesses flourished in the Detroit metropolitan area, so too did the number of new Albanian political refugees fleeing to the United States.In 1961, Imam Vehbi and the Mosque’s Pastoral Council decided that in order to meet the needs of the growing congregation, a new site must be purchased for the construction of a mosque. A year later, they bought a suitable lot in Harper Woods, where the Albanian Islamic Center was built at the end of the year.[18]

ImanVehbi made it clear, “that the Albanian Islamic Center was constructed with the support of both the Muslims and the Orthodox of the Albanian-American Community of the United States.” He continued by saying, “that Bishop Noli himself donated $500, and we (referring to Albanian Muslims) have also contributed for the constructions of Albanian Orthodox churches, publications sponsored by VATRA and later on with Albanian Catholic churches.” He concluded with “we are all Albanians and children of the same God.”[19]

In the winter of 1952, the late DervishRexheb, who would eventually be elevated to the rank of Baba, entered the United States. Prior to fleeing Albania as a political refugee, Baba Rexheb was a “distinguished leader of the Albanian nationalist movement of BalliKombetar,” as well a Bektashi scholar-cleric.[20] Baba Rexhebtruly was an Albanian Shi’ite Muslim holy man belonging to pantheist faith called Bektashism. Baba Rexhebloved stressing that Bektashism, “is a mystical-liberal sect of Islam, which inspires the deepest feelings of goodwill and brotherhood among all men.”[21]

After several months of residing with his sister in New York, he accepted a visitation request made by compatriots and headed for Detroit. In 1954, a second Albanian Muslim religious institution was established in Taylor, The First Albanian BektashiTekke (Monastery) in America, under the spiritual guidance of Dervish Rexheb.[22] The building was converted to a Tekke, which is a house situated on a farm with eighteen acres of land. It supported itself by selling fresh eggs, apples and vegetables.[23] During the late 1960s, apartments were built alongside the Tekke as a means to generate revenue. The Tekke has taken on a modern look; the farm that consisted of sheep, chickens, and a barn have now all disappeared. The original building has been renovated and a large addition has been constructed. As a sign of genuine appreciation for Baba Rexheb’s ministry, parishioners have erected a mausoleum on the grounds. Similar to the Albanian Islamic Center, it became the first of its kind in the United States and Canada.

Ironically, for the Albanian Orthodox Christian, it was during this period of growth and development for the Albanian Muslims that they faced some of the darkest days in the United States. Fr. NicholasLiolin, presently Metropolitan Nikos, explained that, “the Communist witch-hunts” of McCarthyism was “very damaging for the Eastern Orthodox Churches of the United States.” The United States government would send authorized officials to “interrogate religious community leaders as possible Communists.” According to Fr. Liolin, his father, Evans Liolin, a highly respected community leader and a noted tailor was interrogated “just because he was the President of St. Nicholas Albanian Orthodox Church of New York.” He concluded by saying, “it was a time when we had to defend who we were and our faith.”[24]

Inevitably, with all three religious groups having their own house of worship in the mid-1950s, the nucleus of the community became the religious institutions. The people would utilize them for religious, cultural and social functions, religious education classes, Albanian grammar school and various holidays.According to the late Victor Chacho, a well-respected member of St. Thomas Albanian Orthodox Church and Albanian activist, “it was only during Albanian Flag Day that a united community-organized events put on by the Benevolent Society. As time went on this changed, due to the political factions that emerged in the communitythe Benevolent Society ceased to exist and the Albanian-American Community of Michigan no longer commemorated Albanian Flag Day as a cohesive ethnic group.”[25]

During the era of the Red Scare, Imam Vehbi explained that in the beginning, “the members of the congregation were not Communist but they were Enverites” (sympathizers of EnverHoxha). He indicated that they did not know the truth about what was going on in Albania. All they knew was that “Albania was independent” and their “love for the fatherland made them susceptible to believe what the delegates of the Albanian Mission of the United Nations would say.” To discourage this misconception, Imam Vehbi would use his religious sermons to illustrate “how a person of God can never be a Communist or support EnverHoxha who brutally persecuted the religious institutions in Albania.” He credited, not his sermons but the political emerges who became members of the Albanian Mosque for “setting the record straight” about Communist-ruled Albania which eradicated any communist propaganda infiltrated into the congregation.[26]

Fr.Liolin agrees that this type of misconception also persisted among the early Albanian Orthodox Christian immigrants concerning EnverHoxha and Albania. He remembers how, as a child, the Albanian representatives of the Albanian Mission to the United Nations would visit the Albanians of New York. He describes how they always came to pay their respects during various holidays. These visitations stopped “once my brother, William, was killed in Korea.” The implication was clear; the Liolin family is not one of us as long as they give their life fighting communism. Father Liolin, also suggests that as the young men of the community had served the United States Armed Forces they were not as easily persuaded about the development in Communist-ruled Albania.[27]

Both Imam Vehbi and Baba Rexheb came to the same conclusion regarding the so-called polarization of the Albanians in Michigan. They stressed, with the exception of the few Communist sympathizers, thatmembers of BalliKombetar [The National Front],LevizjaKombetare e Legalitati [The National Movement of Legality],and Vatrans(members of VATRA) were all faithful members who supported their respective house of worship, attended regularly the religious functions and were truly good Albanians who believed in the Albanian Cause.[28]Fr.Liolin, best summarized it by saying, the “flocks still gathered” around their religious institutions.[29]

In the mid-1950s, the Albanian Catholic Christians from northern Albania began to come to the United States in larger numbers. The late Very Reverend Fr. Andrew Nargaj (O.F.M.) was among these first Catholic political refugees and the first Albanian Catholic cleric to make the United States his permanent home. Not until 1960 did the Albanian Catholic community have an official pastor specifically sent to minister to their spiritual needs.[30] He was the late Monsignor ZefOroshi, Ph.D., a Biblical scholar and Albanian nationalist who resisted the Communist takeover of Albania in the highlands of Northern Albania. In 1970, he founded the first Albanian Catholic Church – Our Lady of Good Counsel in Bronx, New York.[31]

From 1966 to 1980, the Albanian Catholics began to settle en masse in metropolitan Detroit.[32] Thus, the third wave of Albanian immigrants flooded into the city. This inpouring of new immigrants consisted of both Catholic Christians and Sunni Muslims. These new-comers mostly came from Albanian populated lands that were annexed to the former-Yugoslavia. These Albanian Catholics consisted mostly of the highlanders from Malesia mbi Shkoder [The Highlands above Shkodra], Plava, Gucia, and from the surrounding areas of the ancient Albanian port city of Ulqin, all under the jurisdiction of Montenegro; others representing the region of Kosova which at that time was under Serbian rule. In contrast, the majority of the Albanian Muslims were predominately Sunnis from Kosova and Macedonia.

These immigrants basically left their native lands for economic reasons. However, the anti-Albanian policies of the former-Yugoslavia caused economic, social, territorial, and political hardships in the first place. Most Albanians believe that this mass migration was actually encouraged by the Yugoslav Communist authorities as a means of eliminating the ethnic Albanian populate of Montenegro.[33] Therefore, with no evidence of an ethnic-Albanian population in the region, the argument about the annexation of Albanian-populated lands becomes invalid. However, their calculation was totally off. Not only did these Albanians, especially those from Malesia, not forget their homeland but they invested in bringing electricity and running water to their villages, paved roads, renovated churches, constructed homes for themselves and their families and sponsored cultural, literary, musical and Albanian national events.

Before entering the United States, the majority of these Catholic Albanians had been in refugee camps in Italy. There they misrepresented themselves to the authorities as Northern Albanian political refugees fleeing Communist Albania. In reality, as mentioned earlier, their ancestral lands were, and are, part of the highlands of North Albania.

Despite the fact that almost all of them found themselves for the first time in an industrialized urban setting, they quickly adapted to the surroundings. They worked in the automobile factories or in restaurants owned by the early Albanian immigrants. Holding on to several jobs at once and living in extended family structures, they were able to save money and many becoming self-employed. They opened their own fast-food restaurants, bars, beauty shops, and several travel agencies.

On 27 March 1966, in Clarkston, Michigan, the Albanian Catholics of Detroit held their first public event, a remembrance for the Albanian Catholic clergy who became martyrs “faith, and fatherland” at the hands of Communist-ruled Albania. The organizers were the late GjonSinishta (a well-respected journalist, Albanian nationalists, founder and editor of the Albanian Catholic Bulletin and director of the Albanian Catholic Information Center) and the late Very Reverend Fr. Leo Gabriel Neal, O.F.M. (a genuine friend of the Albanians,an important member of the “Albanian Catholic Information Center” and its publication the Albanian Catholic Bulletin). Over 100 Albanians (Christians and Muslims) and non-Albanians attended the gathering. Among the distinguished guest present were Robert Tighe who represented the Mayor of Detroit, ImanVehbiand Fr.NikaStajka (an Albanian Franciscan Missionary to Nicaragua).[34]As a footnote, GjonSinishtawas the first to publish a book, in 1978,detailing the atrocities that the martyred Catholic Church of Albania faced called, The Fulfilled Promised: A Documentary Account of the Persecution of the Catholic Church in Albania. He, unlike any other, kept the plight of what Pope John Paul II, now St. John Paul the Great, called “the heroic Church of Albania upset by a long hard persecuting, but enriched by the testimony of its martyrs” alive.

According to the late PrenkGruda, an Albanian educator, writer and activist, by the end of 1970, the Albanian Catholics of the greater Detroit area needed an Albanian-speaking priest. A committee was formed and the late Very Reverend Fr.PrenkNdervashajwas selected out of a list of potential hopefuls which also included Fr. PjeterStakja, OFM, Fr. Ambroz Martini, OFM, and Fr.MarkuGjonmarkaj.[35]

Fr.Ndervashaj, during the Communist takeover of Albania, was a seminarian in Shkoder who later fled the country and was ordained a Catholic priest in Rome. It is worth mentioning that Fr. Ndervashaj along with Fr.Konrad Gjolaj, OFM, Fr. DedeMalaj, Fr. ZefPlummi, OFM[36]and Fr. Kole P. Berishaj, OFM were all inspired to their first teacher the German missionary priest Fr. Alfons Tracki.[37]  Fr.Tracki and his former student Fr.Malaj, aretwo out of the 38 Albanian martyrs who were beatified on 5 November 2016.[38]

In Italy, Fr. Ndervashajwas very helpful to the Albanian Catholic immigrants who waited to enter the United States. PrenkGruda states that his helpfulness was much appreciated and that was for this reason the committee chose him.[39]

After Fr.Ndervashaj’s arrival in 1971, the Albanian Catholic community was officially established, but no parish name had yet been selected. During this time, the faithful formed an ethnic-Albanian enclave within the Detroit-Hamtramck borders, and used the Polish Catholic Church – Resurrection Church on Miller Street (between Mount Elliott and Conant) for their religious services.

In 1976, PrenkCamaj, an educated young man belonging to the third wave of migration, became the first American-ordained Albanian Catholic priest. The community was jubilant in the idea of having two Albanian Catholic priest. Many believed that the veteran Ndervashaj and the newly ordained Camaj would work together. However, to the disappointment of many that was not the case.

During this time, the Albanians no longer used Resurrection Church for their religious services. Instead, Fr. Ndervashaj celebrated Holy Mass at The Holy Rosary Catholic Church in Detroit. The following year, Fr.Ndervashaj and those who chose to stay with him purchased a building in Birmingham and founded Our Lady of Albanians Catholic Church. The name of the parish was actually picked by Fr.Ndervashaj in honor of The Blessed Virgin Mother Mary who is the patron saint of Albania. It is also noteworthy to add, that his dear teacher, Blessed Fr. Alfons Tracki had a special devotion to Our Lady.

As Our Lady of Albanians continued to grow, in December 1997, Fr.NdueGjergji arrived from Kosovato assist Fr.Ndervashaj and eventually become his successor after he retired in 1998. Fr. Gjergjicontinued to shepherd the flocks just as his predecessor and earned the respect and honor of those who remained loyal to Fr. Ndervashaj since his arrival. The relation between these two clerics has been described by the faithful as, “father and son,” “teacher and pupil,” and “mentor and apprentice.” However, if I may, it signified two brother clerics serving Christ and His One, Holy, Catholic and Apostolic Church for the glory of God.A year later, a beautiful statue of Mother Teresa was erected in front of the main entrance of the church.

Unlike Our Lady of Albanians and the other Albanian houses of worship who enjoyed relative peace throughout the years; unfortunately, that would not be the case for the newly formed Albanian Catholic Community led by Fr. Camaj. For service, they gathered every Sunday at the Polish Catholic Church – Immaculate Conception, located in Poletown, a small neighborhood in Detroit named after the Polish immigrants who originally settled there.

In September of 1977 a suitable 5-acre site was found by the late KolecPikolinion Twelve Mile Road between Ryan and Dequindre in Warren. On the Solemnity of Saints Peter and Paul, the first Holy Mass was celebrated outdoors by Fr. Camaj on the very site where the church would eventually be built.

Prior to the construction of the new church, Fr.Camaj and the parish council met to select an appropriate name for the congregation. Many supported the suggestion that Saint John the Baptist would be most fitting as Camaj stemmed from the leading Mountain of Hot and Saint John is the patronage of all the Hoti clans. However, Father Camaj and the parish council agreed with LleshLuketeGrishaj’sproposal and overwhelmingly chose the name Saint Paul’s Albanian Catholic Church in honor of the great apostle who first introduced the teaching of Christ Jesus to the Albanians (Roman 15:19).

In June of 1981, the construction of St. Paul’s Albanian was completed at a cost of nearly $1 million. It should be noted that the Albanian-American Community of the United States, Sunni and Bektashi Muslims, Orthodox Christians and Catholic Christians also contributed to the construction to these two Catholic churches.

On Saturday 27 July an inaugural dinner was given in the church’s hall. The following day, Archbishop EmundSzoka celebrated the Mass of Dedication. Immediately afterwards a family style festival with food, music, and games ensued until the late evening hours. Another day of celebration continued, thus bringing an end to the three-day joyful atmosphere of jubilee.

Under the leadership of Fr. Camaj, St. Paul’s instantaneously grew in stature as a citadel of Fe e Atdhe. The fiery dynamic priest electrified the congregation with his weekly passionate sermons based on the Sunday readings and intertwined with Albanian patriotic sentiments. Fr. Camaj with Imam Vehbi and Baba Rexheb mobilized the faithful to attend peaceful anti-communist rallies organized by LidhjaKosovare [The League of Kossovar] in Washington, DC, and New York in support of the massive student protests that had broken out in March 1981 at the University of Pristina first, then later spread to towns and villages in Kosova and also to Albanian populated lands in Macedonia.

Immediately after Fr. Camaj handed over his administrative duties to his replacement, Fr. MarkuGjonmarkaj, the communist governments of Yugoslavia and Albania used their atheist exponents to infiltrate the community and prey on misguided, opportunistic, and corrupted individuals who openly became Titoite and Enverite protagonists. Confusion, intimidation, and fear ran rampant as many of the founding families began to leave, thus causing a floodgate of defections. At one point, St. Paul’s was left in the hands of several dozen familiesand a hand few members of the At GjergjFishta Council (first Albanian Knights of Columbus Council in the U.S.), who faithfully and courageously defended the parish.

After Fr. Gjonmarkaj left in shame in 1982, the Archdioceseof Detroit sent temporary pastors who, although did not speak Albanian, did their bestministering to the needs of the parishioners. Among them were Fr. John Schweder, Fr. Robert Keller and Father Terrian until the arrival of Fr. Anton Kcira on 12 October 1989.

Fr. Kcira’s arrival was God-send as it coincided with the beginning of the collapse of Communism in Eastern Europe; specifically the demise of Communist Yugoslavia, and the mass exodus of Albanians fleeing the last Stalinist Bastion, Enverite Albania. This ultimately become another massive wave on immigration to the Detroit-Metro Area and an increase in membership for the respective Albanian religious communities. These Albanians began a serious revitalization for the Albanian house of worship in the Detroit Metropolitan Area.

Simultaneously, the downfall of Communism brought a badge of disgrace for those who openly affiliated with UDBA and SIGURIMI. This reality, and Fr. Kcira’s publicplea for all those families who had abandoned St. Paul’s to come back led most, but not all, to slowly return to St. Paul’s.

With the return of the prodigal families, combined with the newly arrived families from the fourth wave,truly wonderful things occurred for the Albanian-American Community of Michigan.

Furthermore, Fr. Kcira not only distinguished himself as a religious leader with his fire and brimstone sermons, but he also promoted the assistance for the rebuilding of the Albanian Catholic Churches in Albania, Kosova, and Montenegro. Furthermore, he was a cleric willing to fight for the social, political, and economic justice of the Albanians. He, along with the Albanian-American Community of the United States, vigorously campaigned for the independence of Kosova through peaceful rallies, petitions, conferences, and high-level congressional meetings, assisting the displaced Albanians escaping Slobodan Milosevic’s ethnic cleansing campaign, and participated in marches demanding justice and equality for the Albanians living on their ancestral lands in Malesia, the annexed part, under Montenegro jurisdiction. Eventually, Fr. Anton and the faithful restored the reputation that St. Paul’s once held as a citadel of Fe e Atdhe.

During Milosevic’s terror campaign against the Albanians in Kosova (early 1998 – June 1999), the entire Albanian American Community of the United States mobilized around their respective religious institutions. In joint effort with many, if not all, Albanian political organizations joined their efforts with their religious leaders and their respective congregations as a united community and played a vital role throughout this truly Shakespearian dilemma of, “to be, or not to be” for Dardania!

In 1995, Fr. Kcira with the congregation had the foresight to purchase a picturesque 29-acre site in Rochester Hills where a magnificent church and multipurpose center was completed in June 2002. A year later,Fr. Anton with the assistance of then, Mother Superior, Sr. Katrina Dushaj (who also served at St. Paul’s from 2016-2021) recruited our first Franciscans sisters, Gabriella Vulaj, Irena Prenrecaj, and LuljanaMarku belonging to the “MotratFranceskaneteZojes se Paperlyme” [Franciscan Sisters of the Our Immaculate Lady].A statue honoring the Albanian national hero GjergjKastrioti – Skanderbeg was erected in September 2006, and the Mother Teresa statue, generously donated by the late brothers Leka and PashkoGojcaj in August 2010 for the 100th anniversary of the birth of the Albanian saint.

After Fr. Kcira retired in 2011, Fr. Fran Kolajsucceeded as the new parish pastor. Once again, new renovations were done to the interior of the church and banquet hall. Following Fr. Kolaj’s tenure, the Archdiocese chose Fr. Frederik Kalajto replace him in 2015 and assigned Srs. Katrina and Klaudia to St. Paul’s. A year later, Deacon AleksanderStanaj was personally assigned to St. Paul’s by His Excellency Archbishop Allen Vigneronwhere he assisted Fr. Kalaj until March 2020. After five years of service, Sr. Katrina returned to Albania and was replaced by Sr. Gabriella, who was one of the original sisters to arrive at St. Paul’s.

In 2007, Our Lady of Albanians relocated to Southfield after they purchased and remodeled an existing church. A year later, Franciscan sisters KlaudiaDedaj and VitoreRusahj were assigned to the parish. In 2021, they completed the construction of a beautiful building adjacent to the Church which includes an elegant banquet hall, modern kitchen, conference room and several classrooms for religious education.They are also in the process of repaving the entire parking lot.

With the restructuring of parishes within the Archdiocese of Detroit, Our Lady of Albanians and St. Paul’s have become sister churches in the Family of Parishes since 1 July 2022. Fr.Gjergjiwas appointed Moderatorand priests in solidum Fr. Kalaj and newly appointed Fr. GjovanniKokona.

Beside the Catholic community, the Albanian Muslim houses of worshipping have also experienced growth from their existing congregation along with the arrival of the fourth stream of immigration. The Albania-American Bektashi Monasteryunder the spiritual guidance of Baba ElitonPashaj, Ph.D., have completely refurbished the interior and exterior of the Tekke. While, The Albanian Islamic Center with Imam ShuajbGerguri has built an addition to the center.

Throughout the years, the Albanian religious institutions were truly blessed with numerous devout individuals who loyally served their communities. However, among those whose names are synonymous with their house of worship are Victor Chacho of St. Thomas Albanian Orthodox Church, XhevdetHoxha of The Albanian Islamic Center, the late Dervish ArshiBazaj of the First Albanian BektashiTekke in America, Dr. GjekaGjelaj, Ph.D. of Our Lady of Albanians, and the late Albert Degaj of St. Paul’s Albanian Catholic Church.

Recognizing the invaluable contribution that the religious institutionshave done and continue to do in maintaining and fostering Fe e Atdhewith the proposal of the VATRA Chapter of Detroit on 24 September 2013, the President of Albania, the late BujarNishani, personally bestowed the medal “NderiiKombit” [The Nation’s Honor] to St. Paul’s Albanian Catholic Church, Our Lady of Albanians, The First Albanian BektashiTekke in America, and the Albanian Islamic Center respectively.

In conclusion, it is apparent that the Albanian-American community of the Detroit Metropolitan Area is a conglomeration of communities centered on their respective religious institutions. It is also obvious that these houses of worship are, and continue to be, crucial for the very existence to the Albanians as they nourish the spiritual, national, cultural, linguistic and social needs of their faith based community.

[1]Thomas Sowell, Ethnic America: A History (U.S.A.; Basic Books, Inc., 1981), 3

[2]Melhem M. Mobarak, “PrenkDoci (Primus Docci) The First Albanian Resident in North America.” Albanian Catholic Bulletin, 7&8 1986-87, 59.; Father Doci later become the Abbot of the Principality of Mirdita

[3] Federal Writers’, The Albanian Struggle in the Old World and New (Boston: The Writers, Inc., 1939), 4-7; Stephen Thernstorm, ed, “Albanians.” Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1980, 24.

[4] St. Thomas Orthodox Church, “Detroit Metropolitan Albanians.” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 3.

[5]Federal Writers’, The Albanian Struggle in the Old World and New, 81, 128.

[6] Ibid., 49-59.

[7] The Very Reverend Nicholas Liolin of St. Thomas Orthodox Church (presently Metropolitan Nikos), Interviewed by author, 18 March 1995, Farmington Hills, Michigan.; Bishop Fam Noli, Fiftieth Anniversary Book of the Albanian Orthodox Church in America (Boston: The Albanian Orthodox Church in American, 1960), 224.

[8] Ibid. Metropolitan is a title that is given to every diocesan bishop.

[9]Noli, Fiftieth, 224; St. Thomas Orthodox Church, “St. Thomas Albanian Orthodox Church,” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 4.

[10]“St. Thomas Albanian Orthodox Church,” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 4.

[11]Victor Chacho, Interview by author, 25 March 1995, Birmingham, Michigan.

[12]Thernstorm, “Albanians,” 24.

[13] The term Ethnic Albaniais used by the Albanians to describe the political boundaries of the Albanian nation-state along with the Albanian speaking populated lands that were annexed by the Great Powers to Montenegro, Serbia, Macedonia and Greece.

[14]ImanVehbi Ismail founder and administrator of the Albanian Islamic Center, Interview by author, 14 March 1995, Harper Woods, Michigan.

[15]Ibid.;Iman is a title given to an Islamic cleric.

[16] Ibid.

[17] Ibid.

[18] Ibid.

[19] Ibid.

[20]Baba Rexheb, founder and spiritual leader of the First Albanian Tekke in America, Interview by author, 27 June 1990, Romulus, Michigan.; XhevatKallajxhi, BektashizmidheTeqejaShqiptare N’Amerike (Romulus; Johnston Smith Graphic, 1964), 67.; Dervish is the clerical title of the second rank in the Bektashi faith. Dervish Rexheb was later elevated to Baba (Father), which officially makes him the spiritual head of the Tekke (Monastery) with the authority to ordain Dervishes. In 1992, Baba Rexheb was ordained Gjyshe (Grandfather). This title is equivalent to Bishop. However, it should be noted that due to his humility is did use the title of Gjyshe. The last rank is that of Kyregjyshe (Head-Grandfather) the highest spiritual title of the order.

[21]Ibid.;Baba Rexhebused this phrase so frequently in public and in private meetings that most of his followers know it by heart.

[22]Kallajxhi, Bektashizmi, 1.

[23]Ibid., 5.

[24]Liolin, interview by author.

[25]Chacho, Interview by author.

[26] Ismail, interview by author.

[27]Liolin, interview by author.

[28]Ismail, interview by author; Rexheb, interview by author.

[29]Liolin, interview by author.

[30] “The Albanian Catholic Parishes in the United States,” Albanian Catholic Bulletin XII 1991, 47.

[31]SeeTomeMrijaj, Monsignor Dr. ZefOroshi, NijeJete e Shkrire per Fe e Atdhe (New York, by author, 2009); ZefPergega, Vigan ne Krisht e Vatan(Lezhe, EntitBotuesPoligrafik “GjergjFishta, 2003). For an in-depth view of the Albanian Communist regime’s surveillance of Monsignor Oroshi in the United States see Tome Mrijaj, NjeJeteiPergjuar: Dosjae e Sigurimit e Mons. Dr. ZefOroshit (BotimetVolaj, Shkodewr, 2020)

[32] “The Albanian Catholic Parishes in the United States,” Albanian Catholic Bulletin, 48.; Albanians are Not Atheist,” Albanian Catholic Bulletin, III 1982, 41.; “Tenth Anniversary of Detroit’s St. Paul’s Albanian Catholic Church,” Albanian Catholic Bulletin, XV 1994, 120.

[33]PrenkGruda, DitareiNjiZemre se Lenueme, 1937-1975(Detroit, by the author, 1985), 745.

[34]GjonSinishta and Bill Graham, eds., “Commemoration of the Martyrdom of the Albanian Catholic Clergy,” Sacrifice for Albania; 1946-1966, 1966.

[35]PrenkGruda, op. cit., 742-3.

[36]Fr. ZefPllumi, OFM, RrnoVetem Per me Tregue, Pjesa e Pare 1944-1951. (Shkoder: “HylliiDrites, 1995), 33.

[37]Fr. Kole P. Berishaj, OFM, Malesia e Madhe: Etnografi, 2. (Tirane: EntiBoutuesPoligtafik “GjergjFishta”, 2002), 124.

[38]For complete history of the Blessed Albanian martyrs see Fr. Leonardo Di Pinto, OFM. ImzotVincencPrennushi me ShokeMartire: ProfilHistorikHagjiografikVellimi I & II(Lezhe, EntinBotues “GjergjFishta”, 2016.

[39] Ibid., 761-2.

Prof. Franz Llesh Grishaj:

– Diplomat, Shkencat Historike dhe Shkencat Politike , from “Wane State University” .

– Anëtar i Vatrës 46 vjet.

– Aktivist i shquar kombëtar dhe mësues i Katikizmit ne Kishen “ Shen Pali “, qe nga viti 1996 e deri ne ditet e sotme.

– Ka hyre ne “Who’s who Among America’s Teachers “ ne vitet , 1998 , 2002, 2003, 2004 , 2005.

– Ka shkruar artikuj ne Shtypin Amerikan si: “The New York Times” and  “Washington Times” dhe shtypin e Michiganit. – Mesimdhenes qe nga viti 1989 dhe në vazhdim.

SHKRELI DHE ROLI I TIJ NË KRYENGRITJEN ANTIKOMUNISTE TË MALËSISË SË MADHE TË VITIT 1945

by

 

Njihuni me emrat e dëshmorëve dhe viktimat e komunizmit enverian te malit t’Shkrelit/

1 a franz-llesh-grishaj

NGA FRANZ-LLESH GRISHAJ/*

Simbas Frederick Douglass, “e verteta asht e pershtatshme dhe e bukur ne çdo kohe dhe ne çdo vend. ” Por për fat të keq, kjo e vërtetë kje e kunderta në shtetin tonë Amë dhe nëpër viset tjera shqiptare nën sundimet shoviniste greke dhe sllavo-komuniste-jugosllave. E verteta historike jo vetem që ëshë mohue e lanë n’erresinë por ashtë edhe shtremnue në një mënyrë të pafalshme. Për shembull dokumenti i Shpalljes se Pamvarësisë Shqiptare të vitit 1912 falsifikohet nga historiografët e Akademisë së Shkencave të RPS e të Shqipnisë tue mbulue firmat e Mid’hat Frashërit, Lef Nosit dhe Mustafa Merlika Krujës. 1

Në të njajtën kohë, ata qe patën guximin për të folë, me shkrue ose me veprue te vërtetën janë denue me burg ose vra me gjyq apo pa gjyq nga pushtetmbajtësit. Çka ashtë edhe ma tronditëse ashtë se edhe sot përseritet politizimi i historigrafisë sonë kombëtare. Lufta ma e madhe qe vazhdohet të bahet në Akademinë e Shkencave në Shqipni ashtë botimi i plotë i Historisë së Popullit Shqiptar, sepse te njajtet “historianë” që deri dje përdoren epitete të ndryshme ndaj figurave të shqueme dhe ngritën në Altarin e Kombit figura si Haxhi Qamili me shokë do të ishte një paradoks që të merreshin me pjesën e tretë të historisë së viteve 1913-1939, dhe atë të katertën, të viteve 1939-1991 . Prandaj, kemi një detyrë të madhe morale, para vetvetes, para kombit dhe para së vërtetës historike me folë për të vërtetën. Dhe këtu përdori fjalët e Edward Schillebeeckx, kur tha se “paanësia historike nuk ashtë rindertimi i faktave të kohës së kalueme, por ashtë e verteta e se kaluemes nën dritën e kohës se tashme. ” Në këtë kontekst, çdo njeri qe e don dhe e perkrahë të vërtetën historike ka të drejtë për hirë të se vërtetës me shprehë këtë fakt si një realitet pa mohime, zmadhime, ose ilustrime.

Për këta burra të maleve kreshnike të Malësisë së Madhe që na bashkuan sot në këtë seminar për Rrezistencën stoike te Malit te Kelmendit ku i printe luani i kësaj krahine Prek Cali (Hasanaj-Vermosh), i cili i kushtoi krejt jetën e tij çeshtjes gjithëshqiptare bashkë me fatosat Gjergj Lul Toma (Gjeloshaj-Selce) e Gjek Marash Selca (Tinaj-Selce), të dalluem për luftnat e tyne kundra forcave komuniste nëpër tanë anët e Shqipnisë si dhe për kryengritjen antikomuniste te Malësisë së Madhe të vitit 1945 e udhëhequn prej Major Llesh Marashit të Shkrelit, e para kjo në krejt bllokun komunist – na, bijt dhe bijat e tyne kena përgjegjësi për me paraqitë realitetin historik ashtu sikurse ashtë. Këta burra qe na mësuan si me jetue, me luftue dhe me vdekë për të mirën e Atdheut nuk pritën pasuni, lëvdata, kangë, darka ose shpërblime të ndryshme. Ata vetem iu përgjegjën kushtrimit të Nanës Shqipni te robnume, kushtrim të trashiguem prej t’parvet tynë! Prandej çka ata kërkuen dhe e meritojnë nuk ashtë “rehabilitimi” i tyne! Ata nuk banë ndoj mëkat ndaj atdhuet, por përkundrazi, ata rrokën armët e lirisë për mbrotjen e Shqipnisë, brez mbas brezit. Edhe pse i lindun dhe i rritun jashtë shtetit amë, dhe si autoditakt i shqipës, jam bir i këtyne trevave. Rrjedhimisht, kjo kumtesë me titull: Shkreli dhe Roli i Tij në Kryengritjen Antikomuniste të Malësisë së Madhe të Vitit 1945, ashtë për mue si fjala e bukur dhe kuptimplote Amerikane, “a labor of love” [një punim i dashunisë].

Çka kje Shkreli? Dhe kush kjenë shkrelasit qe më gjithë Malësinë e Madhe patën guxim për ti dalë me pushkë pushtetmbajtësit të ri komunist? Historikisht Shkreli si një etno- gjeo-politike, ekonomike dhe shoqnore i përket Malësisë së Madhe dhe radhitet si mali i pestë mbas Hotit, Grudës, Kelmendit, dhe Kastratit. 2 Këto pesë male së bashku me bajraqet e Recit, Lohes, Koplikut, Grizhes, Rrjollit dhe Postripes, përbajnë Malësinë e mbi Shkodrës. 3 Gjithashtu, edhe Triepshi me Kojen (qi Kongresi i Berlinit, 1878, i cungoi prej vilajetit të Shkodrës dhe ja dhuroi padrejtësisht Malit të Zi), shkojnë me Malsinë e mbi Shkodrës.4 Gjeografikisht Shkrelin e ndan Prroni i Thatë dhe kufizohet në veri, nga Bogë-Kelmend, në lindje me Dukagjinin, në jug me Koplikun, Recin dhe Lohen, dhe në perëndim me Bajzën dhe katundin e Kastratit. 5Domethanë se Shkreli shtrihet për se gjatit prej qafës së Grishajve te Zagorës deri në kullën e Ducajve te Bzhetës.

Malësia e Madhe, në përgjithësi ka një histori të lavdishme për mbrojten e interesave kombëtare të Shqipnisë etnike kundër sundimeve turko-otomane dhe serbe-malezeze-jugosllave. Si pjesë e kësaj krahine malore të Shqipnisë së Veriut, Shkreli kje i pandamë prej këtyne trevave të Malësisë së Madhe në betejat e përgjakshme kundër pushtimeve të hueja. Për shembull, në vitin 1614, Shkreli, Hoti, Kelmendi dhe fiset e tjera lidhën besën kundër forcave të Turqisë. 6 Në vitin 1621 Imzot Pjetër Budi organizoi kryengritjën kundër Turqisë, në të cilin mori pjesë edhe Shkreli. 7 Persëri, në 1645 Shkreli dhe Kelmendi në një rezistencë të përbashkët përjashtuen me forcë fuqitë Otomane dhe fituen njifarë lirijet deri më 1700. 8 Në vitin 1835 Dasho Shkreli dhe Hamza Kazazi kjen prisat e forcave antiosmane te qytetit Shkodër. Gjithashtu, në vitin 1840 Dasho Shkreli me qetën e tij mori pjesë në luftën e Kalasë së Shpuzës kundër forcës grabitçare te Malit te Zi e ku heroikisht Dasho Shkreli u vra me gjithë vëllanë Sefon. 9 Në luftën e Kernicës të vitit 1862 edhe Shkrelasit me Shkodrën morën pjesë kundër forcave malazeze, ku mbet i vramë edhe Kaso Shkreli, vëllai i Dasho Shkrelit. 10 Po kështu kur pjesa Katolike e Shkodrës ishte e pernjekun prej ushtrisë osmane, që Shkreli qe u shkoi në ndihmë katolikëvet me ma shumë se 250 vetë. 11 Edhe në Lidhjën Shqiptare të Prizrenti, 1878-1880, mori pjesë bajraktari i Shkrelit, Marash Dashi megjithë krentë tjerë të Malësisë së Madhe, 12 dhe firmuen kërkesa e ndryshme kundra aneksimit te tokave shqiptare nga Mali i Zi. Gjatë vitit 1883 u ba lidhja e burrave të fisevet të Shkrelit, Kastratit, Hotit dhe Grudës për me i ndalue pazarlleqet e komisioneve ndërkombëtare, në vazhdim e sipër me Malin e Zi për grabitjen e trojave shqiptare. 13 Formimi i lidhjes së Shkrelit (”Bashkimi Kombëtare” ose “Lidhja e Mfshehet”) në vitin 1893 prej famullitarit të Shkrelit, Dom Ndoc Nikaj, me gjithë Abatin e Mirditës, Imzot Preng Docin, Dom Mark Shllakun, Dom Zef Shkrelin, Dom Jak Serreqin, Dom Dodë Kolecin dhe të tjerë për lirimin, bashkimin dhe arsimin tonë kombëtar. Në vitin 1911, me iniciativën e Nikollë Mirash Lucës dhe Gjelosh Gjokës u ba një besëlidhje e re mes Shkrelit dhe Kastratit në shtëpinë e Zef Mirash Shytit, në Dedaj-Shkrel. Prej këndej ata dolën në Bzhetë, te Tomë Nika i Shkrelit, dhe së bashkut me dy djemtë e Tomës, Nikollë Mirash Lucën dhe Gjelosh Gjokën, u nisën për Bogë, Rec dhe Lohë tue krijue lidhjen me e luftue okupatorin turk. 15 Në kryengritjen e Malësisë së Madhe, t’udhëhequn nga trimi legjendar i Traboinit, Dedë Gjo’Luli, Shkrelasit jo vetem qe morën pjesë në luftën e përgjakshme në majën e Bratilsë, 16 por edhe patën Tomë Nikën si një prej prisave kryesorë të kryengritjes, 17 dhe nënshkrusi i Memorandumit të Grecës. 18 Kishte me kenë një shtremnim dhe boshllek i madh historik mos me vlerësue këtu edhe ndihmën e pazëvënsushme të barijvet shpirtnorë të këtyne kreshnikëve d. m. th. te klerit katolik i cili qe dhe vazhdoi me qenë gjithmonë krah për krah me besimtarët e tyne si pershembull priftin e Shkrelit, Dom Nikollë Ashten megjithë famullitarët e Kastratit, të Hotit, të Grudes dhe të Kelmendit. 19 Mbas një qëndrese te shkurtë qe bani Shkreli me 25 Maj në sukën e Sterkujes në Dedaj, ushtria e Shefqet Turgut Pashës i dha zjarrin Dedajve dhe Zagores, 20 dhe si hakmarrje ndaj kryengritsave plaçkiten dhe ia vunë flakën krejtë Malësisë së Madhe. 21 Kur Ms. Durhami shkoi personalisht për me pa damin në Bajzë-Kastrat dhe në Shkrel, ajo perdori fjalët Biblike që e përshkruen katastrofën në luginën e Shkrelit “si luginën e hijes së vdekjës”22 (Psalm 23:4). Kastrati dha kushtrim atëherë dhe Shkreli u solidarizuen me ta si vllazën të pandamë, tue luftue trimnisht në Sukat e Moksetit te Bajzës, Kastratit kunder njië force të madhe osmane. 23 Për t’u përmendë ashtë edhe Memorandumi i Hierarkisë së kishës katolike shqiptare të 2 korrikut 1919, dergue Kryesisë se Konferencës se Paqës në Paris kundër copëtimit te tokave shqiptare, e ku ashtë nënshkrimi i famullitarit të Shkrelit, Dom Frano Karma bashkangjitun me firmën e bajraktarit te Shkrelit, Vate Marash Dashi, me gjithë 106 kryefamiljarëve shkrelas. 24 Në luftën e Koplikut (1920/21), mandej, qe Vat Marash Dashi që i prini Shkrelit kundër ushtrisë ndërhyrëse serbo-malezeze-jugosllave, e cila pushtoi Koplikun, Shkrelin, Kastratin dhe Kelmendin. 25 Gjithashtu, duhen përmendë fatosat e Shkrelit qe poeti ynë kombëtar, At Gjergj Fishta, O. F. M. , i bani të pavdekshëm në vargjet e tij rrapsodike të veprës epike Lahuta e Malcis – Bibla e nacionalizmit Shqiptar! Këta kjen: Kacel Doda26 dhe Kerrni Gila27 të Zagorës, Bajraktari Marash Dashi28 i Vrithit, vllaznit Bec dhe Cul Batani29 të Bzhetës, dhe Rrushman Hasani. 30

Perveç këtyne burrave, duhen me përmendë edhe disa prej meshtarëve që sherbyen në famullinë e Shkrelit e u banë prelatë te shquem si për shembyll Imzot Luigj Bumqi dhe Imzot Gjergj Volaj; Monsinjorët Ndoc Bozhi e Nikollë Ashta; dhe klerikët intelektualë si Dom Ndoc Nikaj, Dom Aleksandër “Lek” Sirdani, Dom Kolec Prenushi, Dom Ndre Zadeja, dhe Dom Nikollë Gazulli. 31 Dhe nuk duhet harrue faktin se mbledhjet e prisave shqiptarë u banë për mborjtjen e Shqipnisë në oborrin e Kishës. 32

Në përgjithësi, ngjarjet historike nuk ndodhen pamvarësisht prej vetvetes, por ato janë reaksion i nderlidhun nga ngjarjet e tjera. Prandaj, për me arritë te kuptojmë kompleksitetin e kryengritjes antikomuniste te Malësisë së Madhe jam i detyruem për me paraqit një lidhje te ngjarjeve nderkombëtare, kombetare dhe krahinore për me arritë në një kuptim të mirëfilltë historik.

Fill mbas pushtimit të Shqipnisë nga Italia Fashiste, 33 Llesh Marashi ikë nga Shkodra dhe del në katundin e tij në Zagore-Shkrel kunder okupatorit, ku e strehojnë vëndasit e tij shkrelas. 34 Gjithashtu, në Zagorën e Llesh Marashit bashkidealistat e tij, Dom Zef Sheshtani, Dr. Bahri Kopliku dhe Zef Logoreci janë aktivistë antifashistë. 35 Në përgjithësi, rezistentët kunder okupatorëve të ri ishin nacionalistë dhe intelektualë të shquem. Një nga këta dallohet Mid’hat Frashëri, krijuesi i Ballit Kombëtar, që jo vetem deshti çlirimin e Shqipnisë, por edhe bashkimin e gjithë trojeve të saja nën një qeveri demokratike. 36 Disa grupe të vogla komuniste që ishin të shpërdame nëpër disa qytete, nuk morën pjesë aktive kundra invazionit fashist derisa Gjermania Naziste sulmoj ushtarakisht Bashkimin Sovietik në 1941 dhe këtë me organizimin e dy emisarëve jugosllavë, Miladin Popoviqi dhe Dushan Mugosha që i bashkun grupet nën një parti të vetme komuniste Shqiptare, por gjithnjë nën influencën jugosllave. 37 Me 30 dhe 31 te Korrikut 1943, plas Lufta e Recit (deri tash krejt përvetësue nga regjimi enverian), por e verteta ashtë së pjesa dermuese e luftarëve ishin nacionaliste si Jup Kazazi, Llesh Marashi me çetën e tij, Zenel Kazazi, Ujk Tahiri, Zef Ashta, Rrok Kanto Marashi (nipi i Llesh Marashit), Caf Smajli, Zef Luka, Sokol Bajrami, Metë Rrustemi, Brahim Bishja, Rexhep Lani, Lan Sokoli, Halil Sokoli, Ramë Meti, Qamil Tahiri, Fejzi Boriqi, Isuf Muça, Shaban Binaku, Oso Bishja, Ragip Meta, 38 Sali Myftia, Daut Komi, 39 etj. Depertimi i thellë i influencës sllavo-komuniste u vertetue mbas presionit që Svetozar Vukmanovic-Tempo i bani partisë komuniste shqiptare. Menjëherë Enver Hoxha e denoncoi marrëveshjen e Mukajt (2-3 gusht 1943) te dergatës se Ballit Kombëtar dhe te Lëvizjes Nacionale Çlirimtare, vetem për arsye se nacionalistët kerkuen këtokushte: 1) Nji luftë të përbashkët, 2) Luftë për nji Shqipni te pavarun dhe etnike, dhe 3) Luftë për nji Shqipni të lirë, demokratike dhe popullore. 40 Dhe këtu u nda shapi prej sheqerit! Në shator te 1943, me shtymjën jugosllave, lufta civile në Shqipni fillon me nji sulm të ashper ushtarak kunder Ballit Kombëtar, 41 dhe mandej, kunder forcave te Abaz Kupit (Legalitetit) si dhe te nacionalistëve të tjerë. 42

Mbas kapitullimit t’ Italisë Fashiste, Fronti Nacional Çlirimtar dergon Riza Danin me gjithë profesor Mark Prelën, për të ba një takim me Llesh Marashin, tu e ftue te bashkohet me Lëvizjen anti-fashiste. Lleshi u përgjegj me këto fjalë: “kjo ashë punë qe s’ bahet more burra. Po ju a nuk i keni sytë n’ ballë e s’ e shifni se si komunistat janë tue luejt teater me ju? Nuk e shifni ju se ata udhëhiqen prej serbve? Mlidheni menën e kthejuni n’ rrugë t’ komtarisë se internacionalistat juve kanë me ua pre krenat! Ju asgja s’ ju lidhë me ta. ”Rizaja ja pret, “mirë qi ti e luftove fashizmin, po prej gjermanve c’ pret? Pse s’ i lufton?” Lleshi ju pergjegj,“ushtria gjermane ashtë kalimtare e ne s’ na hin gjem n’ kambë prej saj. Po sllavin kjo ushtri po e lufton e na prej saj kem se shka me perfitue. ” (Këtë bisedë e thotë Mergim Korça, deshmi kjo prej tezës se tij, bashkeshortja e Riza Danit). 43

Jemi në vitin 1944. Perfundimi i luftës së Dytë Botnore ishte e hidhun, sepse fitorja e komunistave ishte krejt e kjart. Mbasi Shqipnia e Veriut me, kryeqytetin e saj te Teutës e Gentit -Shkodrën, kishin pësue gjatë luftimeve shekullore me serbo-malazezët, kjo pjesë e Shqipnisë e kuptoi se komunistat ishin të indoktrinum me ideologjinë bolshevike, që, jo vetem se ishte e huej por edhe sllave. Me 13 Maj në kinema “Rozafat”, 152 përfaqësues të Malësisë së Madhe, të Dukagjinit, të Postribës, të Anës se Malit, te Gurit të Zi, te Nën-Shkodrës, etj, u mblodhen në Shkodër dhe krijuen Lidhjen e Shkodrës kunder rrezikut sllavo-shqiptar-komunist. 44

Malësia e Madhe, me krahinat e tjera te Shqipnisë së Veriut u organizue për një sulm kunder komunizmit. Prisat e Shkrelit kjen këta: 1) Major Llesh Marash Vata (Marvukaj-Zagore), Qark Komandant i Shkodrës dhe Kryekomandanti që do të kryesonte Kryengrijten e Malesisë se Madhe. Familja e tij ishte ma e dalluemja në krejt Malësinë e Madhe për pregatijen ushtarake. Prej gjashtë djelmëve te Marash Vatës tre prej tyne, Kanti, Gjeka dhe Lleshi, u bënë oficerë, kurse një tjetër ishte oficer reserv, Pjetri. Gjithashtu, dy nipa tue e vazhdua këtë tradit familiare u bënë oficera, Fran Pjetër Marashi, dhe Vat Gjelosh Marashi. Rrok Marashi u shugurue frat dhe nipi Ndoc Gjelosh Marashi prift. 45 2) Pjetër Gjokë Deda (Milaj-Vrithe), z. bajraktar i Shkrelit, trim, besnik e i urtë, simpatik dhe anëtar i shtabit te Llesh Marashit; 3) Nikollë Prekë Gjeka (Dedaj), kryetari i komunës se Shkrelit, i arsimuem dhe i njoftun si orator, guximtar, trim dhe besnik. 46 4) Prekë Lekë Gjoni (Kolaj-Zagore), një ndër djemtë më te zgjedhun të Shkrelit, trim, besnik, i pashem dhe luftar i denjë kunder Komunizmit. 5) Luket Marash Luca, i pagëzuem Lukë, (Grishaj-Zagore), i njoftun në Malësi edhe në Shkodër, e i cili mori pjesë në moshë të re në Kryengritjen e Malësisë, 1911, dhe në luftën e Koplikut. Ai ishte mësus popullor. Gjithashtu, në vitin 1932 ai mori pjesë në delegacionin Kreshnik te Malësisë së Madhe pranë Atit Shejt, Papë Piu XI në Shejtorën e Zojës se Shkodrës, në Genazzo-Itali. 47 Së bashku me këta trima mori pjesë në organizimin e kryengritjes edhe dijetari, poligloti (që zotnonte pesë gjuhë të hueja), fetari, patrioti dhe themeluesi i leksikografisë krahinore dhe i asaj onomastike, Dom Nikollë Gazuli, që ishte famullitari i Dekanatit të Malësisë se Madhe – Kisha e Shkrelit. 48

Gjatë vjeshtës se vitit 1944, krenët e Kastratit, Gjon Martin Lulati (Ivanaj-Bajzë), Mirot Palok Kokaj (Ivanaj-Bajzë), Nikë Gjelosh Gjokë Dodaj (Pjetroshan-Bajzë), Kolë Llesh Malaj (Ivanaj-Bajzë), Kolë Ujk Osllani (Pjetroshan-Bajzë), etj bashkë me Vasel Pjetër Gjoka që ishte bashkpunëtor i Nikës (kushrinit tij), dhe me krenët e Shkrelit kjen në marveshje për ta shmangë rrezikun që e kërcenonte mbarë popullin shqiptar. Takimet e shpeshta të tyne u zhvilluen në shtëpinë e Luket Marash Grishaj, një ndër qendrat e bisedimave ndermjet këtyne dy maleve. 49

Në katundin Ivanaj në Bajzë, me 24 dhjetor 1944 në shtëpinë e Gjokë Tomë Kokaj u zhvillue mbledhja e krenvet te Kastratit, thotë Vasel Pjetër Gjoka e ku morën pjesë edhe krenët e Shkrelit, dhe ku të gjithë lidhen besën për me e luftue komunizmin. 50 Në fund te dhetorit, Llesh Marashi u nis prej Zagoret dhe shkoi në katundin Brojë, me u takue me krenët e Kelmendit, si Kolë Gjon Bajraktarin, Franë Gjergj Uçin, Gjergj Lul Toma, Gjekë Marash Selca etj. Aty vëndosen se Selca, Nikqi dhe Vukli me e ndalue turrin e Brigadës së Parë. 51 Dhe me datën 15 Kallnuer 1945 filloi rezistenca e përgjakshme e Petritave te Kelmendit kundër bishës së terbueme komuniste. 52

Nderisa Kelmendi luftonte heroikisht, me qendresë të pashembullt, Kuvendi i Maleve u caktue në Poicë, në katundin Dedaj-Shkrel, në shtëpinë e Rrok Nikollë Zefit tre ditë ma vonë (me 18 Kallnuer 1945) për me caktue datën për një sulm të përgjithshëm. 53 Morën pjesë Llesh Marashi me Shtabin e tij, Marash Kolë Mali (Vojvoda i Dedajve) me gjithë kumbarën Nikollë Zefi, Luket Marash Grishaj, Pal e Dedë Thani nga Dukagjini, 54 Gjelosh Luli, Pjetër Gjokë Bajraktari, Nikollë Prekë Dedaj, Dom Nikollë Gazulli, Gjon Martin Lulati, Mirot Paloka, dhe Caf Smajli me disa Lohjanë. 56 Per arsyena jo të kjarta munguen perfaqsuesit e Shkodrës dhe të Postribës, ndonëse jo vetem Malësia e Madhe por edhe Shkodra, Postriba dhe nën-Shkodra ishin në bashkpunim me Llesh Marashin për një kyrengrijtje te armatosun, ku mbas tubimit Llesh Marashi me shokë u nisën për ne Grishaj te Luket Marashi dhe do në Cukaj te Zef Nikë Colaj dhe Gjergj Prelë Colaj, e ku qendruen deri kur plasi pushka para afatit të caktuem, me 23 Kallnuer 1945.

Komandanti i Postkomandës se Bajzës Jonuz Naci (Aliaj-Bajze) dha urdhen qe të niset një toge partizanësh për në Grishaj-Zagores, për me arrestue Luket Marashin qe ishte nën shikimin e komunistavet prej kohesh, nën komandën e Gjosh Nikës (Vuçetaj-Bajzë) te cilët iu ngjitën brisës se Jeranit për në Grishaj. Aty, barijtë e vendit ishin te porositun prej Luketit që te lajmërojnë çdo lëvizje që bahet prej ma shumë se pesë ose gjashtë vetash. Kur partizanët erdhën në fund te brises se Jeranit barijtë në shpejtësi shkuen me lajmrue Shtabin nacionalist, se komunistat janë tue iu ngjitë malit për në Grishaj. Menjëherë, Llesh Marashi lajmëroi luftarët qe të bëheshin gati, me dalë prej ku ishin në Grishaj dhe me shkue në Cukaj, me u bashkue me shokët e tjerë, dhe prej andej me u nisë për në Poice. Kur u bashkue Shtabi në Cukaj, u bisedue shkurtimisht, mbasi nuk priste koha. Dhe ndodhi një mosmarreveshje për sa i përket drejtimit, se ku me shkue Shtabi. Disa thoshin,“ma mirë për në Stol, ” kurse të tjerët, “ma mirë për në Poice, ” qe ishte propozue nga vetë Llesh Marashi. Si perfundim, trimat Gjon Martin Lulati dhe Mirot Paloka ngulën kambë se nuk do te kthehemi mrapa prej komunistave, dhe se do ta fillojshin pushkën, ata qiten pritat në vendin stratigjik, prej kah do të vijshin partizanët në Grishaj. Llesh Marashi dhe Luket Marashi nuk u pajtun me këtë mendim, tue thanë, se sulmi ishte pesë ditë parakohet, por pjesa dermeuse vendosi, ose sot ose kurrë! Dhe ashtu u bë. Partizanët u njitën në Grishaj dhe u banë një rrethim shtëpive. Gjosh Nika me tre ushtarë iu afrue shtëpisë se Luket Marashit dhe fjalët e para qe tha kjenë: “A ashtë Luket Marashi këtu? Ku gjendet?” Axha i tij, Franë Luca, tue mendue se Shtabi iku prej Çukajve, u përgjergj: “Luketa nuk ashtë neë shpi, por noshta ashtë te shokët tonë në Cukaj. ” Gjoshi atëherë e nisi Franë Lucën me dy partizanë për në Cukaj. Sa u nis Franë Luca me ta, partizanët i zbuluan rojet e kryengritësave dhe në atë çast plasi pushka. Një pjesë e partizanëve sulmuen dhe të dy palët u ndeshën grykë për gryke. Në pushkët e para u plagosen Pjetër Gjokë Hoti (nipi i Gjon Martin Lulati, i cili mbas disa diteve vdiq në Bajzë), Gjosh Nika me dy partizanë të tjerë mbetën të plagosun. Mbas një luftimi të rrept, fuqitë partizane u thyen dhe për shpetim afër pesëmbëdhjetë ushtare u futën nëpër shtëpitë e Grishajve dhe u dorëzuen. Llesh Marashi urdhëroi qe tu merren armët dhe të lihën të lirë. Thuhet, se disa prej tyne shkuen me fuqit e kryengritjes për në Bajze (marrë prej Llesh Luket Grishaj që ishte një ndër ata që furnizonte bashkë me familje luftarët e lirisë dhe ai vetë e perjetoi këtë ngjarje). 57

Kështue filloi kryengritja antikomuniste e Malësisë së Madhe me 23 Kallnuer te vitit 1945. Forcat e kryengritjes zbritën në Bajzë, ku mbas një përpjekjeje t’ashper morën Postkomandën ku Zef Tomë Ceka i Shkrelit u vra ballëpërballë me Januz Nacin. Edhe Lulash Cuk Curanaj (Uldedaj-Bajzë) mbet i vdekun. Mbas marrjes se Postkomandës, luftarët e lirisë u grumulluen te oborri i Kishës së Bajzës, ku Franqeskani patriot Pater Ciril Cani rrahu kumbonet e kishës në shenjë kushtrimit dhe i bani lutje Zotit me iu pri mbarë forcave nacionaliste. Në të njejtën kohë, edhe me bekimin e famullitarit te Shkrelit, Dom Nikollë Gazulit, Kolë Nikë Prela Marcinaj (Cekdedaj-Bzhetë) u ra kumonëve për me mobilizue Shkrelin në luftë. Burrat e Shkrelit u nisën për me u bashkue me forcat e kryengritjes në Koplik. Tue dijtë rrezikun, Komisari i Rrethit te Malësisë së Madhe, Çun Januzi (i biri i Januz Nacit), u nis për në Shkodër për me i përballue kryengritësat. Mbas një qëndrese në Koplik këta u nisën për në Shkodër. Forcat partizane lajmërue prej Cun Januzit, zunë pozicion te Ura e Rrjollit. Aty u zhvillue beteja ma e ashper dhe vendimtare për kryengritjen ku trimënisht u vranë Gjon Martin Lulati dhe Mirote Paloka, dhe u plagosen shumë të tjere. 58 Ndër kohë, te kisha e Shkrelit luftoi Marash Tomë Gjeloshi (Makaj-Bzhetë) kundra një toge te njekjës dhe u vra tue luftue me gjithë Luigj Kolë Shetajn, Mirash Gjonin e Prekë Kolën. 59 Mbas luftimesh të rrepta, kryengritësit u tërhoqen në male, ku kishin shpresë se vëllaznit e tyne malësorë me gjithë forca të tjera nacionaliste te Shkodrës dhe krahina tjera, do te organizoheshin për një kundersulm , edhe pse kryengritja filloi para kohet. Në këtë kohë, simbas Vasel Pjetër Gjokës, disa luftëtarë të Hotit ishin pregaditë për me u hjedhë në luftë por Kadri Deli Meta (Bajraktari i Hotit) nuk i la me marrë pjesë, tue thanë: “Na jemi tue u mundue me i ndalë vrasjet, e kush e ka fillue, e pastë për vedi, e ju ne me ndigjoshi mue, nuk shkoni në at vend. ”60 Porosia e Kadriut kje e randë edhe për Hotin, sepse ai nuk mori parasysh se trimi i shtëpisë se Dedë Gjo’ Lulit, Gjelosh Luli, ishte në bashkpunin me mikun e tij të ngushtë Llesh Marashin kundra komunizmit. Rrjedhimisht, ai qendroi në Kastrat i strehuem te probatimi i tij, Marash Doda dhe në Traboin te vllaznit Mark e Kolë Miri (Dedvukaj-Hot). Këtu forcat e Toger Babës torturuen Kolë Mirin tue pjekë në hell, për me gjetë prej tij se ku ishte Gjelosh Luli, dhe vetem me ndihmën guximtare te trimit Marash Lushk Gjoni (Dushaj-Hot), Kolë Miri muejti me u ikë prej durve të tyne. 61

Në mal qendruen luftarët e Shkrelit dhe të Kastratit. Si ndeshkim për pushkët e para qe krisen në shtëpinë e Luket Marashit, Çun Januzi qoi vëllanë e tij, Qelën, misioni i të cilit ishte me e burgosë familjën e Luketës së bashkut me gjithë robët e axhave të tij (Zef e Franë Luca). Ata plaçkiten dhe djegën shtëpinë sikurse pat ba turku me 1911 dhe shkjau me 1913. Shtëpia e Luket Marashit kje e parë në Shkrel dhe Kastrat së cilës komunistat ia vunë zjarrin, 62 për të cilin shkrimtari dhe historiani i mirëfilltë Uran Butka, tha: “vullkan u pa shtëpia e Luket Marashit, qe ishte një potencial i madh bese e burrërie në Malësinë e Madhe. ” 63 Kështu filloi hakmarja ndaj Malësisë së Madhe!

Viti i 1945 kje i vështirë edhe për atë pjesë të Malësisë së mbi Shkodrës qe mbetën nën okupacionin Malazias, sidomos për Hotin dhe Grudën, ku për te nënshtrue Malësorët, Bajo Stankoviqi do të bashkpunonte me Toger Babën dhe me Petro Bullatoviqin. komunistët jugosllavë do te këndonin, “Tito-Enver-Stalin, Trisine, ” kurse komunistët shqiptarë, “Enver-Tito-Stalin, jemi të gjithë për një betim!” Bajo Stankoviqi qe kishte danën e hekurt kundra kësaj zone, filloi me arrestue malësorët. I biri i Prekë Tomë Ujkes (Selisht-Grude) Luc Preka Lulgjuraj me kushrinin e tij, Mirash Zef Kola u kthyen prej Kelmendit (ku ishin luftëtarë vullnetarë) dhe dhanë kushtrimin për me ndihmue vllaznitë malësorë të Kelmendit, Shkrelit dhe Kastratit. 64 Në atë kohë, vdiq Shab Smaku Berisha dhe në hatrin e tij në Priften-Grudë u caktue një bashkim për me bisedue për luftimet qi ishin zhvillue kundra komunizmit në Malësinë e Madhe dhe viset tjera në Shqipni. 65 Dhe në këtë hater Luc Preka Lulgjuraj lexoi letrën e Prekë Calit qi mes të tjerash thonte, “… Kush e nie vetin Shqiptar dhe beson në Zotin, i baj therrje te dalin në nime Kelmendit dhe te Malësisë së Madhe kunder kumunizmit!”66 Për fat të keq, rrethanat kjenë faktori për të cilin paria e Grudës dhe e Hotit nuk muejti me marrë pjesë në këtë bisedim, sepse ishin ndermjet dy zjarresh. Nji pjesë e Rapshes dhe krejt Troboini, me gjithë Grudën, mbeten prap nën-pushtimin jugosllav, ku Bajo Stankoviqi me partizanët e tij terrorizuen malësorët, ndërsa n’anën tjetër kjenë Toger Baba me gjithë jugosllavin Petro Bullatoviq. 67Kështu, aleanca e pathyeshme gjatë pesë shekujsh e nepërmjet luftnash të përgjakshme për lirinë dhe integritetin tokësor shqiptar u këput në Malësinë e Madhe!

Në Fruer t’atij viti, komunistat jugosllavë arrestuen famullitarin e Traboinit, At Leonard Tagaj (i quejtun Patër Zefi nga malësorët) me Pjetër Zekun Camajn (kushëri me Smajl Mark Lulin) dhe Vasel Mirash Camajn (Vojvoda i Vuksanajve). Këta u pushkatuen pa proçes juridik. 68 Fillë mbas këtyne, Gjelosh “Losh” Gjokë Lajcaj (djali i hallës i Luket Marashit) shkoi në Selisht të kumbara i tij dhe dashamir i Luketës, Zef Miliqi Lulgjuraj me qëllim për me strehue dy djemtë e Luketës (Palokën dhe Dedën) dhe kushrinin e tij (Prel Franë Grishajn) qe ishin në Hot. Edhe këtu Bajo Stankoviqi arrestoi në Selisht Luc Prekën për veprimtarinë e tij antikomuniste, bashkë me dy vëllaznit e tij, Dodë dhe Gjergj Lulgjuraj, Kolë Gjel Cakun (Ujkaj-Treipsh), dhe Zef Miliqin e Gjelosh Gjokë Lajçajn dhe i pushktatuen të gjithë pa gjyq, te kisha e Grudës (këtë ngjarje e dijmë prej nipit te Gjelosh Gjokës, Vasel Pjetër Lajçaj). 69 Si shenim, vlenë për tu përmendë, se në kohën e Inform-Byrosë Bajo Stankoviqi kërkon strehim politik në Shqipni dhe Enver Hoxha menjëherë e prenoi tue shperblye barbarizmin e tij ndaj shqiptarëve nën Mal të Zi dhe e emnoi Kryetar i Zyrës se Rrefugjatëve të nënshtetasve jugosllavë në Shqipni, ku pjesa dermuese kjenë shqiptarë. 70

Në pranverë, po t’vitit 1945, Toger Baba i shoqnuem nga partizani i vendit, Nikollë Mirash Gjonaj shkoi në Drume-Hot tue kerkue me arrestue Shkodranin Gjysh Pistullin me Vasel Pjetër Gjonaj. Në mënyrë barbare u torturuen Marash Uc Gjonaj, Franë Pjetër Gjonaj (vëllaun e Vaselit), Lene Kolën Gjonaj (kushrina e Vaselit), dhe u muer në hetusi Gjeto Dedë Vatë Gjonaj. 71

Gjatë viteve 1945-46 kishin mbetë vetem disa çeta luftare, që ndiqeshin prej forcave komuniste. Të tjerët u pushkatuen, u burgosen, u internuen, ose prej rrethanavet te njohuna u dorëzuen. Në fillim te 1946, Prekë Lekë Gjoni, me vëllanë Pashkun u rrethuen nga brigada partizane, por nuk u dorëzuen dhe në Bjeshkë, mbi Kronin e Kurriles së Dedajve u vranë mbasi qendruen heroikisht. 72

Po atë vit, dijetari dhe patrioti Dom Nikollë Gazulli u vra prej forcave te sigurimit. Gazeta Komuniste “Kohe e Re” e Shkodrës trumbetoi, “Me datën 23 mars 1946 vritet Dom Nikollë Gazulli në Sukë te Madhe, Katundi i Kastratit në Nën/Prefekturën e Koplikut, bashkëpuntor i Llesh Marashit, tradhëtar i popullit. ” 73

Per 18 muej rresht, Luket Marashi qendroi në rezistencë për mos ra në duert e sigurimit të shtetit. Një ndihmë të madhe për qëndresen e Luketës dhanë miqët e tij, shpeshherë tue e strehue dhe tue e furnizue me ushqime. Në një rrethim te forcave ndjekëse në Kastrat, ai u plagos tue ça rrethimin. Trupi i tij, gjysëm i dekompozum, u gjet të Premtën e Madhe, 1946, tek brija e Kastratit në Gurët e Bardhë, prej kushëririt të tij Gjon Zefi bashkë me të jatin Zef Luca (axha i Luketës). 74

Në arrati qendruen edhe Llesh Marashi me Pjetër Gjokë Bajraktarin dhe Rrok Kantin, me bazë në Bjeshkët e Vrrithit. Këtu forcat e ndjekjës i zbuluen dhe i rrethuen. Pjetër Gjokë Bajraktari u plagos randë, Rrok Kanti tentoi me vra veten për mos me u dorëzue. Lleshi u dorëzue me kusht qe mos ta vrisnin Pjetrin e Rrokun. 75Mbas kapjes se tyne gazeta “Kohe e Re” i njoftoi lexuesit se Gjykata Speciale do te zhvillonte procedurën kundër Llesh Marashit dhe shokëve të tij t’akuzuem si “tradhtarë” dhe “bashkëpuntorë” me anmiqë të huej. Gjyqi filloi me 10 Korrik, 1946, në Kinema “Rozafat” dhe perfundoi me 17 Korrik, me këtë: “Llesh Marashi dënohet me vdekje, me varje në litar. ” Ai u var te Dugajat e Reja në Shkodër. Po me te njajtin vendim, u denue me pushkatim edhe një prijës tjetër i Shkrelit, Nikollë Prekë Dedaj dhe Dom Alfons Trackin (famillutari i Velipojës, ku pjesa dermuese e famullisë ishin Shkrelas t’ulun prej malit) si bashkpuntorë i Lleshit. 76

Me deshtimin e Kryengrijtjes se Malësisë së Madhe filloi kalvari i Malësisë te mbi Shkodrës, që mbeti nji ndër krahinat ma të përnjekuna dhe te terrorizume në të gjithë Shqipninë prej regjimit Stalinist-Enverian. Si përfundim, kujtojmë fjalët e John Adamsit që tha: “Detyrimet tona ndaj atdhuet nuk pushojnë derisa te jena gjallë. ” Dhe, me të vërtetë, shpirti liridashës i malësorit nuk u perkul, por përkundrazi u ba fli për idealin e naltë të nacionalizmit shqiptar, që do të thotë – ideja Kombëtaro-Shqiptare!

Pra, tue i rikujtue edhe njiherë fjalët e Schillenbeeck-ut, e besoi qe ashtë e kjartë, se kush i sherbeu lirisë, kombit, fesë dhe atdhuet.

I përjetshëm kjoftë kujtimi i tyne!

Lista emnore e dëshmorëve dhe viktimat e komunizmit enverian te malit t’Shkrelit. 77

Vrrith:

1) Pjetër Gjokë Deda Milaj, Bajraktar 101 vjet burg

2) Preq Pjetër Vulaj Vdekje prej torturave

3) Mirash Gjoka Arratisë, varrue dhe vdekë në Jugosllavi

4) Martin Franë Popaj Vra

5) Kolë Tomë Deda Vra

6) Gjokë Dedë Milaj Vdekë në internim (Berat)

7) Franë Cul Kroni 20 vjet burg

8) Prekë Gjergj Milaj 10 vjet burg

9) Pjetër Prekë Pacaj Burgim, djegë shtëpia

10) Gjergj Kolë Luca Burgim

11) Gjeto Prekë Ramaj Burgim

12) Lukë Mac Tucaj Burgim

Bzhete:

1) Mark Tomë Gjeloshi (Makaj) Vra në rezistencë

2) Nikollë Zef Patanaj Vra me forcat partizane

3) Prel Tomë Makaj 101 vjet burg

4) Kolë Nikë Marcinaj 25 vjet, vdekë në burg

5) Gjon Lekë Mirukaj 20 vjet burg, torturohet, vdes

6) Zef Murran Luca 25 vjet burg

7) Franë Zef K. Gjeli 25 vjet burg

8) Gjeto Lekë Miruka 25 vjet burg

9) Prel Tomë Gjeloshaj 20 vjet burg

10) Pjetër Lekë Mirukaj 20 vjet burg

11) Gjokë Zef Cekaj 15 vjet burg

12) Marash Zef Cekaj 10 vjet burg

13) Gjelosh Nikë Vukelaj 5 vjet burg

14) Pashko Vat Malota Burgim, djeg shtepia

15) Tomë Franë Brrakaj Burgim

16) Prel Vat Malotaj Burgim

17) Lulash Palok Vrucaj Burgim

18) Tereze Prekë Xhaj Torturohet në mënyrë çnjerëzore, dhe

(motra e Nikollë Prekë Dedaj) heroikisht nuk e tregon vëllanë.

Dedaj:

  1. Nikollë Prekë Dedaj Pushkatue me Dom Alfons Tracki etj.
  2. Gjokë Koka Pushkatue

3) Prekë Gjon Dedaj Pushkatue

4) Mirash Gj. Sokolaj Pushkatue

5) Pjetër Kolë Sokolaj Pushkatue

6) Mark S. Sokolaj 20 vjet burg, djegë shtëpia

7) Marash Kolë Mali, vojvode 3 vjet burg

8) Marash Kolë Stake Burgim

9) Kolë Tomë Stake Burgim, djegë shtëpia

10) Gjelosh Martini Burgim

11) Zef Mali Burgim

12) Gjek M. Sokoli Burgim

13) Rrok Nikollë Zefi Burgim

Zagore:

1) Major Llesh Marashi Varje në Konop, djegë shtëpia

2) Luket Marash Grishaj Vra në mal, djegë shtëpia

3) Prekë Lekë Kolaj Vra në mal, djegë shtëpia

4) Pashko Lekë Kolaj Vra në mal

5) Dan Coli Vucaj Vra kundra partizanët (Kisha e Lezhës)

6) Franë Pjetër Marashi Pushkatue

7) Ndue Gjelosh Marashi Pushkatue

8) Nrekë Pjetër Zef Culaj Pushkatue

9) Mark Gjokë Leknikaj Vdekë në burg

10) Rexhë Mehmet Vucaj Vdekë në burg

11) Gjelosh Marashi 101 vjet burg

12) Edvard Llesh Marashi Burg, lirohet pasi ja pret dy këmbet

13) Rrok Kanto Marashi 10 vjet burg, internim deri 1990

14) Pjetër Marashi Burgose, vdes pas daljes

15) Mark Gjelosh Marashi 10 vjet burg

16) Kolë Nikë Colaj 10 vjet burg

17) Mirash Prec Grishaj 10 vjet burg

18) Prel Gjelosh Marashi 7 vjet burg

19) Gjelosh Ndoc Marashi 7 vjet burg

20) Marash Vat Gjelosh Marashi 7 vjet burg

21) Franë Luc Grishaj Burgim, torturue, 3 vjet burg

22) Brahim Xhigji Vucaj Burgim

23) Sadri Zekë Leknikaj Burgim

24) Dyl Qerim Leknikaj Burgim

25) Prec Curri Grishaj Burgim

26) Zef Luc Grishaj Burgim

27) Prel Franë Grishaj Burgim

28) Palok Luket Grishaj Burgim, internim

29) Dedë Luket Grishaj Burgim

30) Familja e Llesh Marashit (gra e femijë) internim në Berat (afer 2 vjet).

31) Familja e Luket Marashit (gra e femijë) burgosun në burgun e Shkodrës dhe internim ne Berat (së bashku 16 mujë).

32) Familjet e Zef e Franë Luc Grishaj (gra e femijë) burgosun në burgun e Shkodrës.

33) Palok Luket Grishaj internohet për të dytën herë në Saver, prej vitit 1957 deri 1990 (internim me familja), ku edhe vdes në internim.

Famullitari i Kishës Shkrelit:

1) Dom Nikollë Gazulli Vra nga forcat e ndjekjës komuniste në vitin 1946

Meshtarët që i sherbyn famullisë së Shkrelit dhe vdiqën nga Komunizmi:

1) Dom Ndre Zadeja Pushkatue në vitin 1945

2) Dom Gjergj Volaj (Imzot) Pushkatue në vitin 1947

3) Dom Pjetër Quni Vdekë prej torturave në vitin 1948

4) Dom Aleksander Sirdani Vdekë prej torturave në vitin 1948

6) Dom Ndoc Nikaj Vdekë në burg në vitin 1951

7) Dom Pjetër Gruda Vdekë në burg në vitin 1989

Shenim: Shkrimi që vijon është paraqitur për të parën herë në Simpoziumin Shkencor për 60 Vjetorin e Rezistencës dhe Kryengritjes anti-komuniste të Malësisë së Madhe të vitit 1945, në sallën “At Gjergj Fishta” të kisha katolike shqiptare të Shen Palit në Rochester Hills, Michigan, U. S. A. , me 6 Fruer 2005. Autori me kënaqësi ia dorëzon për botim Këshillit Organizues për Ndriqimin e Historisë Shqiptare.*Kortezi-Albemigrant