Gezim Llojdia – Page 16 – Dielli

Debati per filmin: ”Futeni komisarin brenda se ska shfaqje”

April 2, 2017 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia/

Futeni komisarin brenda se ska shfaqje/

Disa vite më parë në bisedë më Kristaq Skarmin mësova këto dy rrëFime ;Kur fillonte zhegu i verës teatrin tonë e dërgonin nëpër fshatra për shfaqje.Në një fshat mbi bregut ndoshta në Pilur më ngjet,s’po mblidheshin fshatarët.

Kryetari i këshillit u thoshte”ore mblidhuni se do të filloj shfaqja!”Por ata ja ktheninin:”Fillojeni shfaqjen ju se do të mblidhemi ne.

Me zor se çu mblodhën ca fshatarë ndërsa aktorët filluan.Fshatarët rrinin të ngrysur me dorën të vendosur tek mjekërra.Skishte asnjë reagim,le më duartrokitje.Vetëm kryetari,sekretari dhe dy tre vetë besojë sekretarët e organizatave ushkrinë së qeshuri.Kur u ndamë na thumbuan”hajdeni prapë mot se na e ksehasët kryetarin tonë!

“Balladë për komisarin’,ka qënë një krijim i poetit të mirënjohur Agim Shehu.Ishte sjellur kjo pjesë në teatrin tonë. Vepra ishte e kuptueshme qartësisht dhe për kohën mbarte atë mesazh të njohur.I kushtohej një figure të luftës heroit Mustafa Matohiti.Autori e kishte gdhendur veprën mbi disa detaje jetësore.Ishte dnërtuar,por mund të ishte njehetre e e një realitet besoj ,një personazh Labo Dalani, që nuk ishte me asnjë parti dhe as me luftën.Mustafai shkonte në cdo shtëpi me oratorin e tij i bënte për vete njerëzit,kështu fliste pjesa letrare.Tek Labo Dalani ndodhi e kudnërta.Ai ua tereziti që në fillim, po kishin ardhur për ta tërhequr me luftën të rrinin jashtë.Mustafai shtroi gunën dhe fjeti jashtë tek sokaku I portës.Afër sabahut,sipas pjesës fshatari Labo,shtyu portën, doli për të shkuar tek bagëti,por për cudi pranë derës pa të mbështjellur me shark komisarin.C’bënë këtu komisar i tha, futu brenda.Forma që kishte gjetur Mustafai ishte e zgjuar si zgjidhje.

Në provat kryesore nga Komiteti i Partisë mbritën kritizerët dhe instruktorët që posaçërisht merreshin me këtë punë.Pas shfaqjes u ndalua, që të jepej në publik.Ku është problemi pyetëm?Komisari,tha instruktori i partisë,duhet futur të flejë brenda jo të rrijë tek dera.Mirë o shoku instruktor,po kështu është e shkruar pjesa e shkrimtarit Agim Shehu.Ska shfaqje tha ose futeni komisarin brenda,o shfaqje s’ka.Mirëpo po të futej komisari brenda ,s’kishte thelb e gjithë pjesa,kjo ishte bukuria e saj.Pritëm disa ditë.E morrëm në telefon.Cdo të bëhet me shfaqjen,pyetën.E keni futur komisarin brenda,tha zëri në krahun tjetër.Jo i tha regjizori,ajo përbënë edhe fabulën e pjesës.Epo s’ka shfaqje.Kështu u mbyll një punë prej tre muajsh,me një oqean vuajtjesh në shpirt.Komisari nuk u fut brenda,ndërsa u shkrumbëzua gjithë puna dhe mundimi prej 100 ditësh i një grupi aktorësh.

2.Dritëroi e shpëtoi “Rruga Budi 723″ nga kritizerët

Personazhi im i parë në teatër.Ka lënë gjurmë.Përveç mua dhe mëndjes sime,e gjykoj se edhe aty fati ishte shkrimtari Dritëro Agolli,kryetar i lidhjes së shkrimtarëve që e shpëtoi dramën, e teatrit të Vlorëss,kur vuri në skenë.Se kishte gjetur tamam terrenin e përshtatshëm ,romani “Rruga Budi 723” i Ruzhi Pulahas.Vlersimi i opinionit ishte tepër i lartë.Pikërishtë këtë libër inxhinjeri Ferdinand Hysi e dramatizoi ,cilësohet se është vepra e parë e tij në dramaturgji ,ku teatri i qytetit detar me regji të N.Bonjakut e ngriti në skenë.Isha në rolin e Bujarit.Luanin aktorë si Adem Gjyzeli,Arqile Nasho.Në provën e ditës së fundit rastisi në këtë qytet edhe shkrimtari Dritëro Agolli i cili e priti mirë ftesën për të ndjekur një dramë të librit që kishte ngritur temperaturën e lexuesit.Kritizerët nga Komiteti i Partisë kishin mbushur disa blloqe me vrejtje dhe drama mund të bëhej e pashpresë për tu shfaqur pas atyre mendimeve.Diku filluan të shfaqen ,nxorën letrat dhe filluan,këtë,atë,ajo kjo………..

Dritëroi i dëgjoi mirë dhe u tha:”Ti lëmë këto blloqe,kjo është një shfaqje e bukur dhe mua më pëlqeu.Ndonjëri prej tyre ktheu kursin,po është shumë e bukur tha,ndërsa dikush ia ruajti vësh në vesh duke u ulur në prerin e vetmisë.Me këtë dramë kemi rrugëtuar në disa qytete.Nuk ishte parë në Durrës që një teatër të qëndronte 10 ditë rrjeshtë me sallën plot.Disa oficerë nga qyteti ynë,që shërbenin në Porto Romano,nuk kishin gjetur bileta dhe na u afruan.Cfarë mund të benim ne kur salla kishte numër të caktuar.I futëm nga dera që hynin aktorët duke i prezantuar si aktorë.

Kinostudio, Filmat, kategorizimi

March 31, 2017 by dgreca

1-gezim-llojdia

Nga Gëzim Llojdia/

Filmat e realizmit socialist mund ti ndajmë në këto kategori:/

Filmat Për luftën nacional-çlirimtare./

Filmat me temën e socializmit./

Filmat për kohën e shkuar./

Filma me teme historike./

1.Le të shqyrtojmë veçse dy prej këtyre kategorive. Filmi me teme nga lufta nacional-çlirimtare. Filmi me temë nga lufta nacional-çlirimtare sidomos para viteve ’70 kanë pasur skenarë të realizuar me detaje të zgjedhura, por pse jo të ndikuar nga propaganda duke mbivlerësuar rolin udheheqës të P.K. Në këtëo filma vrehet atmosfera e luftës ,ngase vitet nga lufta ishin më pranë, nëse kërkon si nisi apo ndihej vëllavrasja mes forcave kundërshtarë partizanë-ballistë ajo është realizuar në kontekstin e kohës .Në disa filma shquhet qartë vëllavrasje më sak ,qartësisht më mirë,ishte lufta për pushtet.

“Kujt ja merrte mëndja shkruante një eksponent i Ballit në një libër të tij se lëvizja komuniste ishte një përrua i vogël ,që u bë lumë”.Filmi “”Malet me blerim mbuluar” mbetet më tipiku,për të parë dhe analizuar luftën e dytë botërore .Skena e dasmës është më tipikja e ndërtuar duke treguar një realitet, që ka ekzistuar në kohën e zymtë të luftës së dytë botërore. Kuptohet si çdo film i realizmit socialit edhe ky film nuk do të shfaqej nëpër kinema nëse nuk nxirte ne pah ,qëllimin kryesor për të cilin u realizuar. Filmi Kur zbardhi një ditë”, dhe disa prodhime të tjera janë marrë më tepër ca tregime të A.Kondos ,ku shquhet loja e disa aktorëve të shquar të kinematografisë shqiptare të kësaj periudhe,por në kontekst të kohës mbivlerësohej roli i fituesit në luftë . Filmat ,që i përkasin kësaj periudhe kanë brenda edhe realitetin e tyre,pavarësisht shtrëmbrimeve apo ndikimeve .Duhet të jemi koshiqet se asnjë krijim për luftën nuk do të shihte dritën nëse ai nuk do të kalonte censurën e plotë dhe a mundej që ti shpëtonte kësaj censure ?

Aktori K.Skrami më tregonte se në një dramë të teatrit të Vlorës pasi të shfaqej për publik kalonte në censurë ku sigurisht vërejtjet për atë këtë etj duhej të bëheshin. Regjizori u tregua i zgjuar dhe vendosi një gurë të madh mes të skenës. I deleguari i partisë tha:Drama është realizuar mirë vetëm ai guri duhet hequr.Aktori A.Vërria më ka rrëfyer ca kohë më parë se filmin :”Thirja” 1976 është realizuar dy herë.Pasi përfundoi filmi ,udhëheqja vendosi të zvëndesohej R.Ndrenika dhe në vend të tij vendos A.Cerma,kështu që filmi u realizuar më të shumtën e tij për herë të dytë,vetëm sepse atje luante aktori Ndrenika,që kishte probleme politike. Kështu që askush të mos mendoj se filmat i shpëtuan censurës.

2.Filmat me temën e socializmit .Filmat të cilat u realizuan pas viteve ‘60-70 patën sukses dhe ruajtën një nivel të lartë artistik si dhe janë ndër filmat të cilët sot ndiqen me interes pavarësisht gafave apo shtrembërimeve që u janë bërë mirëpo në këtë kategori hyjnë filma të cilët janë i përkasin nivelit mediokër propogandistik etj.Ajo që duhet mbajtur parasysh është se asnjë film sado i realizuar mirë nuk dilte shfaqej në kinematë shqiptare apo në vatrat e kulturës së fshatrave n pa u parë imtësisht nga struktura të veçanta duke filluar nga KQ e deri tek komitete e partive të rretheve.

Për çdo sektor u realizuan filma të veçantë artistikë .

Ja disa :Për tokën Filmi:”Brazdat”.Për aviatorët “Filmi Aviatorët’.

Për ushtarët .Për minatorët:’Era e ngrohët e thellësive’.Për Hekurdhën”Binarët” etj.Për montatorët’”Montatorja”.Për qytete e reja;Filmi për Ksamilin. Për naftëtarët. Për të gjitha fushat e jetës u krijuan dhe u realizuan filma. Por të gjitha krijimet realizmit socialist edhe filmat nuk mund ti shpëtonte dot asgjë censurës dhe për asnjë arsye .Filmat e kësaj periudhe mund të shfaqen me okelio sipër moshat nuk është nevoja për orar të caktuar.Disa prej tyre që janë fund e krye propagandë mund edhe të hiqen.

2. Filmat e ndaluar:Ajo që nuk është vënë në dukje në këtë debat të gjerë është se ka pasur një kategori filmash të cilat u ndaluan. Arsyet ose autorët kishin tradhtuar sipas gjykimit të kohës ose kishin devijuar nga vija e partisë. Kështu mund të përmenden disa prej tyre të cilat u hoqën nga shfaqjet për publik dhe u ruajtën vetëm në fondin e kinematografisë .Këta filma shfaqen aktualisht pas viteve ’90. Por ka pasur edhe filma si :”Gunat për mbi tela” ky film u shfaq vetëm disa herë dhe më pas u çua në arkivi e fondit për tu gjendur vetëm pas viteve ‘90. Nuk kishte realizëm realist por më tepër kishin dalur antenat e Tv në mjediset e luftës së Vlorës. Edhe disa filma të tjerë pësuan këtë fat .Mund të përmendin filmin :”Përse bie kjo daulle” bazuar mbi romanin mediokër të Kadaresë ku ishte vete autori që në shkrim të gazetës :’Zëri i Popullit” e vendosi krijimin e tij mes realizimeve mediokre. Debati është i drejt por mbi këto filma s’mund të bëhet më asgjë për ndërhyrje ngase kërkojnë shpenzime të mëdha. A nuk ja vlen të kujtojmë se disa vite më parë Vizion plus në platformën e tij shfaqte filmat shqiptarë duke i shoqëruar më komentet e autorëve të filmit në fillim,ose në fund të tij,por zakonisht në fund të filmit. Shumica e autorëve të këtyre realizimeve sot kanë ndërruar jetë dhe kjo formë nuk mund të aplikohet më. Vendosja e një okelio për moshat sipër filmit ose në hyrje të filmit mund të shkruhet,thjesht vetëm nj faqe për filmin,kohën realizmit dhe aryset e realizimit duke ju bashkëngjitur filmit.Ky shënim me germa vendoset në fillim për disa sekonda pastaj të shfaqet titrat e filmit dhe producenti i tij sic është krijimi artistik i kohës.Vetëm kjo mund të bëhet me këtë prodhim artistik që ka mbetur nga koha e realizmit socialist.

Mes letërsisë dhe gazetarisë

March 30, 2017 by dgreca

Ese- publicistika letrare e „Mjeshtres së Madhe“Vilhelme Vrana Haxhiraj/Nga Gëzim Llojdia*/ “E vendosur midis letërsisë dhe gazetarisë së mirëfilltë, publicistika letrare mbetet lëvrimi më specifik e më interesant”,- thotë studiuesja, Akademikja Floresha Dado. Dhe ajo vijon…” njëkohësisht edhe më problemori është lidhja apo përshtatja, për sa i përket ruajtjes së kufijve me letërsinë, nga njëra anë, dhe me llojet e tjera gazetareske, nga ana tjetër. Dihet se letërsia, si arti i fjalës, ka poetikën e vet, që në themel ka parimet estetike të ndërtimit të një vepre letrare, që e dallojnë atë nga gjithë format e tjera të krijimtarisë fjalore. Në literaturën teorike është pranuar lidhja midis poetikës së letërsisë dhe poetikës së publicistikës letrare. Kjo vlen për të njohur si ngjashmëritë, ashtu edhe tiparet dalluese midis tyre. Kjo vlen edhe për të patur përfytyrime të sakta mbi strukturën përmbajtësore dhe estetike të llojeve të publicistikës letrare. Kjo vlen për ta afruar atë me letërsinë, brenda dimensioneve që nuk cënojnë identitetin e saj, por gjithashtu, edhe thelbin social, mënyrën specifike të shprehjes së mendimit në këto lloje publicistike “,- thotë studiuesja F.Dado.

2.Pas prezantimit të vëllimit të parë me Ese-publicistikë “Pa Titull” të autores Vilhelme Vranari Haxhiraj, me 320 faqe, gjithsej 69 krijime të të dy gjinive (ese- publicistikë), autorja partaqitet sot para lexuesit me një vëllim të dytë po të këtyre gjinive. Libri Titullohet “Pa koment” . Shtëpia botuese, që i solli në dritë këto dy botime, është Shtëpia Botuese „Nacional“,Tiranë 2011, me redaktor: Mujë Buçpapaj.

3.Do të shqyrtojmë përveçse disa ese, publicistikë apo studime prej brendisë së librit që nxori pena e kësaj autoreje, por edhe situata dhe kthjellime historike apo ndijime shpirtërore, që përjeton nën dalldinë e zërit ëmbëltor të penës së Vranarit. Cila është kostua vallë? Ka derdhur me një kosto jo të vogël qindra vargje, mijëra fjalë, që janë produkt i këtij deti shpirti të pafund njëkohësisht të paanë të kësaj autoreje brilante me shumë botë dhe me një këndvështrim krejt të ri .

4.Ky botim që ta ka ënda ta rilexosh, shfaq e shpalos qysh në fillim befasi në mënyrën e trajtimit të temave si dhe në mënyrën e të shkruarit. Pra tek ky libër ka një mënyrë tjetër kompozimi që të bënë për vete. Tre shkrime që prekin gjenezën tonë, apo ku kërkohen rrënjët e historisë sonë të sa e lashtë dhe po aq e patjetërsueshme, të cilat titullohen: “Shqipëria kombi më i lashtë në Evropë,” ose “Arbëreshët e Italisë & Arvanitët e Greqisë janë degë që kërkojnë rrënjët e tyre iliro-arbërore” si dhe replikën me znj. L.C.

Vranari në të vërtetë ka një penë që buron. Për çudi pena e saj nuk mbetet asnjëherë e zbrazët. Më duket se gjen një varg tepër të pasur, por i thellë. Të tre temat kanë gërvishtur palcën kombëtare. Ka ende mjegullinaja të kalitura mes errësisrës në hapësirën ballkanike për çështjen e gjenezës iliro- pellazge të shqiptarëve të sotëm. Vranari futet e sigurt ngase për një arsye të thjeshtë. Nuk ka pasur kurrfarë mungesë hapësire në të njohurit e saj, lidhur me këtë temë, të cilën e ka trajtuar qysh nga viti 1975, kur ende shqiptarët vuanin brenda një rrethimi me tela, në kushtet e një shteti diktaturë, jo të cilësuar apo deklaruar nga historianët, por të ndërtuar me kushtetutë. Teza e paperëndueshme (sepse vazhdon të punohet për të dhe do të vazhdojë të kërkohet deri sa e vërteta të flasë për mohimin e padrejtë të shekujve) për çështjen e lashtësisë së një kombi, i cili kërkon shumë punë edhe më shumë botime sidomos të rretheve akademike shqiptare. Sepse në mungesë të të cilëve shpesh herë pseudo-historianët, i janë përkushtuar dhe i përkushtohen me studime të kafeneve apo reportazheve të medieve. Kurse Vranari në këtë botim sjell fakte duke bërë citimin nëpër dokumentet bazë, që vërtetojnë këto teza. Ndoshta njohurit e shumta, studimi rigoroz, të shkuarit e vazhdueshëm, tema e mbrojtur prej saj, “Autoktonia e Shqipërisë Jugore” etje, i ka në dhënë ndihmesë për të krijuar disa shkrime të cilat nuk bëhen as të mërzitshme dhe nuk përsërisin as studiuesit e tjerë të kësaj fushe. Kjo tregon mrekullisht, stilin e veçantë të kësaj autoreje. Këtu do të ndalem, tek ky fakt. Të gjithë kanë orë shpirti, por ora poetike dhe brumi i kësaj autoreje e ndjen ardhjen e shpirtit, është ora e kuptimit të gjuhës së fjalëve të pathëna, për të cilat autorja i mëshon mendimit logjik, arsyes dhe të vërtetës historiko-shkencore me dokumente.

Në këtë kuadër ka shumë shkrime kushtuar Kosovës. Janë ose mbresa të çasteve kulminante të historisë së saj e shkruar me gjak të pastër shqiptari, ose shkrime historike. Të shkruar në përvjetor ose në raste tubimi për çështjen Kosovës. Këtu zbulohet jo vetëm mjeshtria në të shkruar, por edhe gjetja e faktorëve që shpunë në një Kosovë të pavarur. Autorja në krijimtarinë e saj përmend shpesh heroin Kombëtar Gjergj Kastrioti ,që ishte dhëndër në fshatin e saj Kaninë. Historia e shkëlqyer e të cilit i ngriti emrin kombit tonë.

Mirëpo le të bëhemi pak koshient. Dikur ka ekzistuar një kohë apo një shekull në historinë tonë të ndritur. Diku aty, nga shekulli i XV. Atëherë rrobat e të tjerëve pas krahëve tanë, ishin në duart tona. Ç’masë do të merrnim ne, do të vishnim ata, apo? D.m.th “sizmografi”,që përcaktonte lëvizjet e kohës, lëkundjet tronditëse të planetit, ishte shqiptar. Ndërkaq, shumë nga kancelarit e evropiane, sot e kanë harruar këtë. Shqipërisë i lënë vend përtej, jashtë kësaj porte. Historia pas saj ka ngelur në terrin e enigmës, e mbuluar nga pluhuri i shekujve. Përse vallë?!

5.Vranari është një mjeshtre e përkryer e gdhendjes së portreteve sidomos disa figurave për të cilat errësira e sistemit të kaluar kishte pluskuar gjithë kohën. Një ndër to, është figura e Prof.Dr filozofit Isuf Luzaj. Mbetur enigmë. E panjohur, e harruar. Flitej tej e këtej. Në thelb nuk njihej, ende nuk njihet kaq mirë. Ndriçimi i këtij personaliteti nuk bëhet me gjuhët e zjarrta të diellit. Por shkoqur autorja na rrëfen si u njoh me portretin akademik. “Përshkroja sheshin e Flamurit , shkruan Vranari,mes librave në lulishten e e Vlorës më kapi syri Isuf Luzaj.Ishte libri i tij”Gloria e çmendjes”… Autorja na sjell në kujtesën tonë të trishtë se ju përkushtua studimit të veprës së tij, veprës së një filozofi të një mendimtari të urtë me përmasa botërore. Etimologjia e fjalës filozofi, jepet në greqisht, me dashuri për urtësinë. Është një art i të jetuarit, një moral që konsiston në të sjellurit në mënyrë të arsyeshme, për të evituar çdo sjellje të pamatur, për të pritur çdo ngjarje me qetësi dhe urtësinë ta vësh në shërbim të së mirës.

I kësaj rruge mbetet edhe Prof. Dr. Luzaj. Mirëpo duke qenë se kam studiuar tarikatin bektashi, dua të shprehem se ky personalitet i përket kësaj udhe ndriçimi shpirtëror. Urtësia ka përshkuar si vijë bektashizmin. Njerëzit e mëdhenj i përshkon urtësia. Ky ishte ndriçimi më i madh në errësirat e largëta. Vranari sjell edhe një përkushtim, një poemë në vargje për Dr. Luzaj. Më tej zgjerohet në trajtimin dhe në zbërthimin e kësaj figure të një filozofi shqiptar me përmasa botërore.

6.Pastaj vjen gruaja, qeliza e shoqërisë njerëzore, vlerat dhe pozicionimi i saj. Mbi të gjitha si një udhërrëfyese, qëndron shenjtorja Nënë Tereza, dhe mjaftë shkrime produktive që i përkasin kësaj gjinie zënë vend në librin : “ Pa titull” të shkrimtares vlonjate V.H.Vranari. Analiza, komente ,letërkëmbime sjellin në vëmendje femrën shqiptare të një kohe tjetër, pikërisht në vitet e demokracisë. Ka penelata të ngrohta zemre, si një piktore, për figurën e shenjtores Gonxhe Bojaxhi. Ka fakte historike. Poezi zemre e shkruajtur nga Nënë Tereza, që shërben për sot dhe nesër si një himn jete. Letërkëmbimet për shkrimet kushtuar asaj, sjellin një risi të re në këtë gjini. Dhe autorja vazhdon… tema të larmishme që e shqetësojnë atë dhe gjithë shoqërinë tonë.

7.Jo më pak vend zenë figurat historike . Vilhelme Haxhiraj ka një shikim gjithmonë nga drita, për ta parë të vërtetën në sy. Vetëm drita e udhëheq këdo drejt realitetit dhe mirësisë. Kahu i saj, agimet e paperëndueshme dhe perëndimet e përflakura që premtojnë agun e bukur të së nesërmes… Figurat historike në thelb, ruajnë dritëzën si bardhësi në portretet e tyre. Gdhendjet për figurën e shquar të Ismail Qemalit mbeten të papërsëritshme. Sjellja e fakteve dhe dokumentave mbetet palca për publicistikën dhe esetë e shkruara. Vranari i përdor drejt faktet në shërbim të personaliteteve. Kjo është mjeshtri në artin e të shkruarit, ngjarje, që kanë vepruar shekuj më parë, sillen me vërtetësinë e një krijuesi, të një shkrimtareje të afirmuar në letrat shqipe. Ashtu si shumë krijues të mirëfilltë të letrave shqipe të cilët lëvrojnë herë pas here publicistikën edhe Vranari ka arshivuar shumë ngjarje e dokumenta, ndërkohë që “pika e vlimit” ka aritur gradacionin e sipërm , krijuesja Vranari-Haxhiraj ka derdhur gjithë këtë përvojë në një botim me vlera ese-publicistikë.

8.Figurat e shquara të letrave apo të artit dramatik përshkohen nga një ëmbëlsi, që nuk duket por që kuptohen shkarazi. Xhevahir Spahiu, Odhise Grillo, Adriatik Kallulli, Drita Kripa dhe aktorja Margarita Xhepa…Po ndalem te Drita Pelingu (Kripa), lindi, erdhi në jetë nëpër kohë në saj të një talenti më vital, që kaloi në një mjedis, që zhbirohet kompleksiteti. E lindur në Vlorë, atje ku deti llapashit dallgët, herë butë e ëmbël dhe herë gjithë zhurmë e ashpërsi, përmes talentit të vet, ajo portretizon, ndërton njeriun, qenien e vet në kohë dhe hapësirë duke synuar të shpalosi botën e saj. Do të sqarojë dhe ta lexojë, të shpalosë veten, shpirtin dhe zemrën e vet. Lindi, 80 e ca vite më parë, në Vlorë dhe u shkollua, në familjen tregtare të Kripajve një familje shqiptarësh të mirë e atdhetar. Kur ka mbritur në kryeqytet thelbësore ishte pastërtia e zërit, thellësia përmes arsyes, që mund të zotohet vetëm nga pushteti i talentit, dhunti e artistit. Në publicistikën e Vranarit janë kapur detaje për njerëzit e shquar të letrave dhe të skenës shqiptare.

9.Ç’letër apo pergament kaq gjigant ruan kështu mesazhet e paprishura, që ne hedhim çdo ditë në eter? Mesazhet sot kanë një urë të madhe digitale komunikimi. Autorja e librave ese- publicistikë :“Pa titull“dhe “Pa koment”, ka përdorur edhe gjuhën e folur të mesazheve, që u ka dërguar apo i kanë dërguar lexuesit pas çdo shkrimi të publikuar më parë në tabloidët shqiptarë. Madje mesazhet përbëjnë pjesën më të lexueshme. Janë spontanë dhe magjikë për t’u lexuar me një frymë. Mbartin mjaftë ngarkesë emocionale, atdhetare, përcjellin mall të zhuritur emigrimi.

Publicistika e V.V. Haxhiraj e përfshirë në në dy vëllime me 320 & 368 faqe libri është një arritje në këtë gjini. V.V. Haxhiraj futet fuqishëm edhe në këtë gjini duke treguar jo vetëm talent por vullnet dhe si gjithmonë mbetet e paepur për të përshkruar rrugë të reja. Publicistika e V.V. Haxhiraj në këto dy botime tregoi se kjo gjini nuk është thjeshtë një kronikë ngjarjesh, por art më vete. Publicistika e V.V. Haxhiraj tregoi me këtë botim probleme të mjeshtërisë së saj , të formave të pasqyrimit dhe të mjeteve shprehëse që karakterizon esenë dhe publicistikën e vet, që në themel ka parimet estetike të ndërtimit të një vepre letrare, që e dallojnë atë nga gjithë format e tjera të krijimtarisë fjalore. Në literaturën teorike është pranuar lidhja midis poetikës së letërsisë dhe poetikës së publicistikës letrare. Kjo vlen për të njohur si ngjashmëritë, ashtu edhe tiparet dalluese midis tyre. Kjo vlen edhe për të patur përfytyrime të sakta mbi strukturën përmbajtësore dhe estetike të llojeve të publicistikës letrare. Kjo vlen për ta afruar atë me letërsinë, brenda dimensioneve që nuk cënojnë identitetin e saj, por gjithashtu, edhe thelbin social, mënyrën specifike të shprehjes së mendimit në këto lloje publicistike modern dhe e adhurueshme për një lexim të këndshëm, ku, edhe ke se çfarë mëson.

Dhe tani para lexuesit autorja Vilhelme Vrana Haxhiraj vjen me botimin e saj më të ri me ese-publicistikë me titull „ Pa Koment“, jo më pak intrigues dhe po aq i bukur si libri i parë. Në të janë përfshirë – tituj me ese dhe publicistikë, ku autorja trajton sa e sa probleme sociale-politike e juridike që shqetësojnë atë dhe gjithë shoqërinë. Leximi i këtij libri për cilindo do të jetë jo vetëm kënaqësi dhe shlodhje , por temat e përfshira në këtë libër, të bëjnë të mendohesh dhe të pyesësh ndërgjegjen: „Përse ndodh kështu vallë?! „

Urimet më të mira autores për vepra të tilla të arrira!

*Gëzim Llojdia ( studiues, publicist, drejtor i Bibliotekës së Universitetit „Pavarësia „Vlorë)

KUR SPORTI I BOKSIT U SHPALL I NDALUAR

March 14, 2017 by dgreca

Në vjeshtën e vitit 1963 ,sporti i boksit u ndalua, një vjeshtë e hidhur e rëndë me shenjat paralajmëruese që i dha koha./Nga Gëzim Llojdia/

1.Ai quhej Njazi Hamzaraj Gjyqtari i boksit, dhe tashmë nuk është më prezent në këtë botën tonë.Gjyqtari i boksit në banesën e vetë ka të shpalosura medaljet dhe titujt e fituar si gjyqtar në sportin e boksit amator dhe profesionist. Ja disa:-në kampionatin Europian në 22 korrik në Perm,afër Uraleve.

-Në tetor 2005 në Shkup merr kupën”Zllatni gong” për gjyqtar,ose brezi i artë.

-Gjyqtar i Evropës për sportin e boksit amator.

-Medalje në Greqi në kupën “Aleksordin2003,medalje në kupën Akropolis. Thesaloniki 2004 si dhe medalje në Beograd me 37 shtete.

-Mirënjohja e Kosovës,medalje në shtetin rumun si gjyqtar në ring ,gjerdani i artë 2002.

2.Disa vite më parë zhvillova me gjyqtarin e boksit këtë bisedë:Zbret natyrshëm në thënien e tij Njaziu,për sportin e boksit. Në 7-8 dhjetor 2002 në San Nicola,pranë Napolit ,Presidenti i kampionatit italian të këtij sporti mori 3 gjyqtar të huaj për gjykim mes tyre ishte një polak dhe 1 austriak,thirrja e këtyre gjyqatrëve të huaj ishte për të mos ju dorëzuar kthetrave të jashtë objektivitetit. Njaziu mbrinte në Napoli një ditë të zymtë dimri të ftohtë në qytetin e Vezuvit,por më pas dy vite më vonë, në kupën Herkules në Traklo një eveniment evropian ku marrin pjesë 20 shtete,ishte në të dy pozicionime,gjyqtar ringu dhe gjyqtar që jep pikët.

Njaziu me Kreshnik Qaton në një kampionat në pjesën e ngrysur të Ballkanit.Por zanafillën me sportin e boksit e ka në vitet ’61 me P.Dautin,R.Cunin në dyert e llonxhës atyre u vinte nga pas një djalosh.Për këtë sport,që më tepër e luanin ata që ishin të varfër. Qyteti detar kishte një ekip boksi dhe ishte furnizues i rregullt i Partizanit.B.Zoga 2 herë kampion,L.Krutaj 2 herë kampion me Partizanin. T.Truja,I.Rama emblema e boksit vlonjat dhe P.Dauti, A.Kasemi .Y.Arapi, B.Bute.

Si hyri në sportin e boksit?Gati thjeshtë: Do të vish në boks,i thanë profesor Burhani dhe P.Pina, ke disa cilësi në përpunimin teknik. Kam bërë 8-12 ndeshje kur kundërshtarët e mi ishin 2-4 herë më të mëdhenj. Si shenjë treguese për sportin e boksit ishin duart e gjata që kishte duke i mbajtur në një farë mënyre larg kundërshtarët.

Toli Truja një trajner kampion në këtë sport i arsimuar me një kulturë qytetare kërkonte

a-statizmin,

b-paraqitjen,

c- veshjen.

Foton e Muhamed Aliut e ruante ende si atë ditë kur e pikasi me dorën, që grushtonte rëndëshëm. Në radion e R.Mustafajt kishte dëgjuar atë ditë Olimpiadën e Romës.

Ku përvec M.Aliut ishte Nino Benvenuti.

Kur L.Kruta ishte shef fizkulture u arit të ngrihej një palestër e kohës tek shkolla mjekësore,sot është abadionuar.Bilanci:8 ndeshje me të rinjtë,në Durrës 6 ndeshje 5 fitore,1 e humbje.Në vjeshtën e vitit 1963 ,sporti i boksit u ndalua, një vjeshtë e hidhur e rëndë me shenjat paralajmëruese që i dha koha. Atë vjeshtë gjethet binin në rrugë dhe në trurin e tyre e fiksua ngrirja, që ndoshta u shfaq si e përkohshme,por zgjati vite të tëra.

3.Në ’91 në Vlorë u formua shoqata e boksit në pallatin e sportit. U mblodhën ditën e rikthimit si dikur Idai Rama,Ramadan Cuni,Toli Truja,Pajtim Dauti,Muharrem Veshi,Sadedin Gjoka. Kampionati i parë nisi në dimërin e vitit’92 në Tiranë.Njaziu ka gjykuar ndeshjen e parë në Shkodër midis Besnik Gjetjes me nënkampion europe,malazez. Ishte me emocione,shqiptari ishte sallakës,i shkurtër,malazezi i gjatë ndërkohë që punonte si shef stërvitje në ushtrinë e Malit të Zi.

Ndeshja ishte e pastër,dhe gjykimi erdhi duke u lehtësuar. Gjetja shqiptari fitoi 58-60. Në Permë të Rusisë afër Uraleve në një pallat sporti me 3 ringje njëhershëm u mbajt kampionati 34 europian i boksit. Ai ruante ende këmishën e bardhë të ringut. 54 shtete pjesëmarrëse.

3000 rusë bërtisnin:”Rasia.Rasia” me megafon. Një hungarez u nxeh dhe kërkoi pezullimin duke thënë se rusët s’kanë të drejtë të bëjnë këtë reklamë. Gjykoi disa ndeshje. Kur priste sekondi-sekondën në ring ishin ngjitur izraeliti Teofik dhe një bjellorus. Të dy boksierët kishin këto parametra.I shin mbi 2 m të gjatë .Ishin mbi 120 kg. U quajt ndeshja e gjigantëve, që po e gjykonte një xhuxh,Hamzaraj.Duke qenë në punë 3 ringjet,vëmendja ishte përqendruar tek ringu jonë. Në raundin e dytë bjellorusi bënë faull e goditi nën brez,unë i dhashë faull pa paralajmërim.Ringu gumëzhiu dhe më vonë e mësoi se bjellorusi ishte vëllai i Presidentit të Permës,ku u zhvillua europiani i boksit.Në dimrin e vitit 2002 Presidenti italian i boksit Franko Fracineli dhe zv presidenti Giuzepe Minutoli e caktuan për të gjykuar në Caseuita. Në ring kishte përball 2 bokësierët ,1 maqedonas dhe 1 grek, që kishin problemet e tyre në atë kohë për emërtimin e Maqedonisë.

Të dy bokësierët respektuan shtetin e tyre duke mos i dhënë dorën njeri-tjetrit.Ndonëse fliste anglisht ,gjyqtari shqiptar i foli grekut në greqisht:”Dhosto to peri!jepi dorën dhe maqedonasit, maqedonisht :” Zemaj tvot ruka!”ata e panë në sy,hezituan ,por i dhanë dorën njeri-tjetrit. Në Itali,boksonte Roberto Kamarele, një boksier me 91 kg.Në dy rastet ky goditi për ta çarë kundërshtarin me qëllim për ta dëmtuar.I thirri:”Attenti riski fauli”,mirëpo trajneri i tyre ,që deri atëherë kishte qëndruar i kthjelltë protestoi,por ai i tha në kohë:”Perfavora,cioza la boks.

Nga boksierët shqiptarë ai sëbashku me Kreshnik Qaton në vitin ’96 me të rinjtë e Teutës në Beograd në Pançevo,ku Kreshniku regjistroi dorezën e artë.

Federata e boksit shqiptar ku kishte qenë anëtar kryesie kishte formuar lidhje me federatën kosovare të boksit. Sekretari i kësaj federate Mehmet Bukujeci ka qenë kampion i Jugosllavisë dhe kishte ardhur në qytetin tonë si ekip kombëtar i këtij sporti dhe janë nderuar nga skuadra e këtij qyteti dhe bashkia u ka dhënë shenjën e mirënjohjes.”Memoriali i Vllaznisë”, që ka filluar në shkurt të viti ‘92 organizuar nga sportklubi “Vllaznia” e Shkodrës ishtë një shenjë mirënjohje in-memorial për boksierët, që nuk jetojnë më si Dervish Efovia,Ndoc Gjoni, vrarë në burg, Kolec Ashiku,Nazmi Halili,Fadil Efovia,Lem Kosovari.Çdo vit atje mërijnë me familjet e tyre dhe zhvillohet një kampionat boksi. Madje ishte zhvilluar me 12 ekipe të huaja të boksit pjesmarëse dhe është planifikuar nga federata e boksit europian në kalendarin e saj vjetor në 2005 .Cdo shkurt- mars dhe për të 14 herë në qytetin verior lexohet “Memoriali Vllaznia i boksit”.Ka një Memorial tjetër të shpërngulur në jug të vendit. Në Ballsh është zhvilluar kupa Skënder Kalenja,sekretar i federatës së boksit ish i persekutuar vrarë në vitin ’98.N.q.s politikanët zbatojnë rregullat e boksit ,bota s’do të kishte luftë. Skënderi do të ruhet në mëndje sepse ka sjellur në Shqipëri,specialistë më të mirë të boksit si gjermanin Hans Petter Tomas, Detorin,Franko Fracinelin,Xhorxhi Luciano.Kur u hoq boksi ose më mirë u kurthua nga forca e shtetit në vitin ’63 u nxuar një shkak revolucioni kulturor kinez dhe u quajt sport borgjez,u ndalua në Kinë dhe gjithashtu edhe në vendin tonë,ishin 10 sportistë në gjimnastikë të qytetit tonë kur 8 prej tyre përfunduam universitetin.

Ndalese e madhe e boksit ose shurdhëria e plotë e tij përvijoi nëpër vite të gjata.Por njeriu i hekurt Ahmet Golemi,autor i libri: “Fundi i dorezave të zeza”u dënua me 8 vjet burgim. Golemi kishte shkuar në Durrës për të parë një ndeshje boksi midis të mëdhenjve të këtij sporti, Kleit dhe Aliut,kur për ironi të fatit,M.Aliu boksieri i madh kishte shkuar si misionar në Rusi dhe Kinë për paqen e Vietnamit.

6 herë kampioni i vendit, Golemi i vitlindjes ‘34,pësoi këtë fat.

Shumë sportistë të kësaj fushe kaluan në sporte të për afërt.

Hamdi Uka,15 vjeç ishte,kur rrëzoi kamponin e botës një korean.

Ekipi shqiptar i boksit ka qenë në maja të larta përpara rrëzimit me dekretin e rëndë shtetëror.Në kampionatet në Rusi dhe R.D.Gjermani në Laipcig shkëlqyen boksierët shqiptar si Teodor Janku, Idai Rama, Fag Alushi,Martin Ceka, Hysen Sharra.Periudha post-mortum boksi regjistroi dhimbje për disa sportistë të mirëfilltë të këtij sporti burrëror.Bujar Orizaj e hoqën si arsimtar e dërguan mekanik në kombinat,Ali Shënpremten nga mësues në punëtor gurore me vare.Dhori Gërnjotin 18 vjeç e kurthuan në burg. 27 vjet burgim bëri Gërnjoti,tentoi edhe arratisjen ku i vranë shokun. Nga kjo familje ka një pemë të gdhendur mirë me sportin e boksit. I ati i Dhorit,Refael Dishnica ishte kampion i Amerikës së Jugut,e çuditshme por një shqiptar kampion në vendet e Amerikës latine. Vajza e Dhorit është kampione boksi në Greqi. Gërnjotat u hoqën nga Tirana u dërguan në Korçë.Në postëkohë e 90 ,Xehvat Muhedini vuri në teori dhe praktikë leksionet e kësaj disipline,u shfaqën librat e parë të boksit shqiptar. Agron Haxhihyseni ka qenë sekretar i federatës së boksit ka botuar librin si mund të bëhesh kampion. Vetë Hamzaraj përktheu librat Primo Carnera dhe 10 boksierët e shekullit.

HARTA E SHQIPËRISË NATYRALE E UGO OJETTI, NË LIBRARIT ITALIANE

February 25, 2017 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia/

1.Ugo Ojetti, L’Albania, a cura di Olimpia Gargano, Milano, Ledizioni, 2017.

Ky është prezantimi italisht i botimit për Shqipërinë nga studiuesja italiane Dr Olimpia Gargano, më shkruan :ky libër i shkruar në vitin 1902 nga Ugo Ojetti është publikuar për herë të parë në një botim të ri, me prezantimin dhe komenteve tim,ajo përmban edhe hartën origjinale të “Shqipëria së Madhe” në vitin 1902.Ugo Ojetti lindur në Romë, 15 korrik, 1871 – vdekur në Firenze, 1 janar, 1946 ka të mbledhura në këtë libër përshtypjet e vizitës së tij në Shqipëri, përfunduar në verën e vitit 1901 si një korrespondent për Corriere della Sera. Botuar në Torino në vitin 1902, është paraqitur këtu për herë të parë në një botim të ri, të shoqëruar futjen dhe shënime që kanë të bëjë të njohur apo të rizbulojnë një nga librat më të mirë të udhëtimit të auorëve italianët në Shqipëri. Vëllimi përfshin riprodhim të hartës origjinale “Shqipëria e Madhe”.

paraqitje

2.Dr Olimpia Gargano në prezantimin që bënë për lexuesin italianë shkruan:Më 1 korrik 1901, Ugo Ojetti hyrë në Brindisi për tu drejtuar Prevezës, ndalesa e parë e udhëtimi të tij në Shqipëri si një korrespondent për Corriere della Sera. Fryti i

Verës së kaluar në mes njerëzve dhe tokave shqiptare është libri që kemi në duart tona, një seri udhëtimesh në vend ke ne jemi të bashkuar nga i njëjti det.Gazetari, shkrimtari dhe kritiku arti, në më pak se tridhjetë vjet Ugo Ojetti tashmë ishte i famshëm si autor i romaneve. Pastërtia e stilit të tij të gjallë të detajuar dhe paraqitja e gjendjes reale u bë një shembulli i prozës së artit në dekadat e para të shekullit të njëzetë në artikuj letrare,me tema kulturore, që janë botuar.Libri i tij i parë i udhëtimit, në Amerika fitimtare (1899),ka mbledhur raportet e postuar nga Shtetet e Bashkuara. E dyta ishte pikërisht Shqipëria, botuar në vitin 1902.Në ato vite,shkruan stuiuesja italiane Dr O.Gargano, Adriatiku lindor ishte në pamjet e politikës së jashtme italiane.

brigjet që dukeshin në anën e kundërt të kanalit të Otrantos konsideroheshin si burime ekonomike dhe tregtare dhe koloni të reja të mundshme jashtë shtetit. Këto Projekte morën formë, megjithatë në rrugë të pasigurt, në pranverën e vitit 1939, kur pas

pushtimi fashist, mbreti i Italisë Vittorio Emanuele III ka shtuar në kurorën e saj

Perandori i Etiopisë, titullin e mbretit të Shqipërisë.

Në nivel shkencor, letrar, ne duhet të kujtojmë se Italia ka përkushtua këtij vendi

e punon vlera e të cilit është ende e njohur vetëm për lexuesit e specializuara. Për të kufizuar veten për disa emra, mos harroni monografi të vlefshme nga Arturo GALANTI Shqipëri. Lajme gjeografike, etnografike dhe historike (vitit 1901), studimet e natyrore-etnografike e Antonio Baldacci (Albania, 1929), gërmimet arkeologjike e Luigi Maria Ugolini, ese dhe Hetimet gazetareske e Vico Mantegazza.Deri më tani, më i njohur për punën e përgjithshme ishte:” Shqipëria, një dhe një mijë (1939)e Indro Montanelli, i lindur edhe nga një seri e cështjeve për Corriere della Sera.Montanelli arriti të atin Sextilius, i cili ishte tashmë në vend, si përgjegjës për organizimin kulturore italiane. Tani ky botim i ri i librit nga Ugo Ojetti hedh dritë mbi një tjetër kontribut i rëndësishëm në zbulimin e Shqipërisë dhe Evropës në shekullin e fundit.

Kam vizituar vende janë nënshtruar një vizion të dyfishtë: nëse nga kronikani i vëmendshëm Ojetti të dhënat e të dhënave aktuale, nga ajo që ishte lexues i pasionuar proza e tij është e mbushur me citate të drejtave të autorit, në një lojë inter textua i cili krijon efektin e një vendi në antologji, ku literatura e dhënë ka imazhe të hapur një hapësirë në të cilën një ndërmjetës luan hendekun midis të dhënave reale – për natyrën e saj të kufizuar dhe inappagante – dhe një të kaluar legjendar, nëse jo mitike.

referencat e tij shkojnë nga bota e lashtë (në vendin e parë, Virgil) me Dante, Victor

Hugo, dhe natyrisht Bajron, i cili përshkoi i Shqipërinë me vargje që kanë skalitur karakterin e pashlyeshme në imagjinatën evropiane.Edhe para se të zbarkonin nga anija, shkrimtari-udhëtar gjen në kujtesën e tij jehonën e atyre vendeve që dalin në dritë sedeftë agimit “dhe kënga e dytëe Childe Harold është udhëzues i përsosur nga këtu për në Dodonës të Janinës “.Nëse Bajroni kishte gjetur shqiptarët me fustanella si malësorët skocez të fëmijërisë së tij ,Ojetti i sheh ato si një zviceran nuk korruptuar ende nga progresi, karaktere e një albumi direkt që ishte një strehë për artistët. Në vend të kësaj, porte midis “malet blu të Hotit, Kastrati, e Pulati kurorëzuar me re, legjendar për arroganca e ashpër e banorëve “, shënon hyrjen në mbretërimit e paepur” të ligjit

Mountain “, kodi i së drejtës zakonore, e cila për shekuj me radhë e ka përshkruar fenomeni i gjakmarrjes. Në Durrës ata kujtohen fjalët e Marcus Tullius Cicero, të cilët në shek e 58-. C. Ai u tërhoq në ekzil vullnetar: “Unë kam ardhur në Dyrrachium, qyteti i lirë, të këndshme…Dashuria për kulturën klasike e ka udhëhequr atë për të parashikuar në faqet e saj që Ajo do të vijë e vërtetë në të njëzetat, kur arkeologjia italiane rishfaqet mbetet në Bouthroton. Ndër figurat më të njohura në historinë e Shqipërisë nuk është Ali i frikshëmi Tepelenës, Ojetti ngjall në kuadër të vargjeve që kishin përkushtuar Victor Hugo. i emëruar Pasha i Janina në kohën e Perandorisë Osmane, Ali ka ushtruar pushtetin e tij gjithnjë pavarur dhe despotik, takticien i aftë, ai luante me orbitën politike franceze dhe britanikët, në përputhje me lehtësit e momentit. Gjykata i tij e Janinës ishte një destinacion për diplomatëve, arkitektë, shkrimtarë dhe udhëtarët nga e gjithë Europa.”Engjëlli i vdekjes”, “gjeniu i errësirës”, “despot i Epirit”, “njeri lufte dhe krime “, këto janë disa nga epitetet e të cilit Ali Tepelena i ishte dhënë nga

shkrimtarë, Alexandre Dumas në krye, i cili e kishte bërë antihero “Lindore” për

excellence, e zymtë dhe piktoresk të mjaftueshme për të siguruar një vlerësim të lartë të miratimit. Në pallat ka qenë i gjykata shkathesh ose sharlatan e momentit, se pas

disa përpjekjeve të pasuksesshme për të gjetur gurin filozofik e kishte ardhur në trekëmbësh. Nga kujtimet e Ojetti dalin edhe emrat, të gjitha italiane, dy prodhuesit kryesorë të pallatet e pashallarëve, dmth, të Neapolitan dhe siciliane Carretto Del Santo Monteleone.Syri i raportuesit identifikon situatat që, ndërsa në pasqyrë pasur të

Letërsia udhëtimit, ata kishin ikur për vizitorët e tjerë të huaj. Ne mësojmë se kalaja nëntokësore e Janinës u kthye në burg, i vërtetë ishte ferri i qindra të dënuarve të cilit nga dënimi i kishte fshirë të gjitha gjurmët e njerëzimitAta mbetën të grumbulluar në errësirë, duke pritur për një gjykim që do të mund të lëshohet pas

dekada, nëse ndonjëherë.Ugo Ojetti mbërriti në Shqipëri në të njëjtin vit në të cilin piktorja, shkrimtarja dhe etnografia londineze Mary Edith Durham filloi kërkimin që do ta kishte bërë atë një nga autorët më të rëndësishëme në letërsinë e udhëtimit në Ballkan. Pyes veten nëse e tyre

Ata duke udhëtuar nëpër këto shtigje sigurisht,që secili ka lënë dëshmi të vlefshme për ata që duan të lëvizin në zbulimin e këtij rripi ende enigmatik të Lindjes

më afër shtëpisë,përfundon parathënien e saj studiuesja italiane Dr.Olimpia Gargano.

3.Dr Olimpia Gargano, mëson gjuhët italiane dhe latine në shkollë të mesme Angelico Aprosio të Ventimiglia. përkthyese letrare nga gjuhët anglishtë, frëngjisht, gjermanisht, mban një doktoraturë në Letërsi Krahasuese në Université Nicës Sophia Antipolis dhe Universitetit të Napolit L’Orientale. Hulumtimi i saj fokusohet në analizën e imazhit të Shqipërisë në letërsinë moderne dhe bashkëkohore, me vëmendje të veçantë në veprat e Mary Edith Durham, Alexandre Degrandi, Ugo Ojetti. Ndër botimet e saj më të fundit në gjuhën italiane, janë përkthimin dhe redaktimi i botimit të Mary Edith Durham,. Zbulimi i Evropës Shqipërisë në fillim të shekullit të njëzetë, botuar në Lecce, nga Besa në vitin 2016.