Dhe tani të flasim konkretisht për popullin shqiptar, shijet e tyre, si kanë ndryshuar ato në vite apo dekada dhe arësyen përse.Si komb në përgjithësi jemi me shije të mira dhe këtë e konstatojmë tek veshjet tona tradicionale si të burrave ashtu edhe të grave të punuara dhe qëndisur me aq kujdes dhe gusto; Tek vallet dhe këngët folklorike me lëvizje të hijshme dhe gjithë gjallëri, Tek dasmat me zakone fisnike e të tjera, por për situatat jo të favorshmme historike që herë pas here kemi patur, shpesh ato edhe janë deformuar apo zbehur, por nëqoftëse nuk janë zhdukur, kjo është falë patriotëve tanë, brënda apo jashtë atëdheut, të cilët jo vetëm i kanë ruajtur, por janë interesuar gjithashtu edhe për t’i përhapur. Kështu qysh herët kanë vepruar Arbëreshët e Italisë me De Radën, Gavrill Darën, Zef Seremben e të tjerë, me Rilindasit në shekujt e më  vonë, ashtu dhe mbas pavarësisë dhe sidomos gjatë periudhës së Mbrett Zog, ku zhvillim morën jo vetëm zakonet e ndryshme apo folklori popullor, por në Shqipëri filloi që të hyjë  gjithashtu edhe kultura moderne perëndimore, që ndikoi ndjeshëm në civilizimin dhe ngritjen e nivelit të shoqërisë, në rritjen e kërkesave të saj për një jetë më të mirë dhe cilësore, por rrjedhimisht edhe për një perceptim apo zgjedhje më të saktë dhe të kualifikuar për të bukurën, shijen dhe vlerat.

E kundërta ndodhi mbas ardhjes së komunizmit, ku modelet për ato që përmëndëm, nuk merreshin dhe kopjoheshin më nga intelektualët apo elita e kombit, por nga baza, aq sa edhe herojtë apo personazhet kryesorë të librave, të këngëve apo filmave që dilnin në qarkullim, o ishin kooperativistë të dalluar, o një traktorist që zgjohej që me natë, ose një ushtar vigjilent që ruante kufirin dhe kjo propogandë bëhej, sepse diktatura e ka urrentë atë shtresë, jo vetëm si kundërshtarë politikë, por edhe nga që ndjehesh ndaj tyre inferior si në arësim, kulturë  dhe aq më tepër në patriotizëm, tre komponentë këto që ajo ideollogji nuk i pranonte dhe mllëfin e grumbulluar për ta, e çfryu me atë barbarizëm shtazarak që edhe një pushtues i huaj nuk do bënte dhe për të zhdukur çdo vlerë apo kontribut të tyre, deformoi edhe historinë.

Le të kujtojmë përshëmbull rezistencën më shtatë Prill tridhjet e nëntë kundër pushtimit të Italisë Fashiste dhe Abaz Kupin që ishte organizatori, drejuesi dhe komandant i asaj lëvizje, regjimi asnjëherë nuk u përmëndi dhe vetëm ushtarit të thjeshtë, Mujo Ulqinakut, i bënë monument dhe e shpallën hero. Por edhe të tjera ngjarje si këto të ndodhura para vitit dyzet e katër, diktatura nuk kishte dëshirë që t’i kujtonte dhe duke mos u shkruar në asnjë libër apo tekst shkollor, ato mbetën në harresë, por jo vetëm herojtë, por dhe historia apo periudha të ndritura, që kishin lidhje me ta, të cilat çdo popull i kulturuar, i ruan me kujdes dhe i mban si thesar.

Duke u futur gjithashtu edhe në jetën intime apo private të secilit, komunizmi edhe perceptimin individual të vlerave, e quajti mentalitet borgjez dhe e bëri për të gjithë njësoj. Pra, u kolektivizuan shijet, perceptimet e të mirës, të bukurës, e mjaft ndjesive të tjera që ishin personale, por ky aksion shkaktoi një fenomen sa të dhimbshëm, aq edhe qesharak, sepse duke kopjuar nga njëri tjetri, filluam që edhe veprimet apo paraqitjen e jashtëme, ta bënim njësoj, Kështu visheshim njësoj, flisnim njësoj kryesisht për sportin, hanim, por dhe mendonim njësoj, por bashkë me to u unifikua gjithashtu edhe mënyra e të sjelljurit apo të komunikuarit, dukuri këto më shumë negative, që i hasje në të gjitha institucionet shtetërore, bile edhe tek një shitëse e thjeshtë zarzavatesh, që të shikonte shtrëmbër, sa futeshe në dyqan.

Por nëqoftëse për atë periudhë, këto edhe justifikohen, sepse donim apo s’donim, na a diktua dhe ishim të detyruruar t’i pranonim, sot mbas njëzet e tre vitesh demokraci, duhej që sadopak të ishim përmirësuar, por që realisht kjo gje ende s’po ndodh, tregon se rrënjët e atyre ndryshimeve, qënkan futur thellë në karakterin tonë dhe janë bërë pjesë e tij.

Por edhe një tjetër fenomen, që ndodhi mbas viteve nëntëdhjetë, nëntëdhjet e shtatë e më mbas, mendoj se influencoi po aq negativisht për situatën që aktualisht jemi. Me emigrimin masiv të atyre një milion e ca shqiptarëve, midis tyre pati edhe kontigjentë që shoqërisë shqiptare, demokracisë dhe vëndit në përgjithësi, do i duheshin; Shtresa e persekutuar përshëmbull, të cilës, siç thamë, regjimi komunist, u mundua t’ua shpërbënte dinjitetin dhe vlerat, në sytë e shoqërisë dhe në opinion, ata mbetën megjithatë simbol ndershmërije dhe i fisnikërisë. Pjesa tjetër ishin gjithashtu nga shtresa e artit apo kulturës, shkrimtarë, kineastë, gazetarë, instrumentistë e deri mësuesë e pedagogë, të cilët vërtet i shërbyen atij regjimi, disa, për fat të keq edhe dëmtuan, por duke qenë intektualë, në krahasim me shtresën fshatare, besoj se do e kishin më kollaj, të përshtateshin edhe me sistemin e ri që filloi të ndërtohej, por me ikjen e tyre, vakiumi si në qytetet kryesore dhe sidomos në Tiranë, u mbush pikërisht nga pjesa që përmëndëm, të cilët duke qënë edhe në numur i madh, zaptuan edhe mjaft institucione të rëndësishme, që kishin të bënin direkt me edukimin e brezit të ri dhe jo vetëm nëpër shkolla, por edhe në mjaft qëndra të ndryshme arti apo kulture, kanale televizioni, grupe teatrale, humoristike e të tjera, të cilat si private e të pavarura që u bënë,  rëndësi më shumë i vunë biznesit, por jo programeve pa cilësi dhe me nivel të dobët që transmetonin dhe në këtë rast dëmet që u shkaktuan gjeneratave të reja, ishin ndofta po aq, sa ç’bëri edhe komunizmi dhe fakti që sot ky kontigjent, sigurisht i rritur, nuk është në gjëndje të dallojë vlerat, të bukurën nga e shëmtuara apo të moralëshmen nga e pa moralëshmja, krijon probleme, që shpesh shoqërisë i kushton. Mjafton të përmëndim periudhat e zgjedhjeve, momente këto aq të rëndësishme në demokraci, kur si elektorat, jo vetëm që nuk e vlerësojnë, por dhe votën, simbolin e saj, e shesin apo e blejnë, sikur të qe ndonjë biletë kinemaje; Po ashtu edhe si publik, që nuk mungon çdo natë të mbushi sallat e çfaqjeve, por që duartroket nxehtësisht edhe për ndonjë përfomancë të dobët, apo kur fjalori që aty përdoret, le për të dëshiruar. Këto e të tjera të bëjnë shqetësohesh, që edhe bustin e diktatorit Enver Hoxha, që njëzet e tre vjet më parë populli shqiptar e rrëzoi, të ngrihet përsëri.

Tranzicion do të thotë që ta kapërxesh atë histori kriminale dhe të mbrapshtë që na la komunizmin, por, siç shihet, opinionet dhe vlerësimet, janë ende të pa sakta dhe këtë dyshim e ka gjithashtu edhe Europa, e cila, si duket, u lodh me neve dhe po e humbet durimin.