Nga Muhamet Mjeku – New York/*
Dita e 24 marsit 1999 (e mërkurë), ishte caktuar si afat i fundit për Serbinë që ta pranonte marrëveshjen e Rambouillet. Kjo, edhe përkundër ultimatumit të Bashkësisë Ndërkombëtare, s’u përfill nga regjimi i Millosheviqit. Urdhëri i prerë që, nëse nuk do të nënshkruhej dokumenti, do të bombardohej nuk u mor si çështje serioze nga Beogradi, ngqë mendohej se kjo do të jetë vetëm një trysni rasti, siç kishte ndodhur edhe me trysnitë e tjera në luftën e Kroacisë, e sidomos me Bosnje Hercegovinën. Tash ndërkombëtarët, për kaq vjet, ishin mësuar me psikologjinë e Millosheviqit se me fjalë tek ai nuk mund të ushtrohej ndikim. “Ai i bindet vetëm forcës”, theksonin analistët e mediave perëndimore. Ndodhi ajo që shqiptarët shumë kohë më parë qenë lutur për bombardim, ndonëse e dinin se Serbia në shenjë hakmarrje do të dhunonte, do të masakronte, do të dëbonte nga shtëpitë dhe trojet e tyre mijëra shqiptarë të pafajshëm.
Mirëpo, përkundër të gjitha këtyre, 24 marsin e merrnim si ditë shpëtimi. Njerëzit në Prishtinë përpiqeshin të furnizoheshin me artikuj ushqimorë. Nëpër rrugë shihje shumë shqiptarë duke bartur artikuj ushqimorë, që i blenin gjithandej qytetit, aty ku i gjenin e aq sa kishin mundësi. Disa shitore kishin mbetur bosh, kurse blerësit ua kishin mësyer magazeve të kompleksit në Shtëpinë e Rinisë që atëherë quhej “Boro e Ramizi”, ku këto i mbanin biznesmenë serbë e shqiptarë. Radhët e njerëzve në pritje për të blerë gjëra ushqimore ishin të pafund. Rrallë kush shihej në rrugë që bisedonte me dikë tjetër, secili ngarende dikah që t’ i kryente punët para se të ketë rënë muzgu i mbrëmjes. Nga pamjet që shihja në qytet, fitoja përshtypjen se diçka e rrezikshme po vinte, ashtu sikur njerëzit përballë të një stuhie shkatërruese të natyrës. Përfaqësuesit e OSBE-së dhe ndërkombëtarët e tjerë qysh më 20 mars kishin braktisur Kosovën dhe më s’kishte mbetur kush të jipte informacione për veprimet terroriste serbe ndaj popullatës shqiptare. Pra të vazhdonin krimet, pa dëshmi. Kështu ka qenë e tërë historia serbe. Siç thotë anglezja Mis Edith Durham në librin e saj për Ballkanin, se kur vriteshin shqiptaët nga serbët askush s’ i përmendte në Evropë, ndërsa një serb i vrarë nga shqiptarët, e tërë Evropa alarmohej! Një popull jetim.
***
Nga shtëpia dola për të bërë ndërrimin e 200 dollarëve në marka, sepse me këtë valutë të fundit më lehtë mund të blehej ushqim. Konvertimi bëhej në një hapësirë karshi ndërtesës së Gjyqit të Qarkut, në afërsi të tregut të pemëve dhe perimeve, në pjesën e vjetër të qytetit të Prishtinës. Po ecja ngadalë duke vështruar me kujdes situatën për rreth dhe duke u munduar të lë një përshtypje indiferente. Gjithkund vëreheshin forca të shumëfishta policie, të veshur me helmeta, të armatosur me armatim dore dhe tanke. Këtyre okupatorëve mund t’u shihje vetëm një pjesë të fytyrës të pa mbuluar, ku manifestonin egërsinë, mosdurimit dhe neverinë ndaj shqiptarëve. Kjo nuk i bënte përshtypje askujt, ngaqë shqiptarët ishin mësuar me dhunën serb që nga viti 1878, kur u bë spastrimi etnik i Sanxhakut të Nishit dhe Vranjës.
Pjesa e vjetër e Prishtinës, në të cilin tymonin turbullushëm oxhakët e shtëpive përdhese, dukej e errët, plot zgavra e policë të fshehtë dhe të tillë të dalë në skenë. Këtë pjesë të qytetit asnjëherë s’e kisha parë më të zymtë e të kërcënuar.
Me 200 dollarë, të futur thellë në një xhep të dyfishtë, arrita tek pazari i devizave. Në shesh, siç isha mësuar të shihja, nuk kishte njerëz as të tillë që blenin, as të atillë që shisnin! Thashë me vete, po në cilën botë jetukam unë?! Aty, m’u kujtua spitali neoropsikiatrik në Prishtinë dhe shefi i këtij pavioni, Skender Boshnjaku, gjatë një vizite që i pata bërë si gazetar, vite më parë. Thashë se vendi im mund të jetë atje! Megjithkëtë, vendosa të hyja më thellë në disa rrugica, i bindur se ata do të gjendeshin andej pari ngase mund ishin frikësuar nga policia dhe skajuar pas ndonjë muri. Edhe aty s’ kishte njerëz përveç të ndonjërit që kalonte rrugën trupithi me nguti. Tashmë i ndrojtur shpejtova hapat të largohesha nga kjo hapësirë boshe, derisa s’më kishte gjetur ndonjë e zezë nga policia, e cila mund të keqtrajtonte, të burgoste dhe të vriste pa u hamendur. Tek ecja drejt “Qafës” nëpër sokaqe të ngushta, disa tregtarë e zanatxhinj u vënin dryrin duqaneve të tyre në një përpjekje për të nxjerrë mallin fshehtas që kishin në to. Po ku ta çonin…? Në pyetje ishte jeta!
Duke ecur më tej, takova dy shokë që kishin dalë të blenin ndonjë gjë ushqimore, si gjithë të tjerët. Me nguti këmbyem nga dy-tri fjalë se ç’mund të ndodhte brenda 24 orësh në Kosovë. Mendova: 24 orët e ardhshme mund të ndërrojnë historinë e Kosovës për 180 shkallë. A është i mundshëm ky fakt, pas gjithë kësaj pritjeje, që të kapërcehet nga një robëri e gjatë, në liri?!
Në qendër të qytetit pashë dy ekipe televizive amerikane CBS News dhe të CNN, ndërsa afër Hotel Grandit policia kontrollonte një ekip tjetër të gazetarëve The New York Times e Los Angeles Times, që kishin ardhur për të raportuar për ngjarjet në Kosovë. Në këtë pjesë të qytetit që nga viti 1990, e veçmas në hotelin Grand, shumë pak shqiptarë frekuentonin këndej pari. Ky hotel ishte pushtuar nga legjionet e kriminelit Razhnjatoviq-Arkanit.
Mendoja se serbët në shenjë hakmarrje mund të dëbonin dhe të vrisnin masivisht shqiptarët, duke i nxjerrë nga shtëpitë e tyre. Këtë mendim e sforconte fakti se dy javët e fundit në Kosovë ishin sjellë forca të reja dhe ishte shumëfishuar armatimi i rëndë. Millosheviqi s’e donte paqjen, dhunën e kishte të vetmin mjet. I dehur pas nacio-fashizmit dhe dështimit të tij, veçmas në Kroaci, e kishte tërbuar në shkallë të padurueshme ndaj shqiptarëve.
Pas një pritjeje në radhët e gjata që të bleja disa artikuj ushqimorë në bodrumet e depove në “Boro e Ramiz”, pronari i njërës prej depove lajmëroi se malli ishte sosur dhe pritja ishte e kotë. Radhët e njerëzve u shperndanë të dëshpëruar dhe të pasigurt. Në rrugë për në Breg të Diellit, vendosa të ndalesha në pazarin e vogël të pemëve dhe perimeve në Ulpjan. Ndiqja njerëzit që parakalonin rrugët në pjesën jugore të Prishtinës. Para se të hyja në treg, pashë policinë serbe duke keqtrajtuar disa shqiptarë. U ktheva që të dilja në një rrugë tjetër, por edhe ajo kontrollohej. Vendosa të ecja drejt, duke mos lënë përshtypjen e një njeriut të dyshimtë, por të një njeriut hallexhi. Në fakt secili shqiptar për sigurimin serb ishte i dyshimtë. Një polic më pyeti se ku po shkoja? “ Në shtëpi, në Breg të Diellit”, i fola atij. U hamend, por nuk më pyeti gjë tjetër, ndërsa unë po vazhdoja të ecja. Në pazar kishte pak njerëz, gjithashtu, edhe shitës. Mora pak sende ushqimore për ngut, pak djathë dhe ve, që në këto rrethana ishin të domosdoshme. Në dalje të pazarit, në anën e poshtme, ishin vendosur dy tanke serbe, me gjasë për të mbrojtur Postën e Re. Autobusat që qarkullonin në drejtim të Bregut të Diellit, nuk vinin, as nuk shkonin. Aty-këtu vërehej ndonjë taksist që tinëzisht merrte ndonjë udhëtar. Hypja në taksi ishte e rrezikshme për shkak të kontrollit policor. Vendosa që të nisesha këmbë, por as kjo nuk garantonte as gjë më tepër, përveç pasigurisë. Krejt në dalje të pazarit takova një shok timin me 10 copë ve që kishte vendosura në një llastik të tejdukshëm. Ai ngutej, të mos e zinte terri, meqë banonte në periferi te qytetit. Më tha se kishte frikë që mos po u ndodhte fëmijëve ndonjë gjë e papritur?. Të paktën të jem aty. I thashë, mendo vetëm pozitivisht, se kjo është rruga që duhet ndjekur në këtë kohë trazuese.
Duke ecur drejt lagjes sime më ra ndërmend, pse ai s’kishte blerë më shumë ve?. Pse aq pak, pse s’e pyeta? Në fakt, kisha mundësi t’i ndihmoja për më shumë, por tani ishte bërë vonë. Ai kishte ikur me llastikun e bardhë të tij në dorë, i frikësuar se ç’ po ndodhte. I trazuar ndodhesha edhe unë. Kalova afër tre rokaqiejve në Ulpjanë për në Breg të Diellit. Edhe pse kisha kaluar shumë herë këtu-pari, asnjëherë deri në këtë ditë s’e kisha shikuar fasadën e këtyre tre rokaqej që u kishte rënë dhe muret e tyre kishin mbetur të shpluara. Pranë tyre dhe hapësirës që i rrethonte rrallë kalonte ndonjë njeri.
Mbrëmja ishte afruar, ndërsa secili në mënyrën e vet përpiqej t’ i “grabite” kësaj fund-dite diçka që t’ i gjendej në moment krize. Në stacionet e benzinës shihje kolona të gjata automobilash që prisnin për t’u furnizuar me derivate të naftës.Të gjithë këta, pa përjashtim, ishin shqiptarë që përgatiteshin për çdo rast rreziku.
Më bëri përshtypje një banor i Aktashit , i cili kishte blerë një dele dhe tërhiqte zvarë drejt garzhës. Ky rast më dha të kuptoja se unë s’ kisha bërë agjë për furnizim me arikuj ushqimorë, duke mos vlerësuar drejt situatën në të cilën po hynim. Ta them të vërtetën, nuk isha i shkujdesur vetëm në këtë rast. Kisha injoruar thënien e njohur: përgatitu për më të keqen, puno e shpreso për më të mirën.
Në shtëpinë tonë, në Breg të Diellit, gjatë verës dhe vjeshtës 1998, u strehuan disa familje të të afërmve tonë nga Shipitulla, të miqve dhe dy tri familje të tjera nga Drenica. Në dimrin e vitit 1998-1999 qe strehuar edhe familja e Muharrem Bashotës nga Komorani, të cilën e gjeta aty kur u ktheva nga Amerika. Familja Bashota pas shumë peripecive nëpër malet e Berishës, më në fund, kishte arritur të strehohej te ne.
Më 24 mars 1999 kur u ngrys, të gjithë hymë në shtëpi dhe, prisnim minutat e fundit të skadimit të ultimatiumit, gjithnjë në pritje se a do të fillonte fushata ajrore nga forcat e NATO-s?!. Ta them të vërtetën, ende kishim dyshime, hamendje se a do të ndodhte kjo mrekulli. Vëllai kishte ndërtuar një bunker të vogël prapa shtëpisë në një objekt të vogël ndihmëse. Ai zinte katër pesë veta, por nuk kishte ndonjë forcë të duhur mbrojtëse. Gjatë ditës kishte dërguar disa plafa dhe sende të tjera që të strehoheshim aty, nëse do të kishte nevojë. Ai besonte se do të jetë një strehë mbrojtëse, por në fakt ishte i mashtruar.
Në orën 8 e 15 minuta në mbrëmje filloi bombardimi. Të gjithë ishim të gëzuar, të gjithë bërtisnim “ Fundi i Serbisë në Kosovë”… Nga presioni i bombardimeve, kisha përshtypjen se luajti e tërë toka. Ne, nga Bregu i Diellit, nga kati i dytë i shtëpisë pamë flakën andej kah aeroporti i Prishtinës dhe një tym të zi që ngrihej lartë përtej Veternikut. Ne na dukej se së pari u sulmuan depot e ushtrisë jugosllave në Hajvali dhe ato mes Bardhit (Bellaqevcit) të Madh dhe të Vogël, ku ishte vendosur armatimi i sjell nga Maqedonia, pasi kjo ish Republikë jugosllave shpalli pavarësinë. Maqedonia ishte e vetmmja që, në kuadër të Federatës jugosllve, kishte fituar pa luftë. Kryetar i saj i parë Kiro Gligorov, një mik i vjetër i serbëve, i cili në Jugosllavi kishte pasur, për kohë të gjatë, pozita të larta shtetërore e politike. Po ky funksionar kishte deklaruar se në rast të ndonjë lufte në Kosovë, Maqedonia do të hapte një koridor për refugjatët shqiptarë nga do të përcilleshin në vendet tjera të perëndimit. Dhe kjo s’ishte kurrfarë befasie. Shqiptarët në Maqedoni, në kohën e komunizmit, kishin përjetuar të gjitha format e segregacionit, më shumë se të gjithë të tjerët në Jugosllavi.
Vëllau, fill pas nisjes së bombardimeve nëpër terr, meqenëse ishte ndërprerë elektriku, po zbriste shkallët, ndërsa në dorë mbante një sëpatë të rëndë me një bisht të gjatë ahu.
“Ç’do me këtë”, e pyeta!
“Nëse tenton dikush të futet brenda, të mbrohemi”, më tha. I përkujtova se na paska marrë djalli! Po si të mbrohemi nga huliganët serbë? Nduersa ai mue tha:

“Njëherë po i çoj fëmijët në bunker kurse unë e ti po vendosemi në mbrojtje në dy qoshet e shtëpisë, nëse dikush do të tentojë dhunshëm të hyjë në shtëpi”. Në fakt ne, s’kishim kurrfarë mundësish të përballeshim me terrorin serb.
Një orë pas fillimit të bombardimeve në njërën prej dhomave ku kishim lëshuar perdet e errta në dritare që të mos depërtonte nga jashtë drita e zbetë e qirit, me Muharrem Bashotën që ishte i strehuar në shtëpinë tonë, ngritëm nga një gotë me raki rrushi, duke u lutur që, më në fund, do të fitonim lirinë. Ishte një lutje në mes shpresës dhe frikës. I thashë mikut Bashota, të mendojmë me optimizëm se e mira ka për ta mundur të keqen, ashtu siç e drejta, të padrejten historike ndaj nesh. Por, në rrethana të tillë, ishte shumë vështirë të mos e mendoshe edhe të keqen, që rrinte varur në kulmin e se cilës shtëpi shqiptare.
Jashtë dëgjoheshin të shtëna nga policia, ushtria dhe civilët serbë. Ata shtinin drejt lagjeve shqiptare për t’ i frikësuar që të braktisnin sa më parë Kosovën. Derisa të tjerët rrinin brenda, me të vëllain, në dy qoshe të shtëpisë, filluam të bënim roje. Kur nisi të agojë dita, hymë brenda. Nuk dinim asgjë se ç’ kishte ndodhur gjatë asaj nate në Prishtinë, përveç që kishim dëgjuar krisma armësh dhe kishim parë flakët e mëdha të djegies së dyqaneve shqiptare nga serbët dhe objektet ushtarake e policore të bombarduara nga NATO. Nga lajmet e mëngjesit të Radio-Tiranës dhe qendrave tjera evropiane mësuam për shumë ekzekutime që kishin ndodhur gjithandej Kosovës, e edhe në Prishtinë. Ndërkaq, agjensia Rojter thoshte se ishin ekzekutuar shumë shqiptarë, ishin plaçkitur, djegur e shkatërruar shumë dyqane në qendër dhe periferi të qytetit, si dhe ishin vrarë njerëzit që kishin dalë në mbrojtje të pronave të tyre.
Shtatë orë pas fillimit të bombardimeve, kryetari SHBA, Bill Clinton nga zyra e tij Oval (Oval Office) deklaronte :” Mbyllja e kësaj tragjedie, gjithsesi, është imperativ moral”. Ky theksoi se bombardimi po bëhet për të ndaluar dhunën brutale të regjimit të Millosheviqit mbi civilë. Nuk duam të përsëritet Bosnja.
Në bombardime hynë shtatë anëtarë të NATO-s, përfshirë SHBA, Anglinë dhe Gjermaninë. Për herë të parë që nga Lufta e Dytë Botërore, aeroplanët gjermanë inkuadrohen në një front lufte përkrah NATO-s. Mbi qiellin serb arriti edhe aeroplani amerikan B-2 që është më i shtrenjtë në botë, si edhe F-117.
Një mëngjes i bruzët, por me shpresë të madhe, po zbardhte. Në lindje-një peizazh i kuqërremët në qiellin mbi Prishtinë, tregonte metaforën simbolike të rrugëtimit të lirisë në këto hapësira.Të gjithë ne në shtëpi, me pak përjashtime, s’kishim bërë gjumë. Secili ishte nën presion, sidomos kur edhe BBC gjatë ditës bëri publike vrasjet e intelektualëve dhe veprimtarëve shqiptarë, që ishin kryer gjatë natës në Prishtinë, Fushë Kosovë, në Mitrovicë, në Gjakovë e qytete të tjera të Kosovës. Ky ishte skenari serb i Millosheviqit, i mbështetur dhe i projektuar nga akademikët dhe intelektualët serbë, projektues edhe të shumë elaborateve në të kaluarën për dëbimin e shqiptarëve nga trojet e tyre.
Raportohej se mes natës 24 dhe 25 marsit disa policë dhe paramilitarë me forcë kishin hyrë në shtëpinë e avokatit Bajram Kelmendi që ndodhej në rrugën “Vellusha” në Prishtinë. Ata dhunshëm kishin nxjerrë nga shtëpia atë dhe dy djemtë e tij, Kushtrimin e Kastriotin. Të nesërmen kufomat e tyre ishin gjetur afër një stacioni karburantesh në rrugën Prishtinë-Fushë Kosovë. Gjithashtu, raportohej se në Mitrovicë ishin vrarë Latif Berisha, profesor i Universitetit të Prishtinës dhe kryetari Degës së LDK, kryetari i sindikatave të Mitrovicës Agim Hajrizi me djalë dhe nënën e tij. Një ditë më vonë, forcat e sigurimit serb në sy të shoqes së tij, kishin vrarë mjekun e njohur Izet Himën, në Gjakovë.
Vrasjet e këtyre intelektualëve dhe veprimtarëve ndikuan drejtëpërdrejt në ikjen masive të shqiptarëve nga Kosova. Ky s’ ishte skenar i ri nga Serbia.
Afër kishim një familje serbe, ku jetonin tre vëllezër me disa fëmijë, nënën dhe gjyshen. Origjina e kësaj familje ishte nga rrethina e Prizrenit, kurse babai i tre djemve, Jordani kishte vdekur me herët. Ai shprehte një urrejtje të fshehur ndaj shqiptarëve, sidomos pas demonstratave të vitit 1981. Mirëpo, ishte kohë tjetër dhe, atë urrejtje nuk kishte mundësi ta kurorëzonte me veprim. Djalin e madh e kishte të sëmurë dhe, kryesisht, qëndronte në një spital çmenduri në Nish, e ndonjëherë vinte edhe në shtëpi të tij. Nga ai ruanim fëmijët e vegjël. I dyti, që u shfaq si nacionalist serb, ishte bërë drejtor i hotelit “Grand” në Prishtinë nga një kamerier, pasi qenë përzënë shqiptarët nga puna në vitin 1990. Kur filloi lufta në Kroaci dhe Bosnjë, fqinji ynë, sallat e këtij hoteli i lëshoi për tubime të vullnetarëve serbë, që nga Kosova përcillsheshin me zhurmë të madhe në zonat e luftës. Shihej në shoqëri me njerëzit më të afërm të Arkanit dhe Sheshelit, ndërsa i vogli, Sllavku kishte një natyrë pak më të butë, ishte më i shoqëruar dhe fliste edhe shqip. Pra, ky ishte fqinji ynë serb që shtëpia e tij nuk kishte distancë më shumë se dhjetë metra prej tonës. Jo fort larg, në anën tjetër, ishin edhe dy familje serbe që shqiptarët e kësaj lagje kishin pasur probleme të natyrave të ndryshme më herët, sidomos me familjen e Zhikës që ishte pronar i një shtëpie afër rrugës kryesore, pothuaj përballë Shkollës Fillore “Ismail Qemaili”.
Ja si e përshkruan hotel Grandin e Prishtinës James Pettfer, shkrimtar, gazetar, publicist dhe analist nga Londra, kur ishte drejtor fqinji ynë Zorani, në librin etij “Ekspresi i Kosovës”:” Kulla komuniste prej betoni dhe e shëmtuar e Grandit ishte diçka e veçantë në mënyrën e vet, një vend i përshtatshëm ku mund të vihej makina e terrorit shtetëror të Arkanit. Pamja e jashtme ishte e tmerrshme, por brendësia kishte poezi, poezinë e rrezikut të vërtetë të frikës. Gjithçka ishte e zezë në këtë hotel varr. Dyshemeja ishte e zezë, muret e zeza, orenditë të zeza, perde të zeza dhe kamerierët mbanin pantollana dhe xhaketa të zeza…në jehonën e muzikës gjatë mbrëmjeve të egra në katin e nëndheshëm të Grandit, ku rendet e gjata të serbëve kërcenin horo-n, mbërmje me një qind të ftuar, që organizohen sa herë që dikush ikën për të hyrë në ushtri. Kjo botë e zhdukur dhe e humbur shtrihet në kujtesën time me turmat e vajzave të gjata e hollake serbe, që e shihnin rekrutin ndoshta për herë të të fundit. Salla në të cilën kërcenin ishte e gjatë, e errët, e zymtë, njësoj si mbrëmja e lamtumirës në kazerma… Jeta ishte luftë në Prishtinën e Millosheviqit e të Arkanit. Ishte një luftë, të cilët serbët besonin se nuk mund ta humbisnin”. Ky fragment i përket luftës në Bosnje, në prag të tjetrës, në Kosovë.
Gjatë luftës, në disa shtëpi të lagjes sonë, ishin vendosur refugjatë, sidomos nga rajoni i Drenicës. Dy vëllezërit, Zorani dhe Sllavku kanë kërkuar nga fqinjët të mos pranojnë asnjë familje refugjatësh. Mu për këtë kanë fyer dhe kërcënuar fqinjët shqiptarë. Ka pasur raste kur kanë tentuar të hyjnë dhunshëm në oborrin e familjeve tona me pretekse të ndryshme. Në këtë familje serbe ushtarët e Arkanit hynin, si të ishte shtab lufte. Në fakt kjo ishte bërë depo armësh e mallrash të plaçkitura, ku nuk përjashtohej mundësai edhe e dhunimeve.
Një bez i zi në derën e shtëpisë së dy vëllezërve serbë për shkak te vdekjes së nënës së tyre, kohe më parë, ishte hequr dhe qe vendosur një shenjë tjetër që nga larg s’ishim në gjendje ta identifikonim. Lidhjet e Zoranit me kriminelët e Arkanit mund të kërcënonin seriozisht jetën e shqiptarëve në lagje. Mjaftonte vetëm ta drejtonte gishtin kah ndonjëra familje, asgjë nuk duhej më shumë.(* E dergoi per Diellin gazetari Beqir Sina)