Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

SI HIRI S’DO TRETET / NË AVAZE CULE DO MBETET

by

Midis dy treshave ( 1973-2023)-50 vjetë në festivalet e Gjirokastrës, Milto Gjiçali fyelltari orgjinal i avazeve të Pilurit dhe krejt jugut të Shqipërisë, si shpendi i shqipes ,fluturon mes tingujve të tij si kali i legjendës për ti dhënë kohës dhe dheut të tij motivet e jetës nga prehistoria në modernitetin e sotëm..

Me trupin e gjatë dhe flokët e zeza pa thinja ai në majat e erës së Gjonadhes, karshi detit, duket se i drejtohet pavdeksisë. Vetëm kur ulet pranë gotës së rakisë duket që është tokësor dhe konsumon sa ushaim dhe këngë.

Ishin vitet 70- të të shekullit të kaluar kur në vatrën e kulturës në Pilur pranë një fizarmoniçisti të” marrë” , djaloshi 23 vjeç po mundohej me turbullimin e avazit nën urdhërat “ luftarak” të Lefter Çipës të shoqëronte këngën” Gushë bardha moj mes hollë”.

Ishte karantinë e vërtetë për të por me sukses qiellor. Dhe bashkë me mjeshtrin e dyares Margarit Kongjinin dhe fyelltarin kaba Arqile Lapën shtruan tingujt ergjele në shekuj , në orkestrinën baritore orgjinale të Pilurit dhe do të shoqëronin dhjetra e dhjetra avaze kënge.

Një vit më vonë trioja e tyre do të “ korrte” suksesin e parë dhe të përjetshëm me këngën “ Tundu bejkë e bardhë tundu!”.

Sokakët e Gjirokastrës dhe krejt trojet e mëmëdheut do te merrnin këtë këngë e këto avaze për të ngrohur shpirtin dhe mjekuar plagët e kohës.

Në Janari i vitit 2023 unë thërras në telefon Milto Gjiçali për të pirë një kafe .

Pasi e shoqëruam atë edhe me “bisht“, unë i them Miltos:-Milto sa vjet u bënë që kur kënduat Bejkën e Bardhë në Gjirokastër?

Duke bërë llogarit përtypur si krerët e tufës kur i shton më thotë:- Pse ma bën këtë pyetje kur ti i ke bërë para meje llogarit apo ke ndonjë mendim të ri në mëndje?- Po!- i thashë. Në 50-të vjetorin e Bejkës do të këndojmë me fyell “ Konovakën”.

U mendua pak dhe më tha:

– Çfarë ta shpuri në mëndje Konovakën kur atë emër e kemi haruar dhe ne që shkojmë me bagëti?

– Koha dhe nevoja për ti rikthyer emrat simbolikë orgjinal që kemi patur ne si pilurjotë dhe krejt vëndi , se na denatyruan me këta emrat e rinj pa kuptim dhe pa simbolikë.

-Po , më thotë do të vij por kam pak merak buzën se më thahet shpesh.

Do te rregullojmë edhe buzën me Lenën e këngës i them por më parë të shtrojmë motivin. Dhe motivi u bë , Miltua e shoqëroi këngën më të re por jetëgjatë “KONOVAKA”.

Ndoshta mund të jetë rast unikal që Milto Gjiçalit pa tre gjëra nuk i rihet dhe nuk mund të jetojë pa to:

1-Kënga dhe fyelli në buzë

2- Rakia dhe miqësia në shtëpi dhe lokal

3- Bujaria dhe qerasia( bile kjo e fundit mund të futet në librin gines) Miltua s’ikën dot pa paguar.

Rrugës kur ktheheshim nga festuvali i Gjirokastrës në të gdhirë të datës 26 Qershor rreth orës 3-re të mëngjezit, pas asaj darke të mrekullueshme që djemtë e Lefter Çipës i shtruan grupit të Pilurit dhe prezencës së fjalëve të ngrohta të kryetarit të Bashkisë Gjirokastër , Flamur Golemit, në makinën time së bashku me Florika Thanasin ,Agron Krekun, Foto Lekën, Miltua na mbajti pa gjumë me këngët e tija dhe ligjërimin e Florikës,

Miltua është karakolli i kënglës pilurjote që do të thëras zërat e këngës në kohëra dhe do të flerë në shtratin e tingujve dhe legjendës.

Nga Kristo Çipa

FOSFORINA SHQIPTARE

by

KRISTO ÇIPA

( Mjeshtër i madh)/

(Dy fjalë për këtë term të ri për këngën vëndçe).

Kur kënga jonë e traditës transmetohej në mijëravjeçar në mënyrë gojore, bartësit e saj e quanin atë këngë vëndçe dhe sipas zonave e krahinave emërtohej si këngë himarjote, labe, gjirokastriçe, lunxhjote, zagorite, smokthinjote, dukatase, pilurjote etj. Në disa raste edhe brenda fshatit kishte motive si ajo Qazimademçja e Smokthinës, Tartar Zekçja e Kuçit apo avazi i Mukos ( Kënga e Neço Mukos)

Në Shqipëri për herë të parë studimi shkencor mbi këtë këngë u bë nga profesor Ramadan Sokoli dhe ai si në çdo disiplinë shkencore futi termin polifoni( shumëzërëshe), kjo sipas rregullave të njohura botërisht ku në emërtimin e disiplinave përdorej terminologjia greke( gjeografi, fizik, kimi, biologji etj)

Pas viteve 90- të me hapjen e vëndit shumë grupe që këndojnë polifoni morrën pjesë dhe u ballafaquan në mjaft aktivitete ndërkombëtare dhe tërhoqi vëmëndjen e shumë studjuesve dhe veçanërisht të UNESKO- s. Lindi kështu nevoja e përgatitjes së një dosje me argumenta shkencor dhe historik. Ministria e kulturës shqiptare tre herë e përgatiti këtë dosje dhe dy herë ju kthye se me emërtimin “ Polifoni” kishin dorëzuar dosje edhe vënde fqinje si Greqia, Italia, Maqedonia e Veriut, Spanja e disa të tjerë. Vitin e tretë dosja u dorzua me termin “ Isopolifoni” dhe u pranua nga UNESKO si trashëgimi gojore e njerëzimit, KRYEVEPËR E NJERËZIMIT( Më 25 Nëntor 2005)

Kohë më vonë disa grupe, individë dhe shoqata e kundërshtuan këtë term duke nxjerrë si argument se ky term kishte ndikim të drejpërdrejt grek dhe duhej hequr nga emërtimi zyrtar i UNESKO-s( ky debat ende vazhdon). Në këto rrethana Lefter Çipa si krijues, studjues dhe lëvrues i kësaj kënge për të unifikuar të gjitha grupimet dhe mendimet përdori për herë të parë një simbolik që të unifikojë termat dhe ta dallojë atë nga polifonia e vendeve fqinjë. Termi “Fosforina shqiptare “ është simbolik, jo term shkencor e cila po fiton qytetari nga viti në vit edhe si një simbolik e bukur( fosforinë d. m. th shkëlqimtare, ndriçuese) por edhe si term që shuan polemikat.

Në historinë e toponomastikës( emlrtimit të vëndeve), në ndryshimet e vazhdueshme të gjuhës përdorimi dhe klimatizimi i shumë fjalëve dhe emërtimeve është një proçes normal që kërkon kohën e vet. Le të sjellim si argument që gadishulli i Ballkanit është quajtur gadishulli Ilirik dhe po ashtu Peloponezi i sotëm jo shumë kohë më parë është quajtur More

Shpresojmë se kjo simbolikë do të përqafohet dhe do të bëhet termi mbizotërues për këtë kryevepër të njerëzimit.

Unë në solidarizim të plotë dhe në funksion të festivalit” Netët e Bejkës bardhë”( me jehonë nga Piluri në Bruksel, New Jork, Kosovë, Janinë e më gjerë) kam ndërtuar një këngë si lejmotiv

për çdo edicion të tij

KËNGA E FOSFORINËS

Me një gjuhë perëndie

Me të gjithë ison e frymës

Këngëtar prej Labërie

Në këngën e fosforinës

Në majat ku hapet bota

Vit për vit në festival

Këndon qielli dhe toka

Këngë e vëndit na mban gjallë

Eh sa bukur u këndoka!

Shqip dhe zogjtë që fluturojnë

Vjen një ditë e na merr toka

Dhe nga varret prap këndojmë

Refreni

Sa të ketë qiell me yje

Shqiptarë e lapidarë

Do ketë këngë fosforine

Në gjak e në gjokset tanë

Nga avazet që ka kënga

I merr të rrahurat zemra

KRISTO ÇIPA

( Mjeshtër i madh)

POST FESTIVAL “NETËT E BEJKËS BARDHË”

by

Kristo Çipa/

(U mbyll edicioni i katërt në Pilur)- Pa u mbushur 24 orë nga edicioni i katërt i festivalit “Netët e Bejkës bardhë” jehona në rrjetet sociale dhe telefonatat përshëndetëse më detyruan t’ju jap një informacion më të hollësishëm për publikun dhe vet grupet konkuruese. Në të dy netët konkuruan 12 grupe polifonike dhe përshëndetën 4 grupe. Ishin gjithësejt rreth 130 pjesmarrës festivalist. Na nderuan me pjesmarrjen e tyre disa personalitet të artit, kulturës, shoqatave dhe politikës. Falënderime për deputetët Bujar Leskaj, Blendi Klosi, Vullnet Sinaj , dy deputet e Krujës, kryetarin e Qarkut Vlorë Elvis Moçka, Kryetarët e bashkive, Vlorë, Gjirokastër, Konispol, Sarandë , Selenicë(i porsa zghedhuri dhe ai në detyrë) dhe kryetari i bashkisë Himarë, sekretari i prefekturës Vlorë. Një falënderim i veçantë shkon për ambasadorin e Kosovës në Shqipëri dhe gazetaren, bashkëshorten e tij. Falënderim për kryetarin e shoqatës atdhetare kulturore “ Labëria”( Nderi i kombit) profesor Ago Nezhën, profesorin dhe mikun e Pilurit Ethem Ruka.

I falënderoj dhe i përshëndes fort dy profesorët bij të fshatit Pilur, Dionis Çakalli dhe Minella Gjiçali.

Grupin e gazetarëve shqiptarë që na nderuan me pjesmarrjen e tyre dhe dua të veçoj regjizorin Mevlan Shanaj dhe analistin Frrok Çupi.

Vajzën e poetit të madh shqiptar Dritëro Agolli

Falënderoj të gjithë miqtë, dashamirësit dhe të gjithë bashkëfshatarët që na mbështetën. Një falënderim special për drejtorin e festivalit” Ballkan- trafik” që zhvillohet në Bruksel, zotin Nikole.

Në këtë festival morrën pjesë rreth 130 festivalist konkurues dhe përshëndetës, nga këta mbi 60 përqin ishin të rinj. U kënduan mbi 40 këngë dhe u ekzekutuan mbi 10 valle. I dha një freski dhe profesionalizëm këtij festival moderatorja e talentuar Shqiponja Pazaj Veshaj. I gjithë konkurimi që nga parakalimi i grupeve dhe deri tek grupi përshëndetës “ Kaonia” ishte një mrekulli folklorike që të mbëthen fort në mendje dhe zemër dhe të mban gjatë.

Më duhet të theksoj qartë dhe në mënyrë të drejtpërdrejt deputetin Vullnet Sina i cili me mbështetjetjen e vazhdueshme pa bujë na ndihmoi financisrisht për të mundësuar garimin e edicionit të katërt. Mbështetës i gjithanshëm i këtij festivali është kryetari i bashlisë Himarë zoti Jorgo Goro i cili është ideues i këtij festivali dhe mbështetësi kryesor financiar. Gjithashtu falënderoj kryetarin e fshatit Pilur zotin Jorgo Bala i cili u ndodh pranë dhe i dha shkëndija eventit. Juria më shumë se profesionale në përbërje të saj kishte personalitete me emër të oadiskutueshëm në kulturën kombëtare si profesor- maestro Zhani Cikon, zionjën Afërdita Onuzi( Mjeshtre e madhe), zotin Naxhi Kasoruhon ( Mjeshtër i madh) , poetin Arben Bllaci ( poet, publicist) në fund të këtij aktiviteti dha këto çmime:

Çmimi i parë “ Lefter Çipa” ju dha grupit karakteristik të Himarës

Çmimi i dytë “Maliq Lila” ju dha grupit të Lazaratit

Çmimi i tretë “Feti Brahimi” ju dha grupit të të rinjve Delvinë

Çmimi i karierës “ Nertesi Asllani” ju dha grupit “ Djemtë e Vlorës”

Çmimi special ju dha grupit “Nektari i Polifonisë”

Çmimi special për interpretim mjeshtëror ju dha grupit “Djemtë e Lumit të bardhë”

Çmimi si marrësa më të mirë ju dhanë:

Bejushe Barjamaj

Vasil Sera

Përparim Çunaj

Dua të veçoj e të falënderoj pa masë dy grupet përshëndetëse: Asamblin “ ART PLUS AKADEMI” të Vlorës nën drejtimin e Kujtim Sakos dhe grupi polifonik “Kaonia” të Janinës i cili performoi në mënyrë mjeshtërore dhe mjaft simpatike. Dhe së fundi sekretaren e Jurisë dhe kordinatoren e festivalit “ Netët e Bejkës bardhë” zonjën Adelina Peçuli.

Thjeshtësia madhështote në krijimtarinë e Kristofor Mërkurit

by

(Poeti që tjerr ende dhëmbjen për Nënën)

Kristo Çipa/

Ku ta marr atë gur të bardhë shpirtëror që nxjerr lot dhëmbshurie për jetën dhe njerzit dhe që nuk ka marrë mbi faqen e tij natyrale asnjë shenjë të vetme të daltës majëhollë tl modernizmit? Ku ta gjejmë atë rrëfim ëngjëllor të pastër si ujët e gurrës për fatin dhe njeriun? Ku ta gjejmë forcën për të folur aq shumë e aq thellë për detin e Sarandësë dhe dallgët e shpirtit?- Lexoni vëllimin poetik të Kristofor. Mërkurit “ Puthja e fundit”. Ma dha “ vëllazërisht” në Pilur në një kohë të mbushur me rrëmujën turistike dhe zhurmërimin që bënin emigrantët me gurët e vendlindjes. E urova dhe e vura në raft për një kohë më të përshtatshme. Dhe vjeshta e mendimit erdhi e unë u poqa përsëri me “ Puthjen e fundit”. E lexova dhe e rilexova duke e parë fillimisht si një të panjohur dhe për herë të dytë si një të afërm shpirti që më bëri të qortoja veten pse e kisha aq larg vëmendjes kur ky është identiteti orgjinal i njerëzve të mi të gjakut dhe të penës. Është një vëllim që nuk të lodh me meditime por të kthjellon në mendime. Gjithëçka që lexon e kupton menjëherë dhe menjëherë e përthith. Në të gjithë vëllimin dhëmbja për ikjen e shpejtë të Nënës qysh pa gdhirë mirë dita e jetës është shoqëruese dhe të duket se shtëllunga e kësaj dhëmbjeje tiret hollë, bukur e ngadalë nga furka e muzës poetike pikuar nga vajtimet ligjëruese të gjyshes Fotinë. Nëse shpesh në krijimtarinë mijlravjeçare të popullit , Nëna ka ligjëruar me vaje, logatje e mërmërimë dhëmbjen e fëmijës së ikur parakohe, Kristofori me melodramën e tij jetësore i drejtohet Nënës:

Kush e lan, kush e veshi?

Kush i dha një palë shollë?

Se ata që shumë i deshi

Preheshin nl shën Kollë

Mjaftojnë ketëa katër vargje të thjeshta në madhështl por të dhëmbshura deri në palcë për të kuptuar honin e thellë të dhëmbjes për Nënën dhe fillin trashëgues të bonjakllëkut të asaj familjeje. Kristofori sa herë ka marrë penën në dorë i është çfaqur muzë, nëna e tij Nicë. Nëse Nica plakl e Kadaresë i hodhi tek këmbët eshtrat e kolonelit të zi, gjeneralit të ushtrisë së vdekur, Nica nënë e Kristoforit na shfaqet e veshur në rininë e saj e mbështjellur me mjegullën e bardhë dalë nga vesa e pikëllimit për të shkuar lart në qilimin e amanetit me profil kthyer nga meraku i përjetshëm Kristofori. Nga Nica e Kristoforit lexuesi mëson edhe toponomastikën e fshatit të orgjinës së saj Pilurit. Edhe pse në vëllim na përshkuhet Çentrali i vjetër dhe Saranda e dikurshme, Korami i Pilurit me rrugën e tij llahtarisht të rrezikshme përshkuhet aq realisht sikur të ketë shkuar vet me qindra herë. Por kjo kuptohet se ka shkuar Nëna Nicë në atë udhë dhe hapat e saj i dhëmbin në kraharor Kristoforit. Kambana e lisit madhor të kishës së shën Kollit aty ka qënë por tingulli i fundit rënë për Nënën Nicë është kumbimi i përmallshëm për Kristoforin. Në atë tingull ai mban peshë tallazet e jetës dhe bunacat e shpirtit dhe i transmeton aq thjeshtë e aq bukur sa duken se janlë darametet e tua që përshkruhen atje në vëllim. Nuk dua të zgjatem shumë me analizën e hollësishme të vëllimit se aty ka xhevaire sa të duash por edhe vërejtje mund të bësh me racionalitet por unë u mrekullova me thjeshtësinë madhështore të Kristofor Mërkurit dhe ngjizjen që ajo bën me poezidashësin sa që shumë vargje e strofa janë bërë si të mijat dhe mund të “ grinden” me këdo për autorsin e tyre Kristoforit i uroj suksese në penë dhe e uroj që tufën me borzilok e jargavanë të na i dhurojë ne pranverë e vjeshtë para dimrit të ashpër që ti kemi për zjarrin e shpirtit.

TË RUAJMË KULTURË TONË KOMBËTARE NGA ASGJËSIMI

by

Nga Kristo Çipa

Vite më parë u ndodha rastësisht në një zonë minoritare ku festohej një datë fetare që përkonte me emrin e atij fshati. Me këtë rast kishin ardhur personalitete politike, fetare dhe kulturore të vendit amë. Më ka ngelë në kujtesë pjesmarrja dhe interpretimi i saktë i këtyre personaliteteve, të këngës dhe valles tradicionale të asaj zone. Pyeta dhe më shpjeguan se i kanë mësuar qysh në shkollë. Kombet, shtetet, krahinat, trevat, qytetet, fshatrat, lagjet, shtëpitë jetojnë me kulturën dhe traditën e tyre që duan ta ruajnë, zhvillojnë dhe transmetojnë atë. Kombi shqiptar me individualitetin që e karakterizon, ruan në kulturën popullore thesare të jashtëzakonshme. Por shteti e shpërdoron këtë madhështi sa të krijohet përshtypja se kjo mrekulli nuk është e jona por e ardhur prej së largu dhe nuk ka pikë lidhje me administrimin tonë shtetëror. Në kaq pak hapësirë gjeografike ku jeton populli shqiptar ka aq shumë perla folklorike, arkeologjike, historike e natyrore që Shqipëria mund të rrojë vetëm duke i ekspozuar në të katër anët e botës. Unë nuk do ti përmend sepse ato janë shumë në listim por edhe sikur një të vetëm të haroj më duket se do të prish harmoninë dhe bashkëjetesën e tyre.

Objekt i këtij shkrimi do të jetë alternativa e ruajtjes dhe zhvillimit të këtyre mrekullive në bashkëpunim individ, grup (shoqatë) dhe shtet. Nëse individi dhe grupi mundohen në forma nga më të ndryshmet ta ruajnë, zhvillojnë dhe transetojnë kulturën tradicionale të vendit të tyre, shteti ka filluar të harojë gjithnjë e më shumë(për ilustrim merrni Festvalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës i cili ka gjashtë vjet pa u zhvilluar). Unë si i ndivid së bashku me Ansamblin Foklorik “Bejkë e Bardhë”, kemi artikuluar para disa vitesh në shtyp dhe media një projekt drejtuat Ministrisë së Kulturës, Arsimit, Akademisë së Shkencave, Kryeministrit dhe Presidentit të Republikës që ka si për qëllim futjen në programin arsimor të shkollave 9-vjeçare në orën e muzikës, traditën folklorike. Ky propozim konsiston në aktivizimi  e bartëve të sotëm të kulturës popullore si palë e kontraktuar nga të dy ministritë përkatëse për tua mësuar këtë traditë brezit të ardhshëm dhe për të mos ja lënë spontanitetit. Të gjthë e dimë se ora e muzikës është orë plotësuese në programin arsimor, për vet faktin se ajo u ndahet mësuesve për plotësim norme por edhe specialistë të mirëfilltë me arsimin përkstës ka shumë pak, aq sa nuk mbulojnë as 10-të pëqind të shpërndarjes gjeografike të shkollave 9-vjeçare. Nga ana tjetër, duke u futur në program kultura tradicionale, disiplinon dhe rrit cilësinë në përcjelljen e saj në breza duke e ruajtur nga huazimet, deformimet, banalizimeve dhe idiologjizimeve. Në këtë moshë që u mësohet fëmijve, jo vetëm që përvetësohet shumë shpejt nga ata (falë edhe teknologjisë së sotme) por mbahet mend gjatë gjithë jetës. Ky program do të specifikohet sipas trevave. Ku këndohet polifoni, të bashkëpunohet me bartësit më tipik të atyre trevave, ku këndohet me çifteli do të jenë transmetues instrumentistët tipik, ku janë sazet popullore sazexhinjtë e kështu me radhë për ç’do zonë. Ne e njohim ngurimin qeveritar dhe burokracinë grykëse, por duke bërë nje bilanc ekonomike del se nuk i vëmë ngarkesë ekonomike buxhetit të këtyre ministrive. Nëse këto  institucione do të kanalizojnë  projektet e mësipërme në këtë zë, apo edhe një projekt kombëtar pranë UNESKO-s dhe BE-së do të ishte e zgjidhja ideale me kosto minimale.
Duke parë interesimin gjthnjë e në rritje të të huajve ndaj Shqipërisë dhe resurseve të saj, doja t’ju paraqisja një fakt mjaft interrsant që e kam hasur në eksperiencën time në këtë fushë. Grupe të ndryshme turistësh nga vende të ndryshme në kantaktin e parë me polifoninë ngelen të befasuar aq sa përshtypja e tyre për të e tejkalon atë të ushqimit tradicional dhe natyrës sonë të mrekullueshme. Shpesh shpjegimi mitologjik i saj i çon ata në një kohë dhe planet tjetër. Edhe turizmi është një burim tjetër i konsiderueshëm të ardhurash për realizimin e këtij projekti.
Disa vite më parë në Labëri, në fshatin Vranisht, në abjentet e shkollës organizova me mbështetjen e Bashkisë Himarë një festval folklorik midis gjashtë shkollave 9-vjeçare të kësaj Bashkie dhe mund t’ju them se ishte një mrekulli edhe pse ishte për herë të parë. Të krijohej ndjesia se fëmijët tanë e kanë në ADN- në e tyre këngën dhe vallen tradicionale. Është e pafalshme për ne që këtë mundësi të artë të mos e shfrytëzojmë për të ruajtur e zhvilluar kulturën tonë në këtë moment të globalizmit kulturor. Identiteti ynë këmbëtar e kulturor ka qënë mbijetesa jonë nëpër shekuj. Uji vlerësohet kur shteron. Nuk ma do mendja që ta vlerësojmë traditën kur të asimilohet. Për këtë projekt me bazament kombëtar e shtetëror, shpresojmë që diaspora shqiptare do të  mbështesë dhe kërkojë në rrugë të ndryshme realizimin e menjëhersh të  “mos vdekjes” tonë shpirtërore.