Nga Pertefe Leka/
Në Kujtesën tim- Një takim i parë dhe i fundit me kolosin e letrave Petro Marko në Prill të vitit 1991 në redaksinë e gazetës “Republika”. Sapo kishin filluar të dilnin numrat e parë të kësaj gazete dhe në leximin e disa artikujve më kishte bërë përshtypje një shkrim për këngëtarin e famshëm të operas,Lukë Kaçaj , i denuar nga rregjimi i kohës , pse propagandonte Fishten e Madh . Në shkrim tregohej së edhe pse i arrestuar Luka, me karakterin e Malësorit, ia kishte recituar hetuesit vargjet nga poezitë e poetit, për të vertetuar se sa kombëtar dhe sa i vertetë ishte Poeti Gjergj Fishta. Duke e njohur ngjarjen, sepse e njihnim në Shkodër , Anen Jakova ,Zonjën e tij , si gruan me të bukur dhe me karakter të forte, që e përballoj me dinjitet burgun e të shoqit, më nxiti të shkruaja, për fundin e kësaj ideologjie famekeqe që i solli kaq të këqia njerëzimit, e denoncuar publikisht gjysëm shekulli më parë, nga B.Merxhani . Për këte u paraqita të zyrat e kësaj redaksie me një shkrim në dorë me titullin” Pse nuk jam marksist“ sipas artikullit të B.Merxhanit në Revistën “Perpjekja Shqiptare”(isha e njohur me këte revistë sepse Im atë mësues, i kishte ruajtur me kujdes të gjithë numrat e publikuara dhe më afronte shpesh të lexoja shumë shkrime në të me vlera edukative dhe kulturore. Më kishte rënë në sy edhe artikulli “ Pse nuk jam marksist”, por e mbytur nga ideologjia e kohës nuk i kisha dhënë rëndësinë e duhur asaj teorie të gabuar që po na helmonte çdo ditë).
Kur hyra brenda në dhomën e Editorit ishin instaluar aparate të thjeshta, telefon dhe makinë shkrimi, gjeta të ulur Zotin Petro Marko. E njoha menjëherë nga fotot e publikuara, dukej i lodhur por sytë i shkëlqenin.Si u përshendeta, e në komunikim e sipër i tregova së çfarë më shtyu të shkruaja me këte titull. Sa dëgjoi titullin e shkrimit u ngrit në kembë me një energji ,por i emocionuar më tha “ Oh ç’ ma kujtove mësuesin tim …Branko më kishte thënë, tani je i ri, por më vonë do të më kuptosh …” tani do të shkruaj për këte .
Me 28 prill 1991 në gazetën “Republika” dolën të dy shkrimet në një faqe, ku në vazhdimësi të artikullit tim ishte publikuar “Si u shkrua një kryeartikull” nga P.Marko dhe një foto e tij me B.Merxhanin . Në artikullin e tij, P.Marko, ndër të tjera shkruante:
“Si i ri që isha e admiroja Brankon për karakterin e kulturën e gjerë dhe penden e tij .Ai u bë mësuesi im.Branko mendonte për një revistë që të bëhej “shkollë “për rininë e etur për dije Kështu lindi revista kulturore e përmuajshme “Përpjekja Shqiptare”.
Botimi i kësaj reviste për publikun intelektual dhe për rininë shkollore u cilësua si një eveniment I rëndësishëm kulturor rreth së cilës u bënë bashkëpunëtorë nga elita intelektuale më e shquar e kohës:Aleksander Xhuvani,Lumo Skendo ,Skender Luarasi,Lasgush Poradeci,Eqrem Çabej,Ernest Koliqi,Vangjel Koça,Veli Stafa dhe të rinjtë : Sh.Musaraj,Nexhat Hakiu,Vedat Kokona, Musine Kokalari …….
Lënda merrej nga dijetarë, filozofë e shkencëtarë botëror.Kjo revistë fitoi terren, sepse po kryente funksionin e një instituti studimor, prandaj nuk mbeti pa rënë në sy të qeverisë .
Petro Marko vazhdon në shkrimin e tij : “Pasi botuam tre numrat e parë u thirrëm të dy në ministrinë e brendshme, ku vetë Musa Juka na tha: Kam urdhër nga lartmadhëria t’ju komunikoj së në qoftëse doni që revista juaj të vazhdojë të botohet , duhet të bëni një deklaratë në faqen e parë së nuk jam komunist” Si i ri që isha nxitova të përgjigjem : Nuk kam bërë deri më sot asnjë deklaratë që jam komunist ,që të bëj një tjetër e ta mohoi “
Brankoja më pjekuri u përgjegj : “ Zoti Ministër ,kërkoj një fare kohë që të mund të mendohem dhe të vij e të përgjigjem “ ……… Revista nuk u botua për tre muaj……
Pas tre muaj heshtje Brankoja më tha : “ E gjeta .Unë vërtetë nuk jam as marksist, as fashist, jam një demokrat, prandaj ulu të diktoj të shkruash.” U ula para makinës së shkrimit dhe për habinë time dëgjova titullin “ Pse nuk jam Marksist” Pa iu kundërvënë mësuesit tim të respektuar shkrova në makinë kryeartikullin e tij .Kur mbaroi së diktuari, i thashë :”Atëhere unë po e heq emrin tim nga revista “Branko më përkëdheli flokët dhe më tha : “Je akoma i papjekur, je shumë i ri , më vonë do të më kuptosh, jam më së i sigurtë “
P. Marko e njihte mirë filosofinë pozitiviste të B.Merxhanit, e njihte atë edhe si polemist me T.Zavalanin e N. Çikën …. dhe që fitoi autoritet për zhvillim miqësor të pikëpamjeve që donte vetëm të ndërtonte dhe jo të asgjësonte.Petro e kishte shtypur vetë në makinë artikullin “Pse nuk jam marksist “ një shkrim , i mirëstudiuar dhe I argumentuar me fakte, së socializmi ishte një utopi, dhe eksperiment pa të ardhme..,Petro e dinte edhe se Neo-Shqiptarizma e Merxhanit ishte një levizje kulturore ku Shkruante:
“ Politikë s’ka ! Vetëm Kulturë !”
E kishte dëgjuar me dhjetra here citatin e Niçes nga Merxhani “ Njeriu duhet të organizojë kaosin që gjendet brenda vetes në “Unin” e tij .E kishte kuptuar. më së miri kerkesën e Merxhanit që të krijojme një jetë mendore për Shqipërinë me një gjurmim shkencor serioz të vazhduar, për realizimin dhe spjegimin e vonesave historike ….. Nuk e kishte kundërshtuar mësuesin e tij se për Shqipërinë ishin të domosdoshme reformat e Ataturkut , dhe do të ishin një bekim për shqiptarët të behej një transformim i tillë …. Petro të gjitha i këto i mësoi,por ishte i vendosur në idetë e tij.
Si i ri,idealist e revolucionar internacionalist , më mendimin e barazisë dhe të lirise njerëzore, u nis drejt Spanjës më 1937. Atje bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” dhe po atje merr pjesë në mbledhjen e shkrimtarëve antifashistë ku ishin dhe Ernest Hemingway,P.Neruda……Kthehet në Shqipëri me 1940 më mision nga Kominterni si komunist. Nuk shkon shumë dhe burgoset nga italianet, si antifashist dhe internohet në Palermo Ustika . Sa çlirohen me përleshje nga Ustika , po në Itali , e arrestojne Gjermanët 1944 dhe shpeton nga ndërhyrja e mësuesit të tij në shkollën tregtare të Vlorës, nga shkrimtari i mirënjohur shkodrane ,Ernest Koliqi. Peripecitë e tij s’kanë të sosur, por kurrë nuk mposhtet .Ai i kishte shfaqur edhe më përpara pikëpamjet e tij si patriot luftarak e atdhetar I devotshëm , kur ishte në fakultetin e Letersise në Athinë. Atje kishte pasë ferkime me rektorin I cili ia njihte për turp që Petroja si Himariot të ishte mësues i shqipes,( Petron e kishte emëruar mësues, I nderuari patriot e luftëtar shkodrani, i Hilë Mosi, atë kohë, Ministër Arsimit.Petro e ka përshkruar me respekt figurën e mësuesit shkodranë Kolë Kamsi që i mësoi gjuhën e bukur shqipe:”Kamsi ishte i heshtur, por punëtor i madh.E them me plot gojën së na e mësoi shqipen mirë, gramatiken, poetët tanë,historinë e shkrimit të shqipes dhe kulturën tonë.” ) Pergjegjja e Petros ndaj rektorit ishte .”.turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit “. replikë që i kushtoi përjashtimin. ….Po ashtu kur u mbyll revista “ABC” nga regjimi i Zogut , ku botonte me Migjenin ,Zavalanin e Merxhanin, pas një gjyqi e internojne në Porto Palermo , por edhe prej aty lirohet shpejt nga interesim i B. Merxhanit
Por më e rënda për P. Markon ishte arrestimi nga shokët e idealit vet komunist. Fillimisht e denuan me pushkatim por fati e deshi që bëri burg ,nga ndërhyrja e shokut të shkollës në Vlorë, H. kapo. Të gjitha këto i përballoi me një qendrim stoik por I pagoi me varfëri ekonomike, persekutime e përndjekje të vazhdueshme, deri me burgosjen e djalit poet,Jamarbër …Tashma besoj së i kishte ndër mend porositë e Mësuesit tij të cilin e vlerësonte si “Korifej I publicistikës shqiptare.”
P.Marko nuk ishte më pak se mësuesi i tij. Ai la një pasuri të Madhe të përjetshme në krijimtarinë artistike .Ai në moshën 17 vjeçare kishte botuar vjershën “Flamurit”, në gazetën “Shqipëria e Re “ të Kostancës.Proza e P.Markos e shtrirë në më shumë së 20 vepra , si Romane, Tregime ,Vepra Autobiografike…. me vlera artistike e historike e pasqyrojnë më së miri triumfin e dashurisë e të humanizmit .Njësimi i personazheve me veten e tij, solli vërtetësi në traditën e letërsisë sonë, duke mbetur i pamposhtur nga mizoritë e botës, nepër të cilën kaloi. Petro Marko ishte një ndër personalitetet më të persekutuara të kohës , që mbijetoi me dinjitet. Pena e tij nuk pushoi së shkruari deri në ditën e fundit të jetës ,me 27 Djetor 1991 .