Nga Harallamb Kota-Studiues/
Fitorja e Beratit mbi anzhuinët e Napolit në fundin e vitit 1280, që u arrit nën muret e kalasë, shënoi fillimin e ripushtimit bizantin të trojeve shqiptare. Qeverisja e Beratit u realizua sipas sistemit administrativ bizantin nëpërmjet personit tëqefalisë, që në dokumentat latine quhet kapiten. Qefalia ishte njëkohësisht komandant i ushtrisë dhe kryetar i pushtetit civil. Ai ushtronte pushtetet që i ishin deleguar drejtpërdrejtë nga perandori dhe qeveriste në emër të tij.Shpesh ndodhte që kapiteni(qefalia) ti nënshtrohej një autoriteti tjetër sipëror, që ishte guvernatori ose despoti i krahinës, i cili jepte urdhëra dhe i impononte vullnetin e vet të parit. Duke filluar nga viti 1280, krahina e Beratit ndryshe nga rajonet e tjera, përjetoi një gjëndje paqeje relative. Kjo ishte një premisë e mirë, që ndikoi pozitivisht në zhvillimin ekonomik të zonës dhe formimin e kushteve për një stabilitet të qëndrushëm politik. Në vitet që pasuan, Perandori i Bizantit, Mihali VIII Paleolog pushtoi kështjellat e Kaninës, Durrësit dhe të Krujës (kryeqëndra e Arbanonit), duke synuar që të shtyhej përtej Krujës në veri dhe përtej Kaninës në Jug. Përparimet e bizantit në këto dy drejtime nuk patën sukses. Ekspansioni drejt jugut i mbretërisë serbe të Nemanjidëve dhe ndërhyrja e përsëritur e anzhuinëve në zonën e Durrësit pas vitit 1304, i detyroi bizantinët t’i braktisnin pozitat e përparuara dhe të tërhiqeshin në jug të vijës Durrës-Ohër.Në fillim të shek. XIV, harta politike e Arbërisë ishte kufizuar shumë dhe përfshinte krahinat, nga lumi Mat deri në bregdetin e Himarës dhe prapatokën e tyre deri në Kostur. Pjesa veriore deri në lumin Mat ishte nën sundimin e mbretërisë Serbe, e cila synonte edhe Krujën. Qyteti i Durrësit, kryeqëndra e Arbërit të hershëm bashkë me rrethinat e tij, kishin hyrë nën vartësinë e mbretërisë Anzhuine. Trojet shqiptare në jug të maleve Akrokeraune, i sundonte “Despotati i Epirit”. Ndërsa trevat arbëreshe të quajtura “Shqipëria bizantine”, qëndruan kurdoherë bashkë, në një njësi politike-administrative.
Organizimi i “Shqipërisë Bizantine” në Guvernaturë ose Apanazh
Burimet dokumentare të vitit 1315, shënojnë rastin e një grindjeje të lindur midis qefaliut të Beratit Jan Pikerni dhe disa tregëtarëve venecianë. Për ta zgjidhur grindjen, nga Perandori Androniku II, u caktua guvernatori Kostandin Paleologu, i cili ushtronte me delegim të tij pushtetin e përgjithshëm në ato vise. Prania e këtij funksionari të lartë, që ishte një i afërt i perandorit, shënon shndërrimin e krahinës së Beratit në një apanazh të mirëfilltë. Midis guvernatorëve bizantinë që pasuan njëri tjetrin në krahinën e Beratit, dy prej tyre u dalluan për nga roli që luajtën në historinë e këtij vëndi. I pari qe Andronik Paleolog Aseni i cili qeverisi në vitet 1327—1328 dhe i dyti Jan Pikerni i njohur në dokumentat bizantine me emërin Sirjani, që qeverisi në vitet 1328-1330. Falë fuqive sovrane, të transmetuara nga perandori, “guvernatori i përgjithshëm” duhej të siguronte besnikërinë e qefalisë dhe të despotatit ndaj perandorit. Në të vërtetë guvernatorët e Beratit parapëlqenin ta vendosnin selinë e tyre jashtë vëndit, në Selanik, Ohër apo në Kostandinopojë, gjë që e bënte të pamundur marëdhënien e tyre të drejtpërdrejtë me provincën. Natyrisht e gjithë kjo ishte në favor të qefalisë, i cili mbetej i pari i krahinës.

“Krahina bizantine e Beratit” ose “Despotati i Beratit”
Në fillim të vitit 1318, krahina e Shqipërisë bizantine, e organizuar nga ana gjeopolitike me juridiksionin “guvernatura e Beratit”, u shënua në dokumentat perandorake sipas rastit me emërtimin: “krahina bizantine e Beratit” ose “despotati i Beratit”. Ky organizim i ri politik i “Shqipërisë bizantine të vonë” ishte një lloj principate e qeverisur nga një despot, por që njihte sovranitetin e perandorit të Kostandinopojës dhe gëzonte një autonomi administrative. Kryeqëndra e despotatit u caktua Berati, i cili në Iliri quhej Partha, ndërsa gjatë periudhës së pushtimit Bizantin shkruhej Belegradon. Jeta ekonomike e politike e “despotatit të Beratit”, pulsonte në një varg qëndrash të rëndësishme dhe Berati (Bellogradum) kryeqëndra e despotatit, pa dyshim që zinte vëndin e parë. I fortifikuar në majë të një shpati mali që sundon luginën e Osumit, Berati përfaqësonte terenin ideal për të krijuar një vendbanim. Largësia e mirë nga bregdeti, që shmangte çdo sulm të papritur nga deti, afërsia me prapatokën malore që siguronte krahët, si dhe kontrolli i arteries kryesore që lidhte Vlorën me portet e tjera më të vogla dhe me tokat e brëndshme të perandorisë,i dhanë Beratit rolin e Kryeqëndrës së provincës.Këtu ishte selia e qefalinjve, despotëve e governatorëve bizantinë, serbë, e më pas shqiptar, që qeverisën në faza të ndryshme të historisë së despotatit. Përkrah Beratit ishin fortesat e Këlcyrës, Skraparit dhe Tomorit, që kontrollonin vendkalimet për në bregdet e anasjelltas. Rëndësia e tyre ishte thjesht ushtarake, megjithatë Kantakuzeni pohon që Tomorri ishte një kështjellë e banuar. Në vitin 1319, “despotati i Beratit”, përfshinte krahinat e Beratit, Vlorës, Myzeqes, Këlcyrës, Tomorricës, Skraparit, rrafshnaltat e Devollit, Ohrit, Kolonjës, Himarës, temën e Vagenetisë(Çamërisë) si dhe zonën e Adrianapolit (Gjirokatrës) e të Janinës. Në këtë periudhë Perandoria Bizantine i braktisi përfundimisht këto teritore, të cilat u qeverisën nga Qefalia. Nëse qefalia i parë i despotatit të Beratit, ishte një shqiptar me emërin Stani, duhet pranuar që perandoria bizantine kishte një njohje të thellë mbi strukturat qeverisëse të familjeve fisnike shqiptare mes të cilave shquheshin Matrëngët, Muzakat e Ganxat. Pal Matrënga ishte ndër krerët më të mëdhenj dhe Vlash Matrënga ishte zot i një pjese të madhe të fushës midis Durrësit e Vlorës dhe mbante titullin sevastokratorit. Në dokumentat perandorake dhe ato perëndimore, hasen edhe përcaktime të tjera mbi emërtimin e Shqipërisë bizantine duke e quajtur: “despotati i Beratit”, “despotati i Vlorës” dhe “despotati Romani”. Koncepti gjeopolitik “Romani”, ende në shek.XIV kishte një pëmbajtje shumë të gjërë dhe përcaktonte të gjitha hapësirat perandorake bizantine në gadishullin ballkanik (bizanti romak), të rrudhura dhe të mbetura në teritorin e krahinës së Beratit. Në një dokument anzhuin të datës 30 janar 1327, bëhet fjalë për një fushatë ushtarake drejtuar nga Filipi, i cili me këtë rast quhet “despot i Romanisë”, që është e barazvlerëshme me shënimin “despot i Beratit”. Në fakt fushata anzhuine u krye në vitin 1328 dhe ishte mbyllur me një fitore të vogël. Berati dhe Vlora u ripushtuan nga anzhuinët. Konti Raymond de Termis, komandanti anzhuin u emërua qeveritar i këtyre krahinave dhe e vendosi selinë në kështjellën e Beratit.Kurorëzimi “despot i Beratit” i Andrea Muzaka në vitin 1330, është fakt që dëshmon se anzhuinët u larguan nga Berati pikërisht në atë vit. Historia e Shqipërisë bizantine e dhjetëvjeçarit 1330-1340, është histori kryengritjesh të vazhdushme nga ana e shqiptarëve e fushatash ndëshkimore të udhëhequra nga perandori Andronik III Paleologu. Sidoqoftë perandoria bizantine u tërhoq.

Pozicioni Gjeografik i “Despotatit të Beratit”
Nëse Berati ishte qëndra politike e administrative e despotatit, Vlora ishte pa dyshim poli i tij ekonomik. Këto dy qëndra formonin boshtin e Despotatit deri në vitin 1340, kur Vlora u shkëput dhe formoi një despotat të ri. Gjatë gjithë mesjetës pati një ndarje rolesh midis Vlorës dhe Kaninës. Në fakt në Kaninë, kishin selinë e tyre guvernatorët, kështjellarët, qefalitë e trevës së Vlorës nën sundimin bizantin, shtaufe, anzhuin, serb, dhe të shqiptarëve Balsha. Edhe krahina e Himarës, bënte pjesë në Despotatin e Beratit dhe përfaqësonte në kuptim të ngushtë kështjellat, lokalitetin dhe bregun e detit. Ndërsa në një kuptim më të gjërë përfshinte brendësinë e vëndit, Labërinë, vënde të banuara nga njerëz të ashpër e luftarakë. Në pjesën lindore të Despotatit të Beratit një rëndësi të madhe ekonomike e strategjike kishte krahina e Devollit. Roli i kësaj krahine u rrit shumë me kalimin e rrugës Egnatia nëpër grykën e Devollit, pasi anzhuinët dhe serbët u vendosën në vijën e Shkumbinit. Me Devollin përmëndet edhe krahina fqinje e Kolonjës, e cila deri në kohërat kur funksiononte mire sistemi i Temave, kishte luajtur një rol të rëndësishëm në mbrojtje të bizantit, në këtë anë të Ballkanit. Para se të ishte një rajon ekonomik, Despotati i Beratit ishte një krahinë ushtarake, me rëndësi themelore për Perandorinë Bizantine. Ai u krijua si një njësi administrative gjatë konfliktit me Anzhuinët e Napolit, pra ishte një produkt i rrethanave dhe kërkesave të luftës. Pasi theu këtu ofensivën anzhuine, Bizanti synonte ta bënte këtë bastion të vetin në skain perëndimor, një digë për të ndalur përparimin e serbëve drejt jugut, apo të anzhuinëve nga deti. Despotati i Beratit, ishte e vetmja provincë që lidhte Bizantin me Perëndimin.Ai përbënte dritaren e vetme që e nxirte Bizantin faqe botës perëndimore e’në mënyrë të veçantë përballë Italisë. Bregdeti shqiptar mbetej pika më e përshtatshme e komunikimit dhe më e afërta e lindjes me perëndimin. Vlora u bë porti nga i cili ambasadorët dhe anëtarët e familjeve perandorake niseshin në drejtim të Venedikut, Napolit, Romës etj. Rëndësia e “Despotatit të Beratit” u ndje kur Bizanti u detyrua t’i braktiste këto troje, përballë mësymjes së papërmbajtshme serbe, të cilët u derdhën në Thesali e në Epir. Në një dorëshkrim të gjetur në malin Athos, thuhet se viti 1343, “ishte viti i parë i hyrjes në Berat, i Sebastokratorit të Serbisë së Car Dushanit, zotit Niqifor Isak”. Sundimi serb zgjati deri në vitin 1355. Pas largimit të ushtrive serbe, filloi historia e lavdishme e Principatave Shqiptare, të organizuara fillimisht nga Balshajt, Muzakajt, Zenebishët, Shpatajt etj., dhe konfliktet e tyre me feudalët serbë, të cilët ju kundërvunë.