Kujtim Dashi – Dielli

– Një ekspoze e shkurtër për autorin Pjetër Meta dhe monografinë e tij të fundit “Gruaja që sfidoi fatin” /
Nga KUJTIM DASHI/
Me autorin Pjetër Meta, më kanë njohur dy miq të përbashkët, gazetari e publicisti në zë, i ndjeri Marash Hajati dhe Mëhill Ndrepepaj, shoku e kolegu im me të cilin punonim vite më parë në ShB “Erik”. Pjetri në atë kohë donte t’i jepte fund kalvarit të një romani historik me titull homonim “Fundi i kalvarit”, të shkruar rreth tridhjetë më parë e të mbajtur kaq gjatë ndër duar, dhe më “gjeti” mua për redaktor.
Romani u botua dhe është mirëpritur nga opinioni, nga lexuesit e atyre trevave, veçanërisht nga njohësit e periudhës që pasqyron. Libri është frymëzuar dhe u bën jehonë qëndresës së rrallë të malësorëve të Nikaj-Merturit e të Dukagjinit, kundër ekspeditës ndëshkuese të Shefqet Turgut Pashës, në korrik të vitit 1910, i cili synonte të shtronte këto treva e deri në Shkodër. Romani u botua në korrik 2010 me rastin e 100-vjetorit të kësaj ngjarje.
Sipas gjykimit tim, romani ka vlera të mirëfillta letraro-artistike e historike dhe do të jetë një referencë për një periudhë të gjatë kohore. Dominancat politike e letrare të këtyre viteve, mbase dhe ndonjë paragjykim që shfaqet aty-këtu për këto autorë që vijnë në letërsi nga fusha të tjera e disi vonë, nuk i kanë dhënë ende vendin që meritonte kjo vepër.
Ndërkohë që përgatitej romani për botim, Pjetri më fliste dhe për një libër tjetër, që po shkruante për një shok e mik të ngushtë të tij dhe mjaft popullor në atë trevë, i cili ishte ndarë afro dhjetë vjet më parë nga jeta e që quhej Pal Kokrri. Ka patur një humor të shkëlqyer, të pakrahasueshëm, therës. Ende edhe sot e kësaj dite kujtohet me admirim jo vetëm në Tropojë, por dhe përtej saj, në tërë Verilindjen e Kosovë. Shumë thënie të tij janë kthyer si sentenca humoristike, që e ruajnë edhe sot e kësaj dite vlerën e freskinë e tyre si në çastin e parë, kur janë thënë, ruajnë origjinalitetin, mençurinë e mendjemprehtësinë e njeriut që i artikuloi për herë të parë ato, të Palit, më tregonte miku im. “Tefa” i Tropojës, i pata thënë me të qeshur.
Fryt i këtij bashkëpunimi miqësor autor-redaktor ishte monografia me titull “Ka thënë Pal Kokrri (Neçaj)”, e cila u botua në 2011-ën.
Monografia është e veçantë, pasi aty është derdhur dashuria e pastër, nderimi i madh, dhimbja e thellë, obligimi për ta “zbuluar” dhe “rikthyer” njeriun e shtrenjtë te bashkëvendasit që e deshën, që e mbështeten, që ua mahitoi zemrat, por dhe që i ruajtën me fanatizëm deri më sot historitë gazmore, batutat e thëniet e tij inteligjente, origjinale, të guximshme, antikonformiste, stigmatizuese, plot kripë e humor, larg banalitetit e vulgaritetit. Kësisoj bibliotekës së botimeve “për Nikaj-Mertur” iu shtua një libër me vlerë me një lëndë të pasur e autoktone humori.
Në fakt, edhe mua si gazetar e shkrimtar, Pjetri më ka bërë një “nder” jo të vogël, pasi, përveç bashkëstudentëve të mi e të njohurve të tjerë nga kjo zonë, më lidhi më mirë me këtë krahinë e njerëzit e saj, me historinë, traditat e kulturën e pasur të tyre.
Në këtë ekspoze të shkurtër, dua të vë në spikamë, se Pjetri jo vetëm se është një dashamirës dhe ndjekës i vëmendshëm e i pasionuar i letërsisë artistike e asaj dokumentare, por dhe një autor prodhimtar, serioz e këmbëngulës.
Pak a shumë kështu ngjau edhe me “Gruaja që sfidoi fatin”. Kjo është një monografi, e cila i ka bërë trysni të vazhdueshme Pjetrit për të dalë në jetë dhe, tashmë, atë fatmirësisht e kemi në dorë. Në të vërtetë, brenda një libri, janë dy të tillë, ku ndërthuren dy fate njerëzore, ai që i kushtohet Drane Jakes dhe tjetri Bardhe Prekës. Titulli është mjaft sinjifikativ, njëra grua që sfidoi diktaturën komuniste dhe tjetra fatin e hidhur e të rrallë njerëzor.
Po , kemi dhe një sfidë tjetër në letërsinë dokumentare. Atë e bën autori Pjetër Meta, i cili projektorin e tij nuk e drejton nga ish-nomenklaturat partiake e pushtetore, me të cilat çuditërisht dhe në mënyrë periodike sikur t’i sinkronizonte njeri, tash 22 vjet janë të mbushura faqet e medias së shkruar dhe as me libra grafomanësh që shkruajnë rëndomtësisht e pa hesap për fise e fshatrat e tyre pa ndonjë nevojë e vlerë publike, për puse, gardhe e plot fantazira, po e drejton projektorin te njerëzit e thjeshtë, te malësorët e bota e tyre dhe, sidomos te gratë heroina të kësaj treve, që hoqën picirin nga persekucioni i diktaturës, duke dhënë fakte e dëshmi tronditëse e, shpesh herë, të pabesueshme.
Rrallë herë, këto kohët e fundit, kam ndeshur në këtë zhanër kaq shumë dramacitet sa në këtë libër, sidomos në pjesën e parë të monografisë “Një grua më e fortë se fati”, kushtuar Drane Jakes, madje do të thosha që në këtë tipologji vështirë se mund t’i gjej dot shoqe. Nganjëherë të duket sikur po lexon fragmente sa nga epika legjendare dhe ajo historike, pikërisht nga po ato vende, ku thuhet se janë ngjizur. Ngjarjet, karakteret e jeta e përshkruar ta përforcojnë këtë hamendësim, aq sa shumë gjëra me të cilat njihesh të duken si zbulime, që s’t’i ka dhënë asnjë libër historie, gjeografie e ndonjë tjetër.
Me siguri, përveç banorëve të asaj treve e disa lexuesve që kanë patur rast të njihen me këtë vepër që ka dalë kohëve të fundit, shumëkush mund të mos jetë në dijeni të jetës së kësaj burrëreshe fisnike nga Fierza e martuar në Nikaj-Mertur. Po ka qenë mjeshtëria e Pjetër Metës që e ka nxjerrë nga anonimati, apo mjegullsia a e zakonshmja e jetës, e ka skalit portretin dhe jetën e Drandes, qëndresën e saj heroike në vendinternimet jo të pakta të saj nga njëri vend te tjetri, marrjen përsipër të barrës së mbajtjes së familjes, pas arratisjes së Vuksanit, të shoqit, kurajon, guximin, stoicizmin dhe sakrificat e panumërta e shpesh të pashëmbullta të saj, që e bëjnë të veçantë e të admirueshme këtë grua që po i afrohet shekullit. Dhe, në këtë rast, dua të nëpërmend një fakt unikal, besoj të padëgjuar as në leximet tona e as në libra dhe, për shumëkënd e pabesueshme.
Për Dranden e të afërmit e saj është një dhëmbje e madhe, e pakrahasueshme qoftë edhe përmendja e këtij fakti, pas 60 vjetësh, po lexuesi mendoj se duhet ta dijë: kjo grua ka bërë një akt të rrallë e të padëgjuar, që vetëm një Drande Jake mund ta bënte: ka çvarrosur djalin e saj që i vdiq në internim, në Turan të Tepelenës dhe e varrosi aty dhe, për rreth 80 ditë, e mbajti djalin e vdekur në palë të jorganit me të gjitha përkujdesjet e një nëne të madhe, në Turan fillimisht, e pastaj në rrugëtimin e gjatë derisa e solli në vendlindje, në Nikaj-Mertur, bashkë me dy vajzat Zojen e Lenën si dhe djalin Nikën, që për fat, i shpëtuan gjallë.
Historia e Drande Jakes, e përshkruar në këtë libër me një vërtetësi e realizëm tronditës, në njëfarë mënyre është në miniaturë vetë historia e Shqipërisë në pesë dekadat e fundit, sidomos e të persekutuarve politikë në vitet e para të pasinstalimit të pushtetit popullor. E mbijetimit, po dhe e triumfit. Dhe, nëse jeta e saj e, për rrjedhojë libri, ka një hapy-end (fund të lumtur) kjo i dedikohet parasëgjithash kësaj gruaje heroine të heshtur, që siç thuhet në veri zakonisht, dijti ta mbajë fort mirë timonin e jetës së saj e të familjes dhe t’ia dalë mbanë në tallazet e travajet e jetës, në sajë të geneve të origjinës së saj, po dhe njerëzve që pati për krah dhe e mbështetën në mënyra e kohë të ndryshme, ku Nikë Vuksanit (babai i këngëtarit të njohur Gëzim Nika), i biri, është dhe vetë një figurë po aq interesante dhe e goditur në libër.
Për mendimin tim autori Pjetër Meta me Drande Jaken jep një kontribut të çmueshëm duke e pasuruar galerinë e personazheve të botës shqiptare e të letërsisë së saj me një figurë madhore, nga më interesantet dhe pak ose rrallë herë të ndeshur në letrat shqipe.
Siç e kam biseduar edhe me autorin subjekti i “Gruaja që sfidoi fatin” preston shumë jo vetëm për film dokumentar, por edhe artistik dhe le të shpresojmë që kineastët tanë t’i qasen kësaj teme e personazhi, duke lënë mënjanë tema të vockla që riciklohen e që thithin fonde të mëdha.
Pak më sipër përmenda moshën e kësaj heroine, që po i afrohet shekullit, saktësisht është 98 vjeçe…Le të shpresojmë se ndokujt do t’i zgjohet interesi. Të paktën ta intervistojnë live, para se…
“Bardhe të fali zoti jetën/me tipare burri/Në çdo fatkeqësi/Më e fortë se guri”, shkruan autori në aperturë të pjesës së dytë të librit “Gruaja që sfidoi fatin”. Dhe këto vargje, pjesë të epitafit mbi varrin e Bardhe Prekes në Nikaj-Mertur, shprehin si të thuash thelbin apo kuitesencën e jetës së kësaj gruaje qëndrestare të rrallë në fatkeqësi të jetës, që shoqe mund të ketë veç veten. Fati e goditi rëndë, madje shumë rëndë, derisa iu shua e tërë familja, por brenda vetes gjeti forca për të mbijetuar, paçka se në kushte të tjera, krahasuar me Drande Jaken. Edhe Bardha pati mbështetjen e madhe të autorit të librit, Pjetër Meta.
Në mbyllje të këtyre shënimeve, desha të vë në dukje edhe gjestin fisnik, altruist e me mirënjohje të thellë të “djalit” të Bardhes, Aleks Përpalajt (djali i Pjetër e Age Metës), i cili bëri të mundur gjithçka, ngritjen e varreve atje në Nikaj-Mertur, botimin e këtij libri, që e tejkalon dukshëm historinë familjare. Nderim për këta bij që jo vetëm nuk i harrojnë prindërit e atdheun, po i nderojnë atje ku punojnë dhe kontribuojnë në mënyra të ndryshme për vendin.

Tiranë, shkurt 2014

Tregim nga Kujtim Dashi/

Në zemër të kryeqytetit, ndanë buleverdit “Dëshmorët e Kombit”, njëqind e pesë metra larg portës veriore të Kryeministrisë, shtatë-tetë metra larg një porte tjetër, asaj të rezidencës të delegacionit të Këshillit të Europës, nën hijen e njërës prej dy kullave binjake, në një lulishte të lënë krejt pasdore, ku dikur gjallonte bar “Amerika”, pas busteve të vëllezërve Frashëri romët ditë për ditë ngrejnë një si biçim kampingu. Brenda këtij kampingu funksionon “Kursi i këmbëpërthyerjes”, i paliçencuar ende, por që përgatitë ditë për ditë praktikantë të rinj. Ata, pas një kursi, ndoshta, nga më kohëshkurtit në botë, vetëkthehen në ulokë, me ç’rast fitojnë të drejtën të lypin të hipur mbi karrocat e paraplegjikëve, që kushedi ku në ç’rrangullishte i kanë psonisur a lypur borxh.
– Më ngjoni këtu, e mos m’i hallakatni sytë poshtë e përpjetë, se vallahi, asht ba jeta e vshtirë…Kafshatë e zorshme! Hë, pra, më ngjoni më vmëndje, se për të mirën tuj e kam, vallahi! Jena ba shumë! Po secili do me hangër e ka riskun e vet! Aiii, s’di me folë shumë, por po e kapa ndonji që s’e ka vmëndjen, ktuna, kam me ja përdredh kokën si t’zogut të pulës! Ngjoni ktu, pra. Kama e majtë, kush munet edhe të djathtën, përdridhet fort e futet poshtë kamës së djathtë a të majtë, e manga e pantallonave varet si zhangël, si loqet e plakut. Pse qeshni, ë? S’i keni parë nonjëherë n’ksollat tueja, a?! Mun ta futësh edhe poshtë kamës, me medemek të preme. Të dhemb? Të mpihet? Nuk e duron? Po punë e madhe fort! Do të rrish pa hangër? Atëherë mos e përthyj. Vdis urie! Jena ba shumë! Papunësi e madhe! S’na kush më në tefter! Besa, ma shumë janë të bardhë se sa na. Ka zdrypë teposhtë maloku i pafalë. Shihni si janë mushë rrugët plot e për plot! Tash po ia kërkojmë kockat atij gaxhait të madh, që as emrin po kanë frygë me ia përmenë ma. Hë, pra, për Enverin e kam llafin, ç’kini që hutoheni. Për sy të ballit s’kishte me na lanë kshtu as dhe një ditë…Ça demukracie asht kjo me të lanë pa punë e pa hangër?! S’po ka punë për profesora, pa lë për ne që s’kemi asnjë klasë shkollë. E shihni atë profesorin që shet libra në trotuar? Në Moskë ka ba studimet e tash në pleqni, i gjori, del e shet libra, në vend që të ngrohet me plakën te zjarri…Gjithë halli, a më ngjoni, asht me iu dhimb tjetrit sa ma shumë ktuna para semaforit! Mos mendoni se janë shumë një minutë, dy minuta, sa del e kuqja, shejtanja, e hyn frap jeshilja, e mira, shpresa…I duhet vu fytyrës një maskë! Çfarë thom edhe unë kështu! Po ne kena vetë fytyrën tonë si maskë! Maska e dreqit, e skamjes, e fukarallikut! Hajde, kush do ta provojë i pari? Hajde ti çuni i Zanit, se jeni kalamaj ma shumë, e Zanin e shkretë e mbyti krejt rakia, helmi…
Nga grumbulli i romëve ngrihet ngadalë, me përtesë e me droje një fëmijë zhelan, me një fytyrë të zbehtë e të palarë, me sy të pangopur me gjumë, të trembur e të lodhur. Kapërcen thesin e parë me kanoçe të shtypura, të dytin dhe del para kursantëve të tjerë, që e shohin me zili.
– Ec ktu, se s’të hamë. Çohu ti Ardit prej karrocës se s’e kemi xhezlong me ba qejf tina. Hajde, çou shtyp matanë kanoçet, që kanë sjellë çunat, në daç me hanger ndonjë gja sot. Shih sa je ba sa nji magjar! Dhe, shuajeni zjarrin. Me shurrë, e me ç’ka të mundeni. Nuk kam hall tjetër, po mos të na digjen këta komshinjtë tonë, mos na digjet Europa, që na sheh përditë, pra se s’kanë ku me hy pastaj këta politikanjtë tanë, që nga mëngjesi në darkë, bajnë dùa me hy në të…Hajde, hip ti çuni i Zanit. Ashtu, edhe pak. Mos ke frikë se të mbaj una. Ashtu de, mos ma mbaj trupin drejt me tangërllik si kapadai, se kështu nuk i hyn në sy askujt. Kujtojnë se po ban lojë, se po i rrenë, ditën për diell. Kurrkujt, vallahi, nuk i dhimsemi. Duhet me iu dhims gurit e drurit që të fitojmë nonjë gja. Shih, shih, qenka i fortë, dreqi! Ç’ke ashtu që mezi merr frymë: a je asmatik a të ka marrë uria? Askush s’e ka msue kaq mirë e shpejt sa tina! Ashtu, shumë mirë. E ngjo këtu, ti çuni i Zanit. Ça t’fitosh ktuna ke me i pru, lekë më lekë. Dakort? E di unë, çfarë të jap, pastaj. Se mos ia jep Zanit lekët, mor qyq, se i ban, naaa, raki ai. Nanës çoja të gjitha, mirë? E shkreta, ka tetë gojë me ushqye përditë. Hajde, nisu tash shpejt e te semafori! E mos u muno me ma hedh mu, se një sy e kam ktuna e nji te ti. A m’ngjon apo jo?! Ne magjypët nuk vjedhim, ne lypim.
Nga grumbulli amorf i kursantëve ngrihen turravrap dy fëmijë dhe e ndihmojnë djalin e Zanit të dalë në ditën e parë të punës si ulok dhjetëvjeçar. E ngrejnë peshë karrocën, djali nga njëra rrotë e vajza nga rrota tjetër dhe e hypin në trotuar. Pastaj, nga aty e zbresin poshtë në bulevard, si të hedhin një kaike në kanionin e rrëmbyer të makinave.
– Ec, vetë tani, të keqen motra!-i thotë vajza si t’i japë bekimin e prindërve, që s’kanë mundësi të marrin pjesë në këtë ditë të shënuar, kur i biri vetulokohet për të fituar ndonjë gjë dhe i jep një të shtyrë karrocës, e cila futet në mes të makinave të ndaluara para semaforit.-Paç këmbën e mbarë!-ia bëri zhelani tjetër, duke i shkelur syrin, si për ta nxitur që të flakë tej ndrojtjen, ngathtësinë, se për krenari, atë asqë e kanë njohur ndonjëherë.-Ruaju, të keqen motra, se mos të shtypin makinat!-i bërtet nga trotuari vajza teksa sheh djalin e Zanit, që manovron me shpejtësi dhe iu afrohet me të shpejtë te dritarja shoferëve të makinave, që frenojnë njëra pas tjetrës. Sytë i ka ngulur te semafori. Dreq sa shpejt ndërron e kuqja me jeshilen!-mendon alarmueshëm dhe turret turravrap për te shoferi tjetër me shpresë se do të jetë, në mos më i mëshirshëm, të paktën më pak cinik, më i sjellshëm se ai i mëparshmi. Me ngut fshin pështymën që i ka hedhur pamëshirë në fytyrë shoferi i benzit të zi, fytyrën prej banditi të të cilit e ka fiksuar mirë në kujtesë.-Pas teje, e kam rradhën unë!
Me një sy te kursanti tjetër, që është ulur te karroca e paraplegjikëve për të bërë njëherësh teorinë e praktikën e këmbëpërthyerjes e një sy te djali i Zanit, që fluturonte hareshëm sa te njëra makinë te tjetra, duke iu gëzuar lëmoshave të njerëzve, që begenisin t’i hedhin një sy botës së semaforëve, drejtuesi i kursit, Meti rinisi mësimin:
– Hë, pra, ku e lamë? Qe, pra, edhe djali i Zanit, jo i partizanit si jeni msue ju tuj e pa në televizor, po i Zan gjynahnaqarit të shkretë, po e fiton nonjë lekë. Shih, shih, qenka i shkathtë, dreqi! Eh, çfarë të bën kafshata e gojës? A kishte hangër gja? Si, mor, si një misër të pjekur që nga dreka e djeshme? Pse nuk më thatë të dilte dikush tjetër në kamë të tij? E kush do hipë tash në karrocë? Eja ti goca e Selimit. Ju jeni të bardhë, po jeni ma të shkunun se ne. A iu bie nonjë lekë baba prej Greqiet, apo iu ka harru krejt? Ashtu, ë? Sa vjet moj që s’bëhet i gjallë? Pesë vjet?! Vagabondi! Ndoshta, ka marrë nonjë tjetër atje. A, noshta, kalbet në nonjë burg…Kush dreqi po din…
Syri tjetër i Metit ka dalluar në të qindat e sekondës se si djali i Zanit nga nxitimi ka rrëshqitur poshtë rrotave të një makine të madhe që transportonte tulla dhe ajo e ka marrë ysh përpara si të ishte një qeskë plastmasi me plehra të hedhura diku në mes të rrugës. Makinat ndaluan rrufeshëm njëra pas tjetrës dhe prej tyre dalin me të shpejtë shoferë, udhëtarë. Kalimtarë të rastit nga të dy trotuaret kanë vënë ulërimën dhe derdhën në rrugë, kush mundi. Një gruaje i bie të fikët dhe rrëzohet shakull përtokë. Meti si shqiponjë fluturon e, duke ulëritur si i marrë “Djali, more, më iku, djali!” për disa sekonda, gjendet mu aty ku ka ndodhë mënxyra. Karroca ishte shtypur, ishte bërë si kanoçe dhe, bashkë me të pa asnjë dyshim, të njëjtin fat kishte pësuar edhe djali i Zanit. Ai me një shikim të lamtumirtë vështroi Metin dhe në atë gjendje si është, i zgjati grushtin e vogël të shtrënguar fort, brenda të cilit kishte futur lekët që kishte fituar në minutat e para të punës së tij, si ulok.
-Naanëëës, Met, naaaanëëëës…,-shqiptoi djali i Zanit dhe humbi ndjenjat.
_________
Nga vëllimi me tregime e novela (pjesa e parë e triptikut) “Në muajin e nëntë…”, Botimet “OMBRA GVG”, Tiranë, 2006.