Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

HAPJA E SHKOLLËS SHQIPE TË POGRADECIT MË 14 MARS 1887

by

PËRKUJTIM NË DITËN E MËSUESIT/

LASGUSH PORADECI/

Shkolla Shqipe e Pogradecit, e këtij qytetthi palcërisht shqiptar, i futur në gjirin e maleve si kafka në trurin e njeriut, është një nder jo vetëm për Atdheun po dhe për Pogradecarët në mënyrë të veçantë. Sepse me datën rrënjësisht të vjetër të hapjes së saj në ditën e 14 Marsit 1887, ajo shkon krahas nga parësija me Shkollën Shqipe të Korçës, të shuguruar aty një moti pas pesë shekujsh robërije dhe vojtjeje. Ka qënë një kuxim, në tërrë meritën dhe në tërë fuqinë e fjalës, rrëmbimi i flamurit të gjuhës nënore nga ana e pogradecarëve pothuajse njëkohësisht me Korçën – vetëm dymbëdhjetë muaj më von. Kurse nër fshatrat e Kolonjës, në katundet e Vakëfit, futja e Shkollës Shqipe u bë siç e thamë vetëm pas katër vjet e shtatë vjet, që më 1890 e 1893 dhe atëherë me vullnetin dhe ndihmën e Kryetarit të Shoqërisë Drita Nikoll Naços, Pogradeci ardhi vetë në Korçë që në fillimin më të parë, sapo hariu prej Bukureshti Efthim V. Markua dhe prej Stambolli  dëshmori Pandeli Sotiri më 1885. Dhe në qoftë se në Korçë hapja e shkollës u shty dhe u zgjat më 1886 gjer më 7 Mars nga kundërshtimi i njerësve dhe i rethanave dhe jo më pak nga mungesa e shtëpisë shkollore, gjithashtu në Pogradec, po ajo mungesë e shtyri hapjen e shkollës edhe dymbëdhjetë muaj më pas.

Me gjithë vlerën e përpjekjes së Pogradecarëve për gjuhë e kombësi, me gjith Shkollën Shqipe të hapur pa shumë vonim pas asaj të Korçës më 1887 dhe me Klubin Shqiptar të hapur një kohësisht pas klubeve të tjera në Shqipëri më 1908, mos-lëvizja, d.m.th heshtja e vëndësve të Pogradecit rreth veprës Kombëtare të përmbushur duket si një e metë e pandrequr: prej naturës së tyre të brëndshme ose prej redhit qarkonjës, ata janë tipe të mbyllur në vetvete, të patundur sidokudo nga tërheqja e reklamës. E përhapur ose jo, e njohur ose e panjohur, një vepër që u krye qëndron kurdoherë pritëse për t’u kundruar, për t’u çmuar, dhe kështu është edhe Shkolla Shqipe e Pogradecit. Sikundër në Korçë shtyllat e para të shqipes dhe të shkollës shqipe, Jovan Cico Kosturi, Efthim Vasil Markua, Orhan Çerçis Pojani qëndruan fitimtarë-èdhe me therorinë e gjakut- përmes gjithë furtunës së tmershme kundërshtare,-ashtu fillonjësit dhe përmbajtësit e parë të Shqipes dhe të Shkollës Shqipe të Pogradecit Ndini Gjorgji Gusho dhe Sotir Gjorgji Gusho përball në gjithë pengesat dhe dëshpërimet, èdhe dyke asgjesuar rezikun e jetës, me një mijë helme për një të vetëm gëzim mëmëdhetarije.

Ndinkë Gushua dhe Sotir Gushua, nisjatorët e atdhetarisë në Pogradec, ishin që të dy prej një race thjeshtësisht shqiptare, të hollë dhe viganë nga shtati nga i cili shkak dhe bashkëqytetasit i-u theshin Ndinka-i-Gjatë dhe Sotirka-i-Gjatë, dyke i miemëruar për ndjenjat e tyre sipas një zakoni të ditur të kohës Ndinkë Shqiptari, Sotirkë Shqiptari: siç e ka theksuar në shënimin e tij vetëshkrimor më 10 Shkurt 1936 një ish-nxënës i Shkollës Shqipe të Pogradecit, atdhetari Ikonom At Llazar Kozma, Famulltar i Komunitetit Orthodhoks të Pogradecit, tashi Igumen i manastirit të Shën Naumit.

Vëllezërit Ndini Gusho dhe Sotir Gusho çlodhen prej shumë kohe në Fjetjetoren e qytetthit ku mbaruan detyrën e kësaj jete, nënë baltën e dhemshur të Shqipërisë për gji. Po ne vazhdonjësit e tyre, që na u pat lënë kjo pikëz trashëgim, duke kujtuar Shkollën Shqipe të Pogradecit qoftë dhe këtu rastësisht, pas pesë-dhjet-e-pesë vjetësh nga dita kur u çelnë për së pari dyert e saj, ruajmë në zemër me shentëri barrën e paraqitjes së punës dhe të shpalljeve përkatëse, gjë të cilën i nënëshkruari e mban të përmbledhur për një botim të arthmë, me ndjenjën e mirënjohjes dhe përuljes më së fellë që mund të jetë i zoti të ndjejë shpirti i një pjelle ndaj të-ungjit dhe t-et të vet.

Dokumentat që përkasin Shkollën Shqipe të Pogradecit, nër fletore, të përkohëshme, libra, shënime, kujtime etj, janë të mjaftuarshme për hedhjen e një drite reth fillimit, vijimit, dhe luftimit të asaj shkolle, me gjith largësinë e madhe të kohës prej më shumë se gjysmë shekulli pas ngjarjes. Midis tyre, më duhet të sjell vërrejtjen për nënëshkrimin që bën Ilo-Mitkë-Qafëzezi, vazhdonjës i gjithë ngjarjes dhe hollësirave, në veprën e sipër-thënë f.149,3. Po kujtoj këtu kalimthi për t’i plotësuar sadopak vijat kryesore të vepëronjësve të Shkollës Shqipe të Pogradecit, se mësonjësi i saj i parë ka qënë, më 14 Mars 1887, Koço Sotiri, i vëllaj i dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit të parë të Shkollës Shqipe të Korçës. Është vërtet, siç shënon Ili Mitkë Qafëzezi-ish-mësonjës dhe ky i kohëve të vona i shkollës fillore në Pogradec-se Koço Sotirit këtu i-u pat ngjitur miemri ultësonjës mason për shkak të përhapjes së Ungjijve shqip të Kostandin Kristoforidhit që ay bënte nër popull – atje ku i-a qëllonte… Ky lajm i vjetëruar që na harin gjer më sot në ditët t’ona gojërisht nga kujtesa e Thoma Abramit, kryemësonjësit veteran të Shkollës Shqipe të Korçës, ka qënë gjith aq i vërtetë, sa dhe i bujshëm dhe i potershëm. Veç që shklekëza e masonërisë nuk e kish mburimin drejt-për-drejt prej Ungjijve të Dërgimtarit Elbasanas, po shumë më fellë. Ajo qe ngrehur nga urrejtja armike ndaj zgjimit kombëtar të Pogradecarëve, që ishte zgjimi prej zgjimit të gjithë një kombi. Masonëri, në gjuhën e Rilindjes Shqiptare, është një kujtim i idhur nga dhembjet e shumta të plagës së madhe së Kombit që thuhet plaga e ndarjes në gjirin e njëshmë të një populli, e përbuzur prej veteranëve me fisnikëri, e shëruar prej dëshmorëve me gjakun e vet të therrorisë. E përbuzi dhe Koço Sotiri në Pogradec, me bindjen e tij të pathyer, siç e përbuzi i vëllaj Pandeliu me burrëri në Korçë dhe siç e përbuzë që të dy kur vajtnë një herë për t’u çmallur në fshatin e tyre të dashur fort-në Selckën e Lungjerisë – ku bashkëfshatarët, domethënë far e fis e miqërija, nuk i nqasnë po i përzunë prapë nga ardhë, për shkak të apostullatës së të dyve ndaj gjuhën dhe ndaj Kombin e adhuruar. Dhe u këthyen e iknë që të dy prapë në mërgim e në arratisje që nga kishin ardhur, dhe njëri, Koço Sotiri-Kota – vajti drejt për në burg i dënuar me një-qind-e-një vjet dyke dhënë pastaj shpirtin nga mjerimi rrugëve në Manastir më 1909, kurse tjetri, Pandeli Sotiri-Pandua – gjeti vdekjen e tmerrëshme në Stamboll nga fitilat e armikut më 1894. Sepse kështu, me kësisoj dëshmorësije, shërohej atëhere plaga e dhimbëshme e ndarjes Shqiptare, sikundër sot e nesër e në gjithë kohën e kohrave. Që të ndritet sa vete më shume fjala e Vjershëtorit të Rilindjes, që është Dhiata e gjithë Dëshmorëve.

     “Si trashëgim ju lemë shpirtin t’onë” *          

Sipas tregimeve dhe dokumentimeve që paraqitmë këtu lart mi vjetërsinë e shkollave më të para shqipe në Atdhe, duket kulluar dhe qëndron pra në mes të ditës se shkolla e parë kombëtare e Shqipërisë është çelur më 7 Mars 1886 në Korçë, kurse e dyta, dyke qënë vazhdonjësja e përnjëherëshme dhe e drejt-për-drejtëshme e asaj së Korçës, është Shkolla Shqipe e Pogradecit, e çelur pikërisht më 14 Mars 1887. Shkollat shqipe të tjera nër katundet e rrethit të Korçës (Kolonjë, Vakëf) të hapura prej Kollonisë Shqiptare të Bukureshtit, nuk vijnë sipas datës kronologjike përveç se në radhën e tretë-më von në këtë rradhë-me qënë që hapja e tyre bje, siç thamë, mezi më 1890-1893 domethënë pas katër dhe pas shtatë vjetësh tëhu. E theksoj këtu këtë fakt, me rastin e rrëfimit të istorisë shkollore kombëtare shqiptare, sepse lënia mënj’anë e Shkollës Shqipe të Pogradecit është një padrejtësi e dhimbëshme që i-u ka qënë bërë Pogradecit dhe Pogradecarëve, të cilët gjithmonë, dhe që në fillimin më të parë, kanë mbushur me të plotë detyrën e vet ndaj atdheut. Këtë detyrë ata e kanë mbushur me punë dyke e lënë në heshtje kurdoherë që ka ngjarë, jo vetëm me çështjen e shkollës shqipe dhe të mësimit shqip, po dhe me krijimin e Klubit shqiptar të tyre dhe të pjesëmarrjes aktive me çetat e lirisë dhe me luftonjësit e pavarrësisë.

Shkronjësi i këtyre serëve e ndjen për barrë të lehtë shpalljen e kësaj së vërtete istorike sot rastësisht me dy-tri fjalë, dhe do t’a ndjejë për barrë edhe më të lehtë nesër me gjithë rrëfimin dhe dokumentimin e nevojshëm i cili pret gati që prej kohe.

Dyke u hapur shkolla shqipe e Korçës – siç pamë përmes aq mundimesh dhe intrigash dhe mjerimesh – shoqërisë Shqiptare të Kollonisë së Bukureshtit i-u hap dhe asaj një përkujdesje e re, një vepërim tjetër. Mësonjëtorja së cilës ajo i-a çeli dyert me aq therrorira gjer tashi, kish nevojë për libra. Hapi i saj i parë që ish aq i thjeshtë dhe i pakët, u rit dhe u shumëzua për dita me shumë energji, për hir të propagandës së pathyer të Kryeveteranëve. Që më 7 Mars 1886 kur u çel shkolla gjer më 20 Qershor 1902 kur u desh, pas vojtjesh së skëterrshme, të mbyllet dhe të pushojë hë-për-hë, ajo pat kërkuar një ushqim të panginjur dhe të pashuar lënde mësimi, librash, fletoresh dhe ndihmash të ndryshme shkollore, të cilat plotësoheshin kryesisht nga gjiri i pashterur i Kollonisë. Kollonija që i dha shpirt asaj shkëndije së ndritur në mes të vëndlindjes, kish kujdes dhe t’a përmbajë me jetë. Dhe jeta e Shoqërisë, asikohe, pra dhe shkollës, ishin librat, librat shqip. Shtypja e këtyreve kishte hyrë në udhë përfundërisht me anën e Shtypshkronjës, po ato, aq sa botoheshin dhe ashtu siç botoheshin, mezi qenë pakmos të mjaftuarshme për lexonjësit e lirë, kur se tashi me hapjen e shkollës puna duhej shtuar dhe përshtatur pas qëllimit. Dilnin më parë librat e Kollonisë nga shtypëshkronja sidokudo, pa sgjedhje, pa kriter, tashi nevoja shtynte medoemos për libra mësimi, për libra shkollorë. Dhe këto libra duheshin dërguar veç kësaj dhe midis shume reziqesh gjer në Shqipëri brenda, gjer në Korçë. Më  parë u shtypnë prej Kollonisë, për këtë qëllim, katër soj libra shkolle, domethënë një Abetare, një Shkronjëtore, një Numurëtore dhe një libër me Këndime. Po krahas me këtë veprimtari botimesh, shoqërisë së Kollonisë i-u desh të zhvillojë me shumë kuptim dhe një sipërmarje tjetër, të mbushur me gjithë mundësirat e reziqeve: librat shkollore kështu të shtypura ish nevoja të dërgohen për në drejtimin e tyre, dhe t’a harijnë atë drejtim. Sepse ish èdhe koha e tiranisë, dhe ajo që ndalohej për Shqiptarët qe pikërisht mjeti i ndritjes dhe i mësimit. Librat e tjera të Kollonisë, të shtypura përpara hapjes së shkollës shqipe, me qënë që nuk dilnin në dritë as për një qëllim dhe as për një vënd ose qytet sidokudo të caktuar, dërgoheshin dhe hynin me më pak vështirësi në Atdhe. Ato kishin një kriter propagande kombëtare dhe si të tilla mirrnin sa me të dalë udhën e mirëregulluar të tyre. Dërgoheshin fshehtas me mjetin e rëndësishëm të kontrabandës, shumë herë me postat e Legatave dhe Konsullatave të shteteve të huaj që gjindeshin asikohe nëpër Turqi. Po dhe futeshin me kujdes brënda plaçkash vetijake me anën e miqve patriotë dhe besnikë, të cilët kalonin skelat dhe qëndrat e tjera doganore dhe të kontrollit të Turqisë. Si i bëhej çështjes tashi, që shkolla shqipe u hap dhe u hap në një qytet të ditur dhe librat, që kërkoheshin sa vinte më shumë prej këmdonjësve të saj, duheshin dërguar pikërisht në atë qytet? Të shumta ishin përpjekjet dhe mundimet e Kollonisë për dërgimin e librave në Atdhe, ajo i-a kish dalë qëllimit kurdoherë, èdhe dyke interesuar financërisht organet e shërbimit të fshehtë qeveritar, po tashi gjindja qe qërmbysur. Sepse më një anë qeverija otomane kish lejuar me një lejë të veçantë hapjen e shkollës shqipe të Korçë, e më anën tjetër ajo nuk lejontë dërgimin e librave të botuara për atë shkollë. Leja ishte siç pamë private, e lëshuar mi emrin e mësonjësit të parë dëshmor Pandeli Sotirit, dhe organet e kontrollit nuk deshin t’i-a njohin shkollës karakterin zyrtar; kështu që mjerimi i Kollonisë vazhdonte dhe tashi, pas fitimit të shkollës, me gjithë rrjedhjet e ngatërruara të çështjes. Shtegu, që ngjante i pakapërxyeshëm, u hodh dhe tashi si kaq herë pas një ndërhyrjeje stili të math ku burrat e Bukureshtit ishin rrahur e të regjur më së miri. Ndërhyrja përkiste së drejtazi Qeverinë, po Kollonija hoqi dhe kësaj rradhe udhën e tërthortë me anën e ministrit turk në Bukuresht. Ky, i mbështetur në Stamboll nga ndërmjetësimet vetore të anëtarve të Shoqërisë së atjeshme, dyke ardhur në kryeqytetin rumun solli dhe lejen e shumënevoitur dhe të shumëpritur të hyrjes së librave shkollore shqipe të Kollonisë shpenguar në Shqipëri. Dhe kësisoj filluan të harijnë në Korçë paqetat e para, kur më të mbëdha kur më të vogla, të librave të shtypëshkronjës shqiptare të Bukureshtit, të më së parës shtypëtore kombëtare, të shkruara dhe të ndrequra me dhemsuri për qëllimet e shenta të më së parës shkolle kombëtare të Shqipërisë. Njerëzit e lidhjes, midis Bukureshtit dhe Mëmëdheut, të cilëve i-u drejtoheshin paqetat dhe arkat e librave bënin në këtë vepër një detyrë të rëndë vetmohimi dhe ata siguronin me besimin e vet gjithë sipërmarjet me karakter kombëtar. Shumë herë kushtimi i tyre për çështjen e shentë shpërblehej me therrorinë e vetëvetes, siç ngjau me dëshmorin e math Spiro Kosturin që vulosi me gjakun e tij lëvizjen dhe mësimin shqiptar të Koçës, dhe siç ngjau gjithashtu me dëshmorin jo më të vogël Gjokë Pleshishtin që vulosi me gjakun e tij lëvizjen dhe mësimin  shqiptar të Pogradecit.

Me hapjen e Shkollës Shqipe të Pogradecit, që ngjau siç thamë një mot pas asaj së Korçës, më 14 Mars 1887, vepërimtarija e shtypëshkronjës në Bukuresht u dëndësua edhe më shumë se përpara, dhe kjo vërrehet në mënyrë të dukurshme nga numuri i librave të përdorura në atë shkollë, të shënuara me kujdes prej nxënësit të saj të vitit të parë, Mito Ndinkë Gusho, djali më i math i Ndinkë Gushos. Mito Gushua, që kish një kujtesë të jashtërendshme dhe çuditërisht të përpiktë-një kujtesë absolute-na ka lënë shënim për gjithë librat e përdorura në Shkollën Shqipe të Pogradecit si dhe për çdo paqetë dhe arkë dyke mos lënë mënjanë sjellësin përkatës nga Rumanija në Pogradec. E dhimbëshme dhe e tmerrshme është faqja ku bëhet fjalë shkurtas mi dëshmorin kombëtar të Pogradecit, Gjokë Shqiptarin nga Pleshishti i Potkozhanit të Mokrës, i cili u dogj i gjallë prej armiqve të Lirisë kombëtare, pak ditë passi kish dorëzuar në Pogradec një arkë me libra shqip nga shtypëshkronja e Bukureshtit, dyke ardhur nga Konstanca. 

Për librat dhe nxënësit, si dhe për hollësirat e tjera ku çvështillej çështja e gjuhës dhe e Lirisë kombëtare në Pogradec më qarkun e tij, do të parashtrojmë lajmet e vëzhgimeve t’ona në një monografi të veçantë, rreth Shkollës Shqipe të Pogradecit. Nuk po durojmë së përmënduri këtu më-të-shkruar tre emra të çmuara brenda lëvizjes së shkollës, Istref Be Starovën nga Pogradeci, Riza Be Minarollin nga Pogradeci, dhe Kajo Babjenin nga çetat e Lirisë, përkrahës të vlefshëm që të tre të shkollës së vëllezërve Ndini dhe Sotir Gusho.  

Veprimi Kombëtar i Shqiptarëve të Rumanisë …

by

–Me Kyeqëndër Kolloninë e Bukureshtit(2)/

Prej Lasgush Poradecit-Ish-Sekretar i Përgjithshëm i Kollonisë/

(VIJON PJESA E DYTË)

Cilësija çquanjëse e karakterit të Shqiptarëve të kësaj Kollonije ka qënë, prej kohës së organizimit dhe gjatë gjithë punës së saj atdhetare, fryma e pavarur e nisjativës. Siç nuk pritnë më 1879 shtytjen e Stambollit po u përmblodhë vetiu, zyrtarisht dhe solemnërisht, në Shoqërinë e 30 Shtatorit të kryesuar prej Vangjel Geços; siç nuk e mbajtnë pastaj përveç se pak kohë Degën – të menduar kështu si Degë prej Stambolli -po themeluan me aq buje dhe aq vendim Shoqërinë krejt të pavarur të tyre më 1884; gjithashtu muar, tashi sa me t’u ngjizur mirë Shoqërija, dhe masat e duhura, praktike, për fillimin dhe plotësimin e veprës më së parë të saj: shtypjen e librave shqip me shkronja shqip.

Me ato pesëmbëdhjetë mijë franga të derdhura për qëllimet e para të Shoqërisë ishtë dhënë mundësija praktike për punë, dhe në një mbledhje të shkurtër e cila mbajti vetëm njëzet minuta u vendos të porositen-si dhe u porositnë që në pasdreken e ditës-shkronja shqip nga Viena, për të ngritur në Bukuresht shtypëshkronjën shqipe të Kollonisë. Fabrikimi i shkronjave u porosit të bëhet pas modelit të dërguar prej Shoqërisë vetë, që ishte modeli i shkronjave të Jan Vretos të gëdhendura herën e parë në Stamboll. Motin e arthmë, 1885, moti vepërimtar i parë prej themelimit, sepse Shoqërija mori fill më 27 Dhjetor 1884, u thirr të vijë në Bukuresht nga Stambolli Jan Vretua, që të sjellë dorëshkrimet e librave për të shtypur. Shoqërija ishte gati së gjithash, e pajosur me fondet dhe me veglat e duhura dhe e priste e pa qetë ardhjen e këtij Misionari të Math të Kombit Shqiptar të ngarkuar me shkrime shqip. Çqetësimi i saj bëhej dhe m’i ndjerë dyke menduar se qeverija turke e kishte hequr lejen e lëshuar aty para gjashtë vjetësh për të shtypurit dhe të përdorurit të shkrimit shqip, dyke ndjekur kundravajtësit me reptësi.

Heqja e lejës pat si pasonjë të drejt-për-drejtëshme dhe pushimin e revistës Drita e cila njëkohësisht me ndërimin pak më von të emrit të Shoqërisë Drita së Bukureshtit në Diturija, u quajt dhe ajo Diturija dhe vazhdoj nënë këtë titull muaj për muaj gjer më 1884, kur u hoq lejimi i shtypjes. Prej kësaj reviste me rëndësi istorike për Rilindjen e jetës shqiptare dhe të shkrimit shqip dual, fatkeqësisht, vetëm dymbëdhjetë numura-Drita dhe Diturija që të dyja së-bashku.

Thirjes së Shoqërisë Drita së Bukureshtit Vretua i-u përgjiq i gatshmë me-një-herë dyke sjellë dorëshkrimet, dhe mbeti në kryeqytetin rumun si një shtyllë e çmuar dhe e patundur e Kollonisë gjer më 1900, një mot para se të vdesë i mërguar në Athinë. Gjatë apostullatës së tij për Komb dhe Vetqeverim, Jani Vreto Postenani, ky Shentor i math i Alltarit shqiptar, e piu me të plotë kupën e gazit dhe të helmit që i-a kish zgjatur malli i tij i panginjur për Mëmëdhenë.

Ashtu e organizuar dhe futur në urdhër me flakërim, po dhe me shumë peshë dhe mënçuri, shoqërija Drita e Bukureshtit vazhdoj e pafjetur vepërimin e saj drejt propagandës kombëtare, duke u përqëndruar kryesisht në përpjekje konkrete. Përpjekja konkrete më e parë ishte drita që duhet të marë populli shqiptar për një ndjenjë atdhetare të vetëdijëshme, dhe kjo dritë s’mund të ish tjetër veçsë mësimi shqip, librat në gjuhën shqipe. Për këto qe gatitur aty me dashuri dhe energji shtypëshkronja shqiptare, palca dhe zemra e Shoqërisë, motori i saj i fortë për të fluturuar. Dhe që në vjetët e para të vepërimit, domethënë që në ditët e para sapo kishin ardhur dorëshkrimet me anën e Jan Vretos, shtypëshkronja filloj me radhosjen dhe nxjerrjen në dritë, njërën pas tjetrës, të librave të para shqipe të Rilindjes nga të cilat atëherë u botuan nëntë copë, tetë në gjuhën shqip dhe një në gjuhën gërqisht.

Rilindasit e zgjimit kombëtar dhe të shkrimit shqiptar i kishin mjetet e armëve të tyre shumë të ndryshme, shumë të hepurshme; ata vepëronin sipër së-gjithash me një taktikë të pa-munguar sepse të pakuptuar: atë të përshtatjes. Gjuha greke dhe gjuha turke, tehu i dy-anshëm i shpatës kanosëse armike mi kombësinë e Shqiptarit, u muar vlerësisht në shërbim nga pendëtarët e Rilindjes për qëllimin fundor. Në këtë kuptim dhe për këtë qëllim e shkrojti Naim Frashëri gërqisht poemën e tij mi Dëshirën e Vërtetë të Shqiptarëve, dhe gjithashtu i futi Asdreni ato vjersha gërqishte të tija brënda vëllimit shqip. Si njëri si tjetri përdornin me mënyra të ndryshme mjetin e njëjtë të idealit Kombëtar të njëjtë. Poemi kombëtar shqiptar i Naimit i destinuar për Grekët dhe lëxonjësit e gjuhës gërqishte, prodhoj së-paku gjith atë mendim dhe kuptim rreth çështjes, si dhe ato vjersha kombëtare të Asdrenit të hartuara ashtu në gjuhën e huaj. Turqizma dhe turkomanizma, grekësija dhe grekomanësija, kuptonin kësisoj përmjet gjuhës së vet të drejtat e Shqiptarit.

Librat dhe fletoret e botuara nga shtypëshkronja e Shoqërisë Drita – dhe më pas Diturija – të Bukureshtit dhe të vëna për-dorësh në qarkullim të botës shqiptare jashtë dhe brënda Atdheut, do t’i shënojmë një-nga-një më von, kur të bëjmë fjalë mi librat dhe gazetat e shtypura në Rumani. Me këtë methudhë, shtypjen e  librave dhe përhapjen e idesë së një rilindjeje kombëtare, Kollonija ishte dyke i shërbyer çështjes së përbashkët, me shokë dhe miq dhe përkrahës të ndodhur më të shumtën e herës brënda kryeqytetit rumun. Po edhe nëpër qytetet dhe qëndrat krahinorë të tjera të Rumanisë gjindeshin, për një vepërim ánazi, bërthama të organizuara të saj si në Konstancë, Braillë, Gallac, Pitesht, Jash, ettj., me të cilat mbahej një lidhje e gjallë e pandërprerë punimi dhe letërkëmbimi anasjelltas.

Mjeti më i parë që i mbante të gjalla të pandërprera, dhe përveç kësaj gazmore marëdhënjet e Qëndrës së Bukureshtit me krahinat, gjithashtu me Stambollin, Egjiptin dhe me Korçën, ishte dalja e librave të cilat dërgoheshin regullisht nëpër drejtimet e tyre. Aq kujdes kishte Kollonija për mirëvajtjen e shtypshkronjës, sa puna e kësaj nuk u ndal as nër raste turbullimi ose reziku më von; dhe një provë për rëndësinë e këtij veprimi shtypor është letra e nënëshkruar prej Naim Frashërit dhe Sami Frashërit, të cilët i-a patnë dërguar që në Stamboll një anëtari të Shoqërisë së Bukureshtit më 1887. Në këtë letër dokumentohet lëvizja e shpeshtë e letërkëmbimit, fillimi i Degëve nër qarqe, nevoja e qëndrimit të pareshtur të Kollonisë dhe veçanërisht të shtyshkronjës. Një dashuri e madhe, zemërbardhë e përshkon fund-e-krejt dhe këtë letër-si gjithë të tjerat të Frashërenjëve të pavdekur. Thuhet atje midis të tjerave; “Muarmë kartërat e 5 dhe 6 Majit, e u gëzuam shumë për shoqëritë që po bëhen. Shokë e ndihmës për shoqërit’e atjeshme mund të bëhen dhe në Korçë, edhe këtu si dhe në Egjipt e gjetkë. Shoqërija e Bukureshtit është nevojë të jetë e pareshtuarë, fletore ka dhe më gati, edhe të tjera po bëhen, andaj shtypëshkronja të mos mbyllet kurrë, po të jetë hapur gjithnjë, se kjo do t’a bëjë Shqipëtarë të mbaruar. Përqafojmë gjithë vëllezërit e shoqërive që përpiqen për punët të mbar’e të përmdishme dhe u jemi për jetë nënë barë. Zot’i vërtetë e bekoftë shoqërinë e vëllazërinë dhe punën e sjelltë djathtazi.- Të përqafojmë vëllazërisht dhe të lutemi t’u thuash të fala gjithë shokëve e vëllezërve emër për emër. – Fletoret që na dërgove i muarmë këtë herë më 9 Maj.- Vëllezërit e zotërisë s’uaj Sami Frashëri ,Naim Frashëri”.

Shoqërija e vazhdoj vepërimin e saj në qetësi, domethënë pa u ngritur asnjë kundërshtim nga gjiri i anëtarëve mi mënyrën e punës dhe mjaftësinë e propagandës, gjer në krye të vitit 1886, 21 Shkurt. Në këtë datë thirret një mbledhje e përgjithëshme e jashtëzakonëshme për të kqyrur vepërimin e vitit shoqëror të kaluar dhe për të shgarkuar Komitetin nga barra e atij viti. Dyke u gjetur llogarija normale, me të ardhura dhe të prishura në regull, me këstet, ndihmat, dhuratat të regjistruara pikërisht, mbledhja e shpalli Komitetin të liruar nga detyra e vjetër dhe i ngarkoj së-rish drejtimin e Shoqërisë për vitin e ri. Ngarkimin e ri i-a bëri Komitetit, siç thamë, pothuajse me-një-zë pa mos sjellë as me të voglin kundërshtim, qoftë dhe bisedim. Nuk i pëlqente ky lloj mbarimi të punrave kaq i qetë dhe paqësor, kaq pasiv, një shoku të ri të Kollonisë, Nikoll. Naço-Korça, njeri me temperament, burrë me vendim dhe kuxim, dhe Shqiptar i zjarshëm i ardhur prej pak kohe nga Mansura e Egjiptit, Naçua, që u qojt si pas zakonit Naço-Korça po në të vërtet ish me fisin nga qarku i Pogradecit, kish një naturë vështrimesh të gjëra, një shpirt sipërmarjeje në stil të math. Në Egjipt, ku mirrej me tregëtinë e lartë të pambukrave dhe zotëronte shumë pasuri, ay kish vrarë me anën e të-nipt konsullin grek të Mansurës për të mprojtur nderin e tij si Shqiptar dhe prestigjin e emrit shqiptar, dhe kish ardhur rishtazi në Bukuresht dyke marë pjesë vepëronjëse në themelimin e Shoqërisë Drita më 1884. Po idealist dhe krejt i pa-interesuar, kish ndenjur përkohësisht me dashje jashtë Komitetit, ndonëse punët e këtij i ndiqte me vërrejtjen më të madhe. Në vazhdim të përfundimeve të Mbledhjes, Naçua i pari me pak shokë ngriti një veto energjike kundër shumicës, dyke pranuar me mirënjohje shtypëshkrimet kulturore po dyke hequr vërrejtjen mi mungesën e propagandës në sheshin politik. Përkrah ndritjes së brëndëshme, shpirtërore, të popullit shqiptar me botime diturije, Naçua paraqiti dhe kërkoj me një vendim të papërkulur që mbledhja t’i ngarkojë Komitetit – dhe ky të përmbushë gjatë vitit të ri-detyrën e një propagandimi politik të jashtmë të çështjes shqiptare.

Mbledhja e madhe e Kollonisë shqiptare të Bukureshtit në 21 Korrik 1886 pat qënë një mbledhje e vështirë. E vështirë jo për qëllimin e Shoqërisë, i cili u ndoq gjithnjë me rithmë të pandërprerë, po për kronikëshkruesin e jetës së saj. Në vazhdim të përfundimeve të Mbledhjes Naçua i pari me pak shokë ngriti një veto energjike kundër shumicës, dyke pranuar me mirënjohje shtypëshkrimet kulturore, po dyke hequr vërrejtjen mi mungesën e propagandës në sheshin politik. Përkrah ndritjes së brëndëshme, shpirtërore, të popullit shqiptar me botime diturije, Naçua paraqiti dhe kërkoj me një vendim të papërkulur që mbledhja t’i ngarkojë Komitetit – dhe ky të përmbushë gjatë vitit të ri-detyrën e një propagandimi politik të jashtmë të çështjes shqiptare.

Kjo kërkesë e Naços s’ish përveç se një pikë nga të shumtat e paraqitura prej tij për ndryshimin – ose më mirë fuqizimin, gjallësimin, shumëzimin e taktikës së gjertanishme të Shoqërisë. Jo kështu gjykonte dhe Komiteti me anëtarët e tjerë të tij, përkrahës të tij të bindur dhe kundërshtonjës të Naços në parim. Përveç kësaj, një masë e pamenduar mirë e Komitetit, gjatë mbledhjes, ish fatësuar t’a shtojë që në fillim mosmarrëveshjen dyke tërhequr si me dashje edhe një rezik mi krye: në hyrjen jashtë për në Sallën e mbledhjes, ay kish vendosur dhe dy rojtarë, të sjellë nga policija e shtetit, për të ndaluar hyrjen e pjesmarësve sidokushdo; në të vërtetë, ndalimi qe urdhëruar vetëm për hyrjen e Naços. Po a ndalohej Naçua -fatosi i veteranëve të Rumanisë Nikoll Naço-Korça? I shoqëruar prej mikut të tij Kristo Shule, një atdhetar i flaktë, prej shokëve besnikë që i vinin pas si një Dërgimtari, dhe me ndërhyrjen e deputetit të famshëm Butkulesku ay e mënjanoj këtë shteg dhe u gjend plot bujë dhe zhurmë fitimtare përpara sallonit Lisi i gjelbër (Pomul verde), ku ishte mbledhja. Ndodheshin brenda pothuajse katërqind veta, të cilët, më të shumtit, dukjen e Naços e pritnë me ndjenja të ndryshme në fytyrë. Shumë njerës, po puna pak tha Naçua në mes të sallës dyke i-a-u hedhur kështu fjalën të mbledhurve, për mungesën e propagandës së Komitetit ndaj Përfaqësive të huaja si dhe ndaj Kryetarëve të Shteteve të ndryshmë. Ata e kuptuan menjëherë, fryma e mbledhjes u nxeh, dhe në tepërim e sipër nga ana e të dy palëve Naçua u shtrëngua të bëjë përdorim arme, për të vënë në vënd-siç është zakon nër punë burrash-nderin e vet prej anëtari me njëjtësi të drejtash i një Shoqërije, e cila i ndalonte pjesëmarrjen pikërisht në mbledhjen e saj të përgjithëshme ku vendosej mi vajtjen e një viti të tërë të punëve kombëtare të Shqipërisë.

Mendimi i Nikoll Naços, mi të cilin këtu shkuam shkarazi për t’u zgjatur në kryen që i përket, pat qënë tashi, sikundër ish më parë dhe do të qe dhe më pastaj, një mendim prej idealisti me pamje të gjërë, i këthyer gjithnjë dhe shpejt në zbatim për dobinë e problemit shqiptar: gjë e vërtetuar gjate jetës së tij prej luftëtari të kuximshëm dhe të palodhur të Shqipes, nër njëzet-e-shtatë vjet vepërimi që nga fillesa e Shoqërisë së tij të famshme Drita më 1884, gjer në shtratin e vdekjes, sepse dhe në atë shtrat Naçua dha shpirt me Idealin e tij në gojë, dyke thënë fjalë të ëmbla dhe të dhemshura për Shqipërinë.

Pas asaj ngjarjeje, përpjestimet e së cilës vetëkuptohen pa qënë dhe nevoja që të miren nënë vështrim hollësisht, Shoqërija mbet si e shuar, me pendim të pashfaqur po të ndjerë nga të dy palët rreth qëndrimit të tyre mundursisht të mënjanuarshëm; aq sa anëtarët dhe Pleqësija e saj kishin marë vendimin për mosqënjen më të Shoqërisë, dyke redaktuar dhe një proces-verbal përkatës.

Kush e duronte këtë gjindje të punëve, këtë mefshtësi dhe mosvepërim për Mëmëdhenë?

Asnjeri as në Bukuresht as nër krahina, ku lajmi kish bërë përshtypjen e tij. Në vitin e arthmë pra, 1887, anëtarët e parë mblidhen rishtas, dhe përsërisin Shoqërinë me gjith ata punonjës, të nxitur siç ishin në çdo ças dhe nga patriotët e qarkut përreth. Po kësaj here u gjet si me arësye ndërrimi i emërit të Shoqërisë, dyke e qojtur paskëtaj Diturija. Me këtë thirrje, Diturija, ajo vazhdoj së punuari dhe së vepruari dhe së shtuari meritimin dhe famën e saj ndaj Atdheut, nëntëmbëdhjet vjet të paprera gjer më 1906.

Kështu e rikrijuar në vitin që ardhi, Diturija bënte detyrën e saj, vërtet pak si ngadal po me durim dhe kurrë pa rreshtur. Librat dhe shkrimet shqip të radhosura prej atdhetarësh punëtorë dilnin një-nga-një nga shtypëshkronja e saj, të cilën ajo e kish ngrehur jo vetëm me nisjativë të shpejtë po dhe me shumë therrori dhe vetmohim. Çdo javë paqeta të vogla dhe të mbëdha plot me libra shqip të shtypura në Bukuresht dërgoheshin nëpër gjithë viset në Shqipëri dhe më të katër anët e botës, gjer në Rusi dhe Amerikë dhe gjer në Qinë, të përndara kudo pa të holla. Kujdesej vetë Kollonija për shpenzimet e tyre, për derdhjen dhe mbledhjen e të hollave-gjëja më e lehtë për çdo anëtar. Prandaj dhe përpara çdo pune ose vepërimi për të ndërmarë, Komitet dhe anëtarë paguanin pagesën e nevojshme sipas radhës, kryerja e veprave dyke ardhur më pas mi atë themel lëndor nga i cili ashtu mirë filloheshin. Të ardhurat e Shoqërisë ishin vetëm nga theroritë e veta të saj: pagesa e përmuajshme e anëtarëve, që jo rrallë herë dyfishohej ose dëndësohej sipas nevojës e rastit. Po me qënë që edhe kjo masë nuk harinte shpesh të mbulojë të prishurat, bëhej nga ana e Komitetit fushata e zakonshme gjithnjë e sigurtë për të dalë në krye-dhuratat; këto normalizonin për disa muaj, edhe më shumë, vajtjen mbroth të punëve të shoqërisë, veçanërisht të shtypëshkronjës e cila ishte zemra e saj. Ngjante që suma e dhuratave ngrihej bukur në qindëra napolona dhe përfundimi dukej menjëherë faqeza: një libër e re dilte papritur, përpara kohës, nga shtypëshkronja dhe i-u shpërndahej shpejt anëtarëve, ose një çështje e varrur atdhetare lajmërohej për t’u kryer. Po nxjerja e librave ishte gjëja më e pare, dhe e kushtuar siç ishte tërësisht kujdesjes së tyre Shoqërija, nuk i jipte tashi-për-tashi dhe aq shumë vërrejtje propagandës politike, që përbënte siç thamë shkakun kryesor të kundërshtimit të Naços.

Këto libra lexoheshin tekdo me etjen më të madhe, ngjallnin nër zemra ndjenjën e Kombësisë, dëshirën për një Rilindje dhe për një Atdhe, dyke qënë mburim i pashterrur i një ideje së re dhe i nje ideali të ri të popullit Shqiptar.

Kjo veprimtari librore dhe fletorore shqipe, që kish për lexonjës jo fëmijë të shkollës fillore dhe as djem gjimnazi po burra të pjekur nër valat e jetës, pati si rrjedhje një vendim me shumë rëndësi në istorinë e Rilindjes Shqiptare. E pregatitur me themelimin dhe përhapjen e gjuhës shqip së shkruar në Mërgim, çështja kombëtare po bënte tashi të parin sulm në Atdhe: të parin sulm të drejtuar në zemër të organizimit armik-në tokën dhe nër vatrat e Shqipërisë. Në një mbledhje me urdhër dite krejt të ri, dhe plot vendim dhe kuxim të vitit 1885, Kollonija shqiptare e Bukureshtit bisedoj problemin e futjes së gjuhës shqipe dhe të mësimit të librave shqip nër shkollat gërqishte të Shqipërisë, dyke filluar më parë nga Korça – lulja e ëmbël e mëmëdhetarëve të Bukureshtit. Përfundimi i mbledhjes ishte si më parë dhe më pastaj; një vepër; u vendos të dërgohet menjëherë pranë përkatësve një përfaqsonjës i Kollonisë, për të mbaruar dhe rregulluar çështjen. Kjo mënyrë vepërimi praktik, të drejt-për-drejtshëm, pat qënë një parapëlqim i Shoqërisë, që kur filloj së qëni vetvetiu në Bukuresht më 1879 dhe dërgoj thirri Jan Vreton prej Stambolli për punën e shtypshkronjës së saj, gjer tashi në kohën e tërmetit të fundit kur ardhi në Korçë ish-arkëtari Grigor Goda me vagonat me thasë mjelli, që t’i-a-u shpërndajë, në emër të Kollonisë, Shqiptarëve të dëmtuar nga ky kalamitet naturor. Sikundër pra, për të përhapur vjershën dhe notat e Himnit të Flamurit nëpër Shqipëri, ajo do t’a bënte këtë me anën e Hil Mosit dhe të Tashko Ilos dyke i përcjellë më 1908 për në Korçë; sikundër, për të ngritur Flamurin në Vlorë më 1912 do të dërgonte Komisionin e saj të përbërë prej Dhimitër Zografit (i vëllaj i Vasil Zografit), Luigj Gurakuqit, Pandeli Cales, Spiridon Ilos, Dhimitër Emanolit, Dhimitër Berattit; sikundër për të ndihmuar princ Ëiedin më 1914 do të niste çetën e saj të vetëdashësve prej Bukureshtit për në Durrës me vjershëtorin Asdren së-bashku; – sikundër më parë dhe më von, ashtu edhe tashi, me vendimin e Mbledhjes së vitit 1885, Kollonija i-u përvesh pa pritur punës, filloj nga zbatimi i veprës së saj Kombëtare për t’a bërë mësimin e shqipes një mësim shkollor: ajo dërgoj prej Bukureshti drejt në Korçë veteranin e math Eftim V. Marko, që t’i parashtrojë vënien dhe të gjuhës shqip nër shkollat gërqishte Pleqësisë së Korçës – Dhimogjerondisë-, e organizuar kjo atëherë si pas frymës së kohës nënë shenjat e Patriarkisë greke të Stambollit që qeverriste me anën e klerit dhe të shoqërive pan-helenike të ndryshme.

Paraqitja e një kërkese aq të kuximshme: të futurit e shqipes pikërisht nër shkollat e Patriarkisë vetë, përbënte asikohe jo vetëm një gjë të pamenduar prej mëndjes së asnjeriut dhe të lidhur thjeshtësisht me rezikun e jetës – siç u vërtetua nga ngjarjet e afërta paskëtaj me vrasje nër të dy palët kundërshtare -, po ajo që i digjte më për-zemre qëllimit të drejt-për-drejtshëm të Kollonisë, mbante vetiu dhe fundin e druajtur të falimentimit. Pamenduarësinë ose rezikun, këto i mori nër sy Kollonija që përpara, dhe i mori më mirë Eftim Markua, i cili e kërkoj vetë prej mbledhjes dërgimin e tij për në Korçë. Reziqe dhe marrëzira të këtilla ishin elementi i zakonshëm, më i përshtatur, ku vepëronte Kollonija e Bukureshtit e cila me sendërtimet patriotike të saj, që nga themelimi i Shoqërisë dhe shtypja e librave gjer në organizimin dhe përmbajtjen e çetave të Rilindjes, pat krijuar Romantizmën e Atdhedashurisë Shqiptare. Kolloninë e hante malli kryesisht për mundësinë e falimentimit, dhe këtu e rrahu dhe e vendosi ajo paq çështjen dyke ngrehur, që në Bukuresht, mekanizmën e sigurimit. Ajo pëlqeu me mënd dërgimin e Thimi Markos, burrë ky jo vetëm energjik dhe i kuxuar, po dhe veçanërisht i pajosur me virtutën e urtësisë, të mënçurisë, e cila i fitonte respektin më të përzëmërt ndaj dëgjonjësve. Dhe Eftim Markua e sillte në gjirin e Pleqësisë së Korçës për parashtrim atë Kërkesë aq të kuximshme – si? me ç’mënyrë me ç’far fuqi? Ay sillte, për tronditjen dhe turbullimin më të math të Dhimogjerondisë, si dhe për shpresën më të ushqyer të Shqiptarëve të Bukureshtit një letër autografe nga ana e  plakut Korçar milionar Anastas Lakçe, kryetar i Shoqërisë Drita, i cili aq nga prestigji i math që gëzonte në gjithë Rumaninë dhe në Korçë më qarkun e saj si dhe nga ndjenjat e tija ndaj Dhimogjerondisë dhe ato të kësaj anasjelltas ndaj të, ishte njëriu më i shënuar për të përmbushur qëllimin e ndërmarjes së vështirë të Kollonisë. Kjo shklekëz e Shqiptarve të Bukureshtit, e futur me kuptim brënda në fortesën e Dhimogjerondisë, ka qënë një strategjemë e përsosur. Kurse Kryepleqësija e Korçës me gjithë përbënjës e nëmëronte Lakçen vazhdimërisht si më parë një anëtar dhe përfaqësonjës të bindjeve të saj të përherëshme, ky, Anastas Avramidhi Lakçeja, shtyllë shpirtërore dhe financore e fortë e Komunitetit Orthodhoks dhe e Mitropolisë së Korçës, bënte tashi pa pritur një thyerje – një herë e cila mbetet përgjithënjë – kundrejt qëndrimit të tij të mëparshëm, pranonte të vihej në krye të Shoqërisë Drita të Bukureshtit, dhe, brenda pak muajve punimi si kryetar i saj dërgonte me vendim të Komitetit, në verën e arthme të vitit 1885, Thimi Markon në Korçë me mision ndërmjetësimi pranë Dhimogjerondisë dhe Mitropolitit Fillotheos Konstandinidhis dyke i porositur që të vihet gjuha shqipe në shkollat gërqishte të Korçës. Lakçeja i dha Thimi Markos, për këtë qëllim një letër të veçantë të redaktuar pas mendimit dhe dëshirës së Komitetit të Kollonisë- letër që vuri Dhimogjerondinë dhe Mitropolitin në një turbullim dhe vështirësi të paparashikuar, më një anë sepse ajo i-u ra si një bombë e papritur mi krye me kërkesën që përmbante, më tjetrën anë sepse ishte shkruar dhe nënshkruar vetërisht prej mirëbërësit të math korçar, prestigji i të cilit kish qënë rrethi me ar i Komunitetit.

Letra e Anastas Lakçes ka mbetur e famshme nër analet e Kollonisë Shqiptare, dhe me plot të drejtë. Ajo, pikërisht ashtu sikundër me qëllim u pat menduar prej Kollonisë, e vuri Dhimogjerondinë me gjith Mitropolit në dilemën negative që së-bashku ish e tmerëshme, dyke mos mundur, për hirin e atij që i-a-u drejtonte, as t’a pranojnë pretendimin e gjuhës shqipe as të mos e pranojnë… Siç ishte parashikuar prej kollonisë, ngrehësja e mënçur e kësaj gracke, përgjigjja nuk i-u dha përveç se dyke rrëshqitur… Nga i cili konstatim Kollonija dhe nxori shkak për themelimin zulmëplot të Shkollës kombëtare  shqipe të Korçës.

Themelimi i Shkollës Shqipe me vijimin e mësimeve të saj është një odise e tërë, peripetitë e së cilës nuk hyjnë brënda suazës së këtij tregimi që përqëndrohet rreth veprës kryesore të Kollonisë së Bukureshtit. Dhimogjerondija nuk i dha kësaj, si përgjigje të letrës së Lakçes të paraqitur nga Thimi Markua, një fjalë të prerë, po e hoqi çështjen zvarë dyke e dërguar prej Annës te Kajafa… Në mbledhjen e saj ajo gjith dyke bërë – nga shkaku i emrit të Korçarit të math, që i-a dërgonte letrën-sikur nuk ish kundër, prapë tha se duhej pyetur Dhespoti i Mitropolisë nga i cili mvarej qëndrimi i Komunitetit dhe ashtu bëri; Dhespoti tha se duhej pyetur Patriarkija e Stambollit nga e cila mvarej qëndrimi i Mitropolisë dhe ashtu bëri; Patriarkija tha se duhej pyetur Sillogu i Math nga i cili mvarej qëndrimi i shkollave gërqishte dhe ashtu bëri; Sillogu tha se duhej pyetur Babialija nga përgjigjja e së cilës do të mvarej qëndrimi i Tij…

Kjo manevrë varangjele, e drejtuar dhe e ushtëruar prej gjarpërit me shumë krye që quhej Dhimogjerondi, Dhespot, Mitropoli, Patriarki, Sillog, Babiali, mirë ndjeheshe në zemrën e tregëtarit të math dhe Shqiptarit të math Korçar Jovan Cico Kosturi, i cili si për shenjë protestimi të rreptë kundër gjarpërimeve të Dhimogjerondisë u nda prej saj. Ndarja e Vani Kosturit nga gjiri i Mitropolisë që atëhere, siç mbetet dhe sot, dhe për gjith-herë, një eveniment kombëtar shqiptar në tërë fuqinë e fjalës, sepse me gjestin e kuximshëm të tij jo vetëm që u prek për të parën herë drejt në zemër Kryeqëndra e Fanarit në Shqipëri, po dhe u fillua tronditja dhe shkatërrimi i saj për t’i lëshuar udhë, sadopak të lirë, mësimit shkollor të gjuhës shqipe. Thimi Markua, në misionin e tij si delegat i Bukureshtit për çështjen e gjuhës, me një letërkëmbim të gjatë lajmëroj Kolloninë hollësisht dhe pikë-për-pikë rreth ngjarjes, dyke shënuar se Jovan Cico Kosturi s’është i vetëm po ka dhe shokë e miq dhe farefisas me anën e tij. Atëhere Shoqërija e kollonisë, dyke marë shkas prej ndalimit të vënjes së gjuhës Shqipe nëpër shkollat gërqishte, vendosi të hapë shkollë shqipe më vehte, pikë-së-pari në Korçë brënda dhe më von nër rethet përqark. Për këtë qëllim ajo u muar vesh me Shoqërinë e Stambollit dyke i vënë për barrë kësaj nxjerjen e lejës së shkollës, lejë që u dha mi emrin e dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit më të parë të shkollës shqiptare kombëtare në Shqipëri nga katundi Selckë e Përmetit. Kështu që, në mbarim të vitit 1885, dëshmori Pandeli Sotiri niset nga Stambolli shpejt e drejt për në Korçë, ku, më 7 Mars 1886, dy ditë pas së Kremtes së Dyzet-shenjtorëve, në emër  të Shoqërisë Drita të Bukureshtit, çeli shkollën e parë të Kryeqytetit të Toskërisë-të parën Mësonjëtore Shqip për Djem e Vasha.

Datën 7 Mars 1886, e shënuar disa herë në arkivat e Kollonisë, na e ka fuqizuar gojërisht dhe i përnderuari veteran Korçar Zoti Thoma Avrami, i hyrë mësonjës i Shkollës shqipe të Korçës në vitin shkollor 1888-89, i cili kërkimtarit të palodhur Ilo Mitkë-Qafëzezi nga Korça i ka dhënë, përveç kësaj, precizimin shumë të vlefshëm për ne: dy ditë pas Dyzet-shenjtorëve (shih: Ilo Mitkë-Qafëzezi, Dhaskal Gjoka, Korçë 1936, f.148,2).

Shënuam aty për çeljen e shkollave Shqipe pas asaj të Korçës, një shprehje të zakonshme: nër rrethet përqark. Gjer tashi, domethënë gjer më sot kur po shtypen këto radhë, me atë shprehje është kuptuar gjithnjë vetëm çelja e Shkollave Shqipe të Krahinës së Korçës, që ngjau prej vitit shkollor 1890-91 e tëhu. Kemi dëgjuar dhe lexuar jo rrallë herë të bëhet fjalë për këto shkolla shqipe, për fshatrat famë-mira ku janë hapur ose atje ku mësohej gjuha shqip-Luaras, Vodicë, Treskë, Selenicë, Gostivisht, Ersekë dhe Polenë. -Nuk kemi vënë re të përmblidhet ose pak-së-paku të kujtohet pranë shkollave të hapura nër rrethet përqark Korçës dhe Shkollën Shqipe të Pogradecit. Hapja e Shkollave Shqipe nër rrethet përqark Korçës është vënë gjer më sot, prej atyre që kanë shkruar mi këtë çështje në lidhje me udhëtimin e Kryeveteranit Petre Nini Luarasi të bërë nga Korça në Stamboll, Sofje dhe Bukuresht, për të mbledhur ndihma prej patriotëve të Mërgimit. Është vënë gjithashtu në lidhje me ndihmën e menjëherëshme prej një-qind-e-pesëdhjet napolonash që i dha Petre Nini Luarasit Nikoll Naçua, Kryatari trim i Shoqërisë së tij të famshme Drita të Bukureshtit, dyke i-a caktuar atë ndihmë dhe mot-për-mot; kurse Shoqërija tjetër e Bukureshtit me kryetar Gjorgji Theodor Doko-n i caktoj për-mot-pesëdhjet napolona, Shqiptarët e Sofjes pesë-mbë-dhjet dhe ata të Stambollit asnjë. Ky shkallëzim ndaj zellin e mëmëdhetarisë ku qëndronte më lart se të gjithë Naçua i përhapur dhe me frymën luftonjëse dhe propagandonjëse të Petre Nini Luarasit, bëri një lëvizje dhe një bujë shumë të madhe rreth çeljes së shkollës shqipe të qarkut të Korçës; veçanërisht dhe mi të gjitha sepse Petrua, dyke sjellë në Korçë të një-qind-e-pesëdhjet napolonat të Naços, përhapi menjëherë dhe kudo kushtin me të cilin ky i-a kishte dhënë – d.m.th.që të çelen shkolla shqip në Kolonjë; sikundër dhe Petre Nini i-u zotua dhe siç u bë në Luaras, në Vodicë, në Treskë, në Gostivisht dhe në Selenicë.

Dhe me gjith këto, hapja e Shkollës Shqipe të Pogradecit i vete katër vjet dhe shtatë vjet përpara hapjes së Shkollave shqipe nër rrethet përqark Korçës (fshatrat e Kolonjës, Vakëfe), të cilat u pajosnë me shkolla shqipe prej vitit 1890 gjer më 1893-kurse Pogradeci e hapi shkollën  e tij që më datën 14 Mars 1887. Kjo duket përveç dokumentave të veçanta mi Shkollën Shqipe të Pogradecit që i nënëshkruari zotëron, dhe nga arkivat e Kollonisë më së miri. Dyke pyetur Visar Dodani që në Bukuresht më ç’vise janë hapur shkolla në Shqipëri, patrioti Korçar Jovan Cico Kosturi i përgjigjet, midis të tjerave, më 17 të janarit 1888 prej Korçe se Shkolla shqipe janë hapur vetëm në Korçë dhe në Pogradec. Na shkruan që t’u shënojmë një herë holl e mirë sa Shkolla janë hapur gjer tani nëpër Shqipëri edhe ku e ku që të mbani alillografi me ata edhe për t’i kupëtuar si venë e ç’lipsen, e ç’fuqi kanë. Për këtë punë, na se ku të shkruajmë që, gjer më sot, s’janë hapur të tjera mësonjëtore (shkolla) Shqipe përveç këtu (në Korçë) edhe ndë Pogradec. Dhe në fund të letrës, për sa i-u përket librave që dërgonte Kollonija, shton: Përsëri u lutemi të përkujdesi për të shtypurit e të tjerave vivllave (librave) sa më shpejt, sepse është nevojë e madhe për to. (letra është riprodhuar prej Visar Dodanit, Memorjet e mija, Konstancë, Shtypshkronja Albania, 1930, f. 148).

Veprimi Kombëtar i Shqiptarëve të Rumanisë…

by

-Me Kyeqëndër Kolloninë e Bukureshtit-

Prej Lasgush Poradecit- Ish-Sekretar i Përgjithshëm i Kollonisë-

Shqiptarët duhet të këthehen me mirënjohje kundrejt popullit rumun dhe qeverisë rumune, për ndihmën e gjithënjëshme që kanë patur në lëvizjet e tyre kombëtare. Pa këtë ndihmë, e cila ka qënë njëkohësisht morale dhe lëndore, çështja shqiptare në Rumani dhe Shqipëri nuk do kish marë atë sulm të fortë, themeltar, aq të nevojitur asisoj për kohët e robërisë. Nuk do kish qënë e mundur pa mbështetjen fisnike të Shtetit rumun ngritja e Shoqërive zë-mëdhaja të Bukureshtit – Drita, Diturija, Shpresa, Bashkimi – dhe të qyteteve të tjera të Rumanisë, të mirëmerituara plotërisht me veprat e tyre ndaj Atdheut. Kësaj mbështetjeje i ka hije mirënjohja më e fellë e gjithë Shqiptarëve. Sepsë një përkrahje e këtillë nuk i-u dha atyre as në Greqi, as në Turqi, as në Serbi dhe as në Bullgari. Këtu, në Bullgari përpjekja e Shqiptarëve u lejua vetëm më von në kohën e Kristo Luarasit. Kur Shqipatrët patnë të drejtë të shtypin paqeta dhe libra për mësimin e gjuhës shqip. E vërteta istorike është, se Shqiptarët e Sofjes u organizuan shoqërisht që më 1893, më një të Kollozhegut (Janarit), dyke themeluar shoqërinë e tyre të parë Dëshira. Po ky lejim nuk mund të krahësohet aspak me përkujdesjet vëllazërore të gjithë Qeverrive të Rumanisë ndaj Shqiptarëve. Qeverrija bullgare e asikohëshme pranoj, më në fund, t’i lerë të lirë Shqiptarët, si një kundërpeshim të përkrahjes rumune, si një rast dhe një mjet përfitimi që të shpëtojë po të ish e mundur Bullgarët e Maqedhonisë. E kundërta ngjet me Shtetin rumun; këtu, me gjithë kundërshtimin e shpallur të kryetarit të famshëm të Shoqërisë Drita Nikoll Naço-Korça ndaj Apostol Margarit-in, inspektor-dhe diktator i përgjithshëm i shkollave dhe i çështjes rumune në Maqedhoni, lëvizja kombëtare shqiptare mbahet dhe përmbahet zyratrisht e padobësuar në asnjë mënyrë kurrë; Naçua boton me nënshkrimin e drejt-për-drejtshëm të vet broshura të trasha parimërisht të drejtuara kundër Rumunëve të Ballkanit- po burrat shtetorë më të mëdhenj të Rumanisë, mi kryen e tyre mbreti Carol, janë kurdoherë për mendimet e Naços, për sgjidhjen e çështjes së pamohuarshme shqiptare. Që më 1880, dhe më  përpara, Rumanija ishte ajo që lejonte të shkruhet shqip, të shtypen gazeta dhe libra, të hapen shkolla- siç ishte ajo e famëshmja e Naços – të shentërohet Kisha e meshimit kombëtar shqip në qëndër të Bukureshtit. Vërtet se për Kishën shqipe s’duhet harruar asnjë ças therrorija dhe përpjekjet e veteranëve Nikoll Naço, Vasil Zografi, Marko Qiriazi, Jani Danga, po si do kish mbetur kjo çështje dhe këto çështje sikur të mungonte simpathija spontane e Udhëheqësve të popullit rumun kundrejt gjithë ndërmarjeve kombëtare shqiptare? Kundrejt gjithë veprave të Kollonisë të kryera në Bukuresht si në një kryeqytet shqiptar të dytë, dhe të cilat nër shtetet e tjera ballkanike jo vetëm që ishin të palejuara, po dhe të ndjekura me rreptësi? 

ISMAIL QEMALI NË BUKURESHT

Në Bukuresht u bë dhe Mbledhja për evenimentin më të shkëlqyer shqiptar pas pesëqind vjet robërije, Kuvëndi i nëntorit më 1912 në hotelin Continental, kur ardhi Ismail Qemali dhe u vendos të vejë të ngrerë Flamurin  në Vlorë dyke proklamuar vetë qeverimin e Shqipërisë Komisioni i posaçmë i Kollonisë i përbërë prej Dhimitër Zografit (i vëllaj i Vasil Zografit), Luigj Gurakuqit, Pandeli Cales, Spiridon Ilos, Dhimitër Emanolit, Pandeli Emanolit, Dhimitër Berattit. Pse s’u muar në Stamboll ay vendim, pse s’u muar në Sofje, në Kajro, në Athinë ose kudo gjetkë?-Kurorëzim përfundimtar i lumtur i të cilave përkrahje dhe mundime të Kryeveteranëve të Bukureshtit ka qënë Njëzetepesëvjetori i Vetëqeverimit, që u kremtua më 28 Nëntor 1937 në Shqipërinë e lirë. Aq e përzemërt, e pakufizuar ka qënë përkrahja e popullit rumun ndaj Shqipëtarëve, sa që Kollonija e Bukureshtit kishte – me vendim qeveritar – prerogativa shteti në kohën e luftës së përbotëshme. Ishte si shtet më vete në shtet të huaj. Dhe më 1916, pas ardhjes së Gjermanëve në Kryeqytet, shteti rumun dhe me këtë shteti gjerman i njojti Kollonisë Shqiptare të Bukureshtit të drejtën e të dhënit pashaporta, e ratifikuan si të theshim de fakto atë mëvetësi shtetërore. Ergo: nga prestigji i Kollonisë, Shqiptarët nuk vinin ushtarë as për Rumaninë as për Gjermaninë. Po  ata vajtnë ushtarë për Shqipërinë, më 1914, në kohën e mbretit Ëied, kur ra dëshmor prej rebelëve dhe kushëriu i parë i të nënëshkruarit, Stavre Gusho, i ardhur vetëdashës midis vetëdashësve të tjerë të Kollonisë në mes me vjershëtorin Asdren.

Me këto fjalë hyrjeje, që fryjnë siç duket frymën e ngrohët të vëllazërisë rumuno-shqiptare, kemi dashur t’a paraqitim tregimin t’onë mirënjohës mi Kolloninë e Bukureshtit kryesisht, qëndër e parë e lëvizjeve të Rilindjes në Rumani.

ZËRI I GJAKUT: JAM SHQIPTAR 

Sikur të deshim të përshkruajmë ndodhjen e Shqiptarëve, ose fillimin e Shqiptarëve në dherin mik të Rumanisë, do t’a ngjitnim mburimën që në kohësinë e bashkëjetesës së të dy popujve, ose që në çasin e çfaqjes së gjakut shqiptar të përvetshëm në istorinë e shtetit rumun dhe të letrave rumune. Sepse kështu, për të vërtetësuar këtë vëllazërim atavik, do të kuptonim dhe spjegonim më mirë bashkësinë e tyre thrako-ilire dhe do të ndjenim edhe më mirë qëndrimin frymor të pendëtarëve të gjuhës rumune me gjak shqiptari nër rremba dhe me tipare shqiptari në fizionomi. Kështu do të dilnim më faqeza, edhe për kombin tonë, raportet gjuhësore dhe racore midis Shqiptarësh dhe Rumunësh, si dhe shprehjet e nënëvetëdijshme të njerësve të shkrimit rumun -në krye me poetin e math Mihail Eminescu- brënda simpathisë dhe dashurisë shqiptare. Ky Eminescu, vigani i artit dhe i shpirtit rumun, mi Shqipëtarësinë e të cilit është shënuar dhe shkruar me rast dhe duhet vëzhguar themeltarisht, nër çaset e këthjellta të errësimit të tij mendor çfaqte haptas – si për të simbolizuar njëjtësinë shpirtërore të të dy popujve – atë që i diktonte në fshehtësi zëri i fëllë i vetëdijes, dhe që quhet zëri i gjakut: Jam Shqiptar!.

Për të parashtruar gjindjen dhe çfaqjen e Shqiptarëve në tokë të popullit mik, lënda e bibliotekave të akademive rumune dhe të instituteve ngjajtëse jep gjithë mjetet diturore sa-për-kaq rreth çështjes. Në shkrimet e vjetra, në kronikat e pasura të vëndit, është e pamundur të mos gjesh dëndur dhe përzjerjen e Shqiptarëve gjatë çvështjelljes politike ose kulturore të Rumanisë.

Vëzhgimi këtu i fenomenit Shqiptar, është lehtësuar jashtëzakonërisht nga karakteri i hapur, i pa mistifikuar, i ndershmërisë së kronikarit rumun. Objektiviteti i këtyre tregimtarëve të kohës, del me këtë shkak vërtet për t’u admiruar. Sepse ata, kurdoherë, vepëronjësin ose sundimtarin shqiptar kanë patur kujdes t’a përgjyrësojnë brenda cilësimit të emrit të tij ethnik. Kanë bashkëndihmuar kësisoj mjaftërisht nga ana e tyre në kryerjen e detyrës aq të bukur të studijonjësit në qoftë se ky do të jetë një vëzhgimtar shqiptar, për të nxjerë në dritë veprat e Kombit t’onë të shpërndara në të katër skajet e botës.

Këto vepra të shënuara me kujdes prej Shqiptarëve të Italisë – Arbëreshëve – për sa i përket çfaqjes në jetën politike dhe kulturore të popullit italjan, kanë qënë lënë qëllimërisht thuajse krejt në hije nga të tjerët.

Në perandorinë otomane krijonjësit e këtyre veprave janë identifikuar nga shkrimtarët me racën vëndase, dyke u fundosur dhe çdukur në istorinë e saj shpesh herë vetëm si Turq.

Gjithashtu ata të Greqisë, që janë dëftyer si Grekër të thjeshtë prej istorishkronjësve të saj, shtrembëronjës të fakteve shqiptare dhe të shkaktonjësve dhe mbajtësve shqiptarë të tyre.

Në këtë gjëndje errësire hyn Egjipti, përkrah me Vënde të tjera që i përgjajnë.

Jo kështu dhe populli fisnik rumun; ay qëndroj i ndershën në sjelljen e tij istorike kundrejt burrave shqiptarë që u përzjenë me fatet ku u përshkua, dyke i ritur dhe vlerësuar zotësisht ato fate. Shkrimtarët e Rumanisë as i-a-u kanë mohuar dhe as i-a-u kanë fshehur kurrë racën dhe kombësinë protagonistëve shqiptarë në istori të vëndit të tyre. Shqiptari, për kronikëshkronjësin ose istorikun rumun, është dhe quhet gjithnjë haptas Shqiptar. Vasile Lupu (Vasil Ujku), Zoti i Moldovës në shekulllin e XVII, shtëpija Gjika, zotëronjëse dhe princëronjëse në Rumani si dhe Duka dhe shumë personalitete shqiptare me famë, për shkencëtarin rumun janë gjithnjë Shqiptarë dhe lëvdohen dhe lartësohen për veprat e mbëdha që i falnë popullit aq nga pikpamja politike sa dhe kulturore, dyke u kujtuar dhe sot e kësaj dite me mirënjohje. Një vragë të shënuar në rrjedhën e istorisë rumune kanë lënë pas shoqëronjësit e sundimtarëve të dërguar nër krahinat e Rumanisë prej Stambollit, Ata, me ikjen e kryezotërve, mbeteshin të shumtët në Vënd dyke nxjerë me kohë prej fisit të tyre njerës të aftë dhe të shquar për çdo lloj administrimi, në punët qeveritare të Rumanisë.

Prej këtij elementi shqiptar të vërshuar me kohë në Rumani u brumos, aty si para nj’a tri qindvjetorësh, dhe stërgjyshërija e poetit Eminescu, brezlindjen e të cilit do t’a marrin nënë kqyrje më von veçanërisht. Dhe kur ky eksponent i shpirtit rumun e rrethoj me aq simpathi kujdesonjëse emrin shqiptar, si të mos kishin bërë kështu pasonjësit e tij, vazhdonjësit e frymës udhëheqëse të tij.

Mërgimtarët e Kollonisë Shqiptare të Rumanisë me kryeqëndër në Bukuresht kishin, kësisoj, gjithë paravëniet e trashëgimit anasjelltas të të dy popujve, dhe prandaj ata muntnë t’i përvishen asaj Lëvizjeje së Propogandës së Madhe Kombëtare prej më shumë se gjashtëdhjet vjetësh e këtej, përfundimet e së cilës kanë vëndin e tyre nga më të parat në ndërtimin e Shqipërisë së lirë.

Me një program sa të thjeshtë, aq të gjërë dhe këmbëngulur e filluan anëtarët e Kollonisë Përpjekjen për Kombësi dhe Shqipëri: me shvillimin e ndjenjës shqiptare, të vetëdijes kombëtare, të cilën e pasonte dyke e shoqëruar mësimi i gjuhës shqip, hapja e shkollave shqipe, krijimi i shoqërive dhe klubeve nacionaliste, organizimi i çetave kryengritëse të Lirisë për të fituar autonominë dhe administrimin krejt shqiptar të Vëndit; ëndra e fundit, e shikuar larg nga shkaku i fuqisë édhe së pashkatëruar të perandorisë otomane, ish Vetëqeverimi i Shtetit Shqiptar të pavarrur dhe suveran-qëllimi fundor i gjithë organizatave.

THEMELIMI I SHOQËRIVE SHQIPTARE NË RUMANI 

Themelimi i shoqërive shqiptare në Rumani është i dokumentuar nëpër arkivat përkatëse, mburim i pashterrur atdhedashurije, të plotësuara në hollësirat e tyre nga kujtimet dhe shkrimet rastore të veteranëve.

Nga këto arkiva dhe kujtime dhe shkrime, burimi kryesor i të cilave për të nënëshkruarin është këtu ajo biblioteke e gjallë e Kollonisë që quhet Asdren po ngjizet dhe rrëfimi pasonjës:

 E para Shoqëri që u fillua në Bukuresht ka qënë themeluar zyrtarisht më 30 të Vjeshtës së parë 1879, sikundër shënon dhe e përkohëshmja Diturija e Bukureshtit, botuar më 1916.

Pak kohë passi kish filluar punën e saj Shoqërija e Stambollit, vjen një letërkëmbim nërmjet udhëheqësve të kësaj dhe shqiptarëve më me rëndësi të Bukureshtit, të mbledhur rreth shoqërisë së tyre me vendim po pa bujë. Letërkëmbimi, i nënëshkruar nga Stambolli prej Sami Frashërit, Jan Vretos dhe Naim Frashërit është një dokument mallëngjenjës për çdo shqiptar të kohës s’onë. Dituraku i math Sami Frashëri, kryeatdhetari i Shoqërisë së Stambollit bashkë me shokët e tij flet me aq thjeshtësi dhe bindje në këto letra, me aq shentëri për vëllazërimin e përgjithshëm shqiptar, për Idealin e Shqipërisë së arthme, sa, dyke lexuar dhe sot fjalët dhe këshillat e tija të mburuara prej të vetmit parim të vërtetë kombëtar që është parimi i Vëllazërimi, nuk habitemi se si Kollonija e Bukureshtit, edhe pas tretjes së shpejtë së Shoqërisë në Stamboll, e vazhdoj gjer në fund përpjekjen e madhe drejt Qëllimit Kombëtar, të fuqizuar dhe të ndritur në atë parim nga qëndra e Stambollit.

Pa mbaruar viti 1880 ardhi në Bukuresht kryeveterani i palodhur Jan Vreto Posténani, përfaqësonjës i Shqiptarëve të Stambollit, me mision organizimi shoqërirash kombëtare jashtë Atdheut. Shoqërija e Kollonisë Shqiptare të Bukureshtit, që kishte për kryetar Vangjel Geçon nga Korça me arkëtar Llazar Andonin nga Kolonja, s’kish filluar édhe jetën e saj të lëvizur, në fushën e gjërë të vepërimeve të mëpastajme. Po që tashi qëndronte me vullnet gati për punë. dyke patur në krye një burrë që u shqua kurdoherë në jetën sa vinte më të gjallë të shoqërisë.

Ky veteran i radhës themeltare të Lëvizjes, Vangjel Geçua, është dhe ay në shtëpi të të cilit u bë – siç del nga dokumenti përkatës – e para mbledhje për një Degë Shoqërije, më 18 të muajit Korrik 1881.

Jan Vretua shvillonte një vepërim të palodhur, të pathyer, dyke përmbushur detyrën kombëtare të tij si nisjator dhe organizonjës i çështjeve. Ay punonte me atë durim dhe me atë ëmbëlsi të karakterit të tij, që e kish për vetije. Kësaj i detyrohet dhe fakti se i-a hariu kurdoherë qëllimit dyke përhapur idenë e madhe të Rilindjes, dhe dyke i dhënë asaj veglat e nevojshme, konkrete, për një zbatim dhe sendësim të dobishmë; këto vegla ishin shoqëritë e vëna në udhë organizimi prej tij, dhe të cilat u patnë rrëfyer të plotvlerëshme nër veprat e kryera më pas pavarrursisht. Nuk rinte Vretua kurrë në vënd, gjithnjë ish në vepërim, gjithnjë i paqetë. Qetësohej, përkohësisht, vetëm passi e mbaronte punën e tij, passi  e vinte në udhë të mirë për t’u ndjekur dhe për t’u ritur ajo punë pastaj prej vetiy. Kështu bëri dhe për Shqiptarët e Rumanisë në Bukuresht, ku organizoj aty Shoqërinë më të parë të Mërgimtarëve, të mbushur me lavdi ndaj Atdheut për veprat lartësisht të merituara. Ay mbeti vetëm pak kohë në kryeqytetin Rumun pas themelimit të Shoqërisë, dyke u kënaqur me vajtjen e regullshme, shpresëdhënëse, të përpjekjeve të Komitetit të saj. Sepse pa durim, nga fillimi i vitit 1882, u hoth shpejt-e-shpejt në Egjipt, për të bërë propagandë kombëtare nër Shqiptarët e atjeshmë.

Vajtja e Jan Vretos prej Bukureshti në Egjipt me mision kombëtar dhe propagandistik, nuk ish e mundur të mos japë ato pemë, që sicilido e priste pa as më të voglin dyshim prej fuqisë bindëse të zemrës së tij të bardhë. Sepse Vretua kishte jo vetëm durimin dhe ëmbëlsinë e karakterit, po ish dhë mëndje-urtë dhe elektrizonte bashkëfolësit dal-nga-dal si me një magji të pakuptuar. Magjija e tij, ishte besimi i tij në ato që fliste. Aq kulluar dhe aq bukur e parashtronte ay idealin kombëtar të Shqipërisë, sa dëgjonjësit i-a rrëmbenin si të thuash fjalën nga goja, dhe fjalën dhe qëllimin e tij e bënin fjalën dhe qëllimin e tyre. Kështu udhëtimi që bëri Jan Vretua në Egjipt – në Egjiptin e Eftim Mitkos, të Spiro Dines, dhe të Çajupit- lëshoj farën e dëshëruar dhë të pritur të fillimit dhe atje të një Shoqërije Kombëtare, për të cilën u nënëshkruan menjëherë sumëra të mjaftuarshme nga Shqiptarët e mërguar. Midis nënshkrimeve dalin në pah, për sumën e derdhur dhe veprën e mirënjohur, emëra veteranësh që kanë vënë sicili gurin e vet në ndërtesën e Kombit: Eftim Mitko-Korça, Jovan Mitko-Korça, Spiro Dine-Korça, Mandi Peci-Korça, Kristo Dako-Korça, Thanas Dako-Korça, dhe – gjë e vetëkuptuar – në krye të gjithë këtyre me sumën më të madhe prej dhjetë napolonash flori Nikoll Naço Korça, kryetari i famshëm i Shoqërisë Drita (1884) të Bukureshtit, i cili asikohe gjëndej edhe për pak në vëndin e tij të parë të Mërgimit në Egjipt.

Këta Dërgimtarë të Idesë shqiptare të Egjiptit, të cilët, me t’i-u përveshur detyrës derthnë një-herë përmbajtjen e pasur ose të vobektë të kuletës së tyre, kapnin numurin e habitshëm prej nëntëdhjetenëntë vetash, dhe ky numër kapi sumën e katërmijë-e-nëntëqind frangave, të holla e të dhuruara që me rastin e mbledhjes më së parë.

Përpjekja nacionalistike në Egjipt nuk e ka mburimin aspak nga Shoqërija e Stambollit, njëjt dhe me përpjekjen e Shqiptarëve të Italisë, atyre të Rumanisë dhe të Greqisë. Ajo daton istorikërisht, me këto të tjerat, që përpara vepërimit të Stambollit. Sikundër Jeronim De Rada kish filluar mbledhjen e Rapsodive shqiptare të tija nër Arbëreshë më 1833, sikundër Naum Veqilharxhi botoj abetaren shqipe të tija më 1844 dhe shkruante për propagandë kombëtare në Bukuresht më 1846, sikundër P.D.Kupitori kishte shkruar në Athinë më 1868 mi abecenë shqipe, ashtu dhe Eftim Mitkua kish botuar Bletën Shqiptare në Aleksandri të Egjiptit që më 1878.

VLERA E JAN VRETOS, ËSHTË AJO E MISIONARIT TË SHQIPES

Vlera e Jan Vretos, është ajo e Misionarit të shqipes: ajo qëndron në frymën shtytëse dhe organizonjëse të tija, një frymë fisnike me parime krejt të njerëzishme, siç u shfaq paras në Bukuresht dhe tashi dhe këtu nër të mërguarit e Egjiptit.

I kënaqur me zemër nga puna aq e mirë e përfunduar në Egjipt, Jan Vretua niset e këthehet edhe njëherë në Bukuresht për hollësira që vështronin degën e atjeshme dhe ri vetëm gjashte javë dyke ikur pastaj për në qëndër në Stamboll.

Duhet të shënojmë, me qënë që flasim mi Kolloninë e Shqiptarëve të Rumanisë dhe për veprat e therroritë e tyre, se shpenzimet e vajtjes së Vretos për në Egjipt nuk u bënë as prej Qëndrës së Stambollit as prej Shqiptarëve të Egjiptit, po vetëm prej Shoqërisë idealiste të Bukureshtit e cila, përpara se t’a nisë për në Egjipt, Vretos i dorëzoj për nevojat lëndore të Misionit të tij katër-qind franga ar të dhëna vetëdashërisht nga disa anëtarë të saj më të zellshëm.

Në Stamboll Shoqërija zhvillonte me punë dhe pa bujë vepërimin e saj, e lejuar siç ishte nga qeverija otomane që e kish ngritur vetë dyke u shtrënguar në mes të rethanave politike të kohës. Qeverija i-u kish dhën Shqiptarëve dhe një ndihmë për qëllimet e Shoqërisë – tre-qind napolona – dhe ata dijtnë t’i përdorin me vënd, si çdo send e gjë tjetër që vështronte Shoqërinë.Vepërimin e tyre ata e kishin përfunduar tashi-për-tashi dyke shtypur një Abetare, dhe dyke e shpërndarë dhe përhapur në Rumani, Shqipëri dhe kudo gjetiu ku mundnin. Bëhej dërgimi më shumë vetërisht, kjo ish mënyra më e përshtatur dhe më e sigurtë e kohës, po dhe posta e Konsullatave të huaja përdorej dëndur nga shkaku i mënjanimit të çdo kontrolli të padëshëruar qeveritar. Dyke marë para sysh se Abetarja u botua në dhjetë-mijë copë, kuptohet vetiu përhapja fillimërisht e mjaftuarshme e saj. Sepse në këtë kohë ishin të pakët lexonjësit – lexonjësit me dashuri të vërtetë për shqipen dhe për këtë libër shqip, e cila qe shtypur me shkronjat e Jan Vretos të qojtura përgjithërisht si abeceja e Stambollit. Këto shkronja që kanë për themel shkrimin latin, mëmëdhetarëve të parë të shqipes i-u sillnin pak vështirësi me shenjat slavishte dhe gërqishte të futura aty-këtu midis tyre, dhe ishin një shenjë përbuzëse të idesë shqiptare nga ana e kundërshtarëve. Të metën e tyre të dyfishme – praktike dhe politike – e hoqi Nikoll Naçua. Ky, nër aqe çështje të zjarrshme të hapura dhe të përfunduara prej tij më qëllim më të pastër kombëtar, shkakëtoj në Bukuresht, që me rastin e parë, dhe bisedën e përdorimit ose jo të shkronjave të Vretos; kjo dokumentohet nga letra e rëndësishme e Kostandin Kristoforidhit që i dërgoj Naços në Bukuresht prej Elbasani më 15 Janar 1888, ku preket ajo bisedë. Si njeri me personalitet të fortë dhe me vendim që ishte Naçua, jo vetëm që ay u shpall për-një-herësh kundër abecesë së përzjerë të Jan Vretos dhe për një shkrim krejt latinisht të shqipes, po e vuri në zbatim këtë bindje të tij dhe dyke botuar gazetën Shqiptari në Bukuresht, më 1884. Koha e rrëfeu, se gjykimi i Naços rreth abecesë shqipe kish qënë një gjykim dhe një larkshëkim themeltar.

Gjith dyke zhvilluar vepërimin kulturor e përhapjen e gjuhës shqip të shkruar, udhëheqësit e Shoqërisë në Stamboll nuk linin prej dore letërkëmbimin me burrat e Bukureshtit, dhe i-u shkruanin përhera rreth vajtjes së punëve të Degës dhe mi nevojat e Qëndrës. Aq me dashuri ishin këto letra për atdhetarët e Bukureshtit, të cilëve i-u drejtoheshin, dhe për çështjen e ndritjes së Kombit, që kishin për të vetëm ideal, sa vraga që ato linin në shpirt ishte shumë e fellë dhe nga ky shkak dhe shtoheshin anëtarët e rinj të kollonisë dita me ditën.

Kryetarët e Stambollit, kishin gjetur barin shëronjës të plagës së kombit shqiptar: bashkimin e shenjtë. Dhe për t’a ungjillizuar këtë bashkim, me tërë shënjtërinë që kërkonte, ata kishin dhe tërë virtutat.

Prandaj dhe sot si ahere dhe si përhera, ata që me afsh e duan Vëndin, siç e kanë dashur dhe siç do t’a duan, mbajnë për zemre gjithnjë Shqipërinë e vërtetë, Shqipërinë e bashkimit vëllazëror të të gjithë Shqiptarëve, që është Shqipërija e Naim Halit Frashërit, e Jan Vreto Postenanit, dhe e Pashko Vasë Pashë Shkodranit. 

Përkrah me kujdesimin e pafjetur të kryetarëve të Stambollit , ritej në Bukuresht, më shumë nga gjallërija vetijake e Shqiptarëve të këtushmë sesa prej shpirtëzimit tërthoras së andejmi, dhe nevoja e Kollonisë për  të pasur Shoqërinë-domethënë nisjativën dhe vepërimin krejt të pavarur të vetin. Anëtarët e Kollonisë deshin t’i përvishen punës një-her-e-mirë nga vetëvetja e tyre dhe jo ashtu dyke u hequr zvarë mengadal, ose dyke pritur udhëzime nga Qëndra. Pret i mefshti jo njeriu i pajosur me temperament. Kjo gjindje e solli çështjen ashtu që tashi të gjithë në Bukuresht kërkonin të organizoheshin në liri, të punojnë të lirë, sepse ndjenin kësisoj me lirinë e vepërimit vajtja e përpjekjeve të tyre për Atdhe do dilte më e dobishme.

Lëvizja e çlirimit kishte harirë në kulm, dhe pregatitjet për një Mbledhje të madhe qenë mbaruar. Po qarkullonte parola e përgjithëshme se shoqërija e Bukureshtit do bëhet autoqefale.

E vërteta istorike është, siç pamë në radhët më lart, se autoqefalija e Shoqërisë Shqiptare të Kollonisë në Bukuresht ishte fakt i mbaruar që përpara përzjerjes së Stambollit me anën e Jan Vretos. Shënuam aty paras një ngjarje të Bukureshtit, me plot kuptim për mëndësinë dhe gatishmërinë patriotike të shqiptarëve të atjeshmë: Shoqërija Kombëtare e Kollonisë qe themeluar zyrtarisht në Bukuresht që më 30 të Vjeshtëssë Parë 1879, siç thamë me kryetar Vangjel Geço-Korçën dhe arkëtar Llazar Andon-Kolonjën; domethënë përafërsisht dy vjet më parë se të vijë në Bukuresht nga Shoqërija e Stambollit me mision Jan Vreto Postenani, aty si nga fundi i vitit 1880, dhe se sa të bëhet, siç është dokumentuar, e para mbledhje për një Degë Shoqërije në Bukureshtmë 1881, 18 korrik – edhe kjo në shtëpinë e kryetarit të Shoqërisë së parë Vangjel Geços.

Mbledhja e madhe e paralajmëruar u bë me të vërtetë pa as më të voglin vonim më 27 Dhjetor 1884, dhe u themelua zyrtarisht Shoqërija e pavarur-autoqefale-e Kollonisë Shqiptare të Bukureshtit me kryetar plakun milionar Anastas Avramidhi Lakçe-Korçën; ky, i pari mi të gjithë, fali një sumë prej dy-qind napolonash që në krijim të Shoqërisë, kur u mblothnë më tepër se pesë-mbëdhjetë-mijë franga ar. Si pas Kanunores origjinale, Komiteti nënë kryesinë e Lakçes ka qënë i përbërë prej veteranëve të poshtëshënuar:

Nënëkryetar: Kostandin Eftimiu-Drenova; shkronjës: Vasil Kanash-Frashëri dhe Gjergj Vangjel Geço-Korça; pleq: Vasil Abdulla-Dibra, Gjergj Doko-Korça, Spiro Eftimiu-Drenova, Abdrea Mborja dhe Irakli Duro-Drenova; kqyrtarë të punës: Kostandin Naumesku-Drenova, Llazar Duro-Drenova dhe Vangjel Geço-Korça.

Emëri i Shoqërisë i pranuar midis enthuziazmës me zëra të përbashkëta u vendos të jetë Drita, simbol i ndritjes që sot e tutje të popullit shqiptar nga errësira shekullore.

Përveç kryetar Lakçes dhanë njëkohësisht sumëra të mira të hollash dyzet-e-nëntë anëtarë nga më të flaktit, midis tyre vëllazërija Hr.Tërpo tre-qind franga, Vangjel Geçua-kryetari i shoqërisë më së parë së Bukureshtit më 1879-dyqind, Sotir Manua dy-qind, Anastas Raci një-qind-e-pesëdhjetë, vëllazërija Vasil Marko një-qind, Vasil Hr. Kosma Bermashi një-qind, Themistokli Geçua një-qind, Gavril Pema një-qind, si dhe dy atdhedashës të fisit Vreto- Gjergj Vreto dhe Kostandin Vreto-me kamje lëndore të vogël po me shpirt shqiptari të math, nga një dhuratë sicili.

Një gëzim dhe një fryme e re gjallëronjëse i-u hyri tashi për zemre gjithë atyre që ishin prganizuar në këtë shoqëri më-vete, mbledhjet ndiqnin njëra tjetrën, dhe dëshira më e parë e tyre ishte: të shtypen libra shqip, të shtypin libra shqip, të ndërtojnë  një shtypëshkronjë për të shtypur sa më parë libra shqip.  

(PJESA E PARË)

Kryengritja e Malësisë Madhe në Poemen“Mbi Ta“ e L.Poradecit

by

-Kryengritja e “Malësisë së Madhe”, që bashkoi kombin mbarë, në Poemën “MBI TA”, të L. Poradecit-
 

Shkruan:Pertefe LEKA-

Titull i poemës “Mbi ta” i shprehur me pesë tinguj në dy fjalë, dëshmon për një ngjarje historike të lavdishme.
 Lasgush Poradeci si poet i fjalës së urtë e të fisme në tërë krijimtarinë e tij, i këndoi lirisë në të gjitha poezitë e tij: patriotike, erotike e filozofike.Si Poet erudit dhe shumë dimensional ishte një luftëtar I vendosur dhe mbrojtës I traditave më të mira edhe për etninë dhe albanologjinë. (kujto letërkëmbimin e M.Kokalarit me L.Poradecin të cilët mundësuan hapjen e katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Romës dhjetor 1939)
Për Festën e Flamurit, që kurorëzoi përpjekjet shekullore të popullit shqiptar për mvehtësi, Lasgushi thurte poezi në harmoni me zjarrin e shpirtit dhe stilin e mendjes së tij të ndritur, duke i dhënë muzikalitet vargut si në Marshet Heroike – Patriotike.
 25-Vjetorit të Pavarësisë, i kushtoi poezinë “Naim Frashërit”, ideologut të Rilindjes Kombëtare dhe poetit më popullor që ka edhe sot shqiptaria, mbrojtësit më të madh të gjuhës shqipe që e quan:”Shpat’e ndritur e lirisë”
 Përvjetorin e 60-të të Pavarësisë, e kremtoi me botimin e poemës “Mbi Ta”, dedikuar kolegut, vjershëtorit, luftëtarit të paepur, për liri e pavarësi,”Poetit e Pushkatarit Rilindas” Risto Siliqit.
 Si poet e historian ka paraqitur artistikisht sakrificat e një populli, të drejtuar nga heronjtë strategë të cilët si yje të pashuar kanë lënë një dritë të pashembullt.
 Poema fillon,me vargjet, që në strategjinë e luftimeve, mund ta titullojmë si faza e Sulmit:
 Risto Siliqi- nisu shpejt// ku shfren me kob e liga/
 Ku ndeshet kombi i ngritur krejt //Me tri Kuçedra shtriga/
 Shpejt me mauzerin tënd zemrak// dhe penden e praruar/
 Ku mposht halldupin turkoshak//Atdheu duke u dëshmuar/….
 Është fjala për kryengritjen e Malësisë Madhe të vitit 1911, një epope e lavdishme e luftërave heroike që brezat e sotëm dhe ato që do të vijnë duhet ta mësojnë, jo vetëm për misionin që kreu duke bashkuar shqipëtarët e të gjitha trevave, por edhe për jehonën që pati në botë nga shtypi i shkruar se si një popull i vogël, që betohet vendosmërisht për liri e pavarësi, mundi të mposht një armik shumë të fuqishëm.
Ky shembull solidariteti mbarë kombëtar na duhet më shumë se kurrë, kur fqinjët verior e jugor dhe forca të errëta, përpëlitën me penetrue në forma të ndryshme përtej kufijëve shtetëror të Shqipërisë, vazhdojnë avazin e vjetër me pretendime. ( për kufijtë: tokësorë,ujorë, ajrorë, për varret,për kishat, për heronjtë, për lahutën e fustanellen …)
Shembull I lartë organizimi ishin edhe drejtuesit e kësaj kryengritje si Dedë Gjo Luli, Mehmet Shpendi…. të cilët, kullat e tyre të thjeshta, i kthyen në institucione të rëndësishme, në kuvende ku pleqëroheshin planet e luftimeve, me miratim të përgjithshëm.Ata ishin jo vetëm kuvendar të urtë e të arsyeshëm, por për veprimet e tyre konsultoheshin, kërkonin dhe pranonin këshilla edhe nga intelektualët luftëtarë, si Risto Siliqi, Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Nikollë Ivanaj, mësuesi i ri Palokë Traboini…., të cilët u bënë njësh me kryengritësit, dhe pas tyre u përfshi;
 “kombi mbarë” në luftën “Me tri kuçedra shtriga”( 1- ballë për ballë me pushtuesit turq, 2-me tinzarët pas shpine serbo- malazezët,dhe 3- me fuqitë e mëdha që padrejtësisht copëtuan trojet shqiptare.)
Poema “Mbi ta” ka një lidhje edhe me krijime të tjera të poetit, me vargun:
 ”mes për mes për Shqipëri//Drini plak e i përrallshëm që mburon prej Shendaumi.”
 Gjë  që e ka  përsëritur dhe e ka mbartë  edhe nga poezitë “ Poradeci”, “Naim Frashërit”…..
 Nuk i mungonte aftësia poetit për të krijuar vargje të reja e të skalitura, por diçka tjetër e shqetësonte ….që e kishte kaq për zemër këte varg…
 Lumi për Poetin nuk ishte thjeshtë një nocion gjeografik a peisazhi, por kishte ngarkesë emocionale, historike, …sepse në Shqipërinë natyrale të Lasgushit Drini kalon ” mes për mes për Shqipëri”.
 Ndaj lumin më të gjatë, do ta paraqesi si vijë mesi të fushës Arbërore…Lasgushi si mjeshtër i simetrisë, ia ka lënë “Drinit plak”ta kallxojë historinë që mbart….sepse edhe lumin edhe liqenin edhe tokën e etërve i deshi të pandarë, siç na e ka falë Krijuesi. (kujto vargun:”Perëndim I vagëlluar mi liqerin pa kufir”)
 Në se do të Isha përpara nxënësve në vitet 1965 dhe më tej dhe ta komentoja këtë varg, duhet të kisha të varur në tabelë “Hartën e Shqipërisë Etnike” të projektuar nga Prof.Ahmet Gashi, dijetar e patriot kosovar ( koleg i Lasgushit dhe mësuesi i Zonjës tij, Nafijës, në Institutin “Nana Mbretëreshë.”) Në atë kohë nuk mund ta paraqisja, një mjet të tillë për ilustrim sepse ne njihnim vetëm hartën e cunguar të Shqipërisë, ndërsa Lasgushi çdo gjë që kompozonte kishte parasysh, Shqipërinë Etnike, për të cilën mendonte, shkruante dhe për ate vuante.
 Për të vërtetën historike, kufijtë nuk ishin pengesë për poetin. E paraqiti luftën e Malësisë me vullnetarë nga të gjitha trojet, duke bërë një paralelizëm me lumin Drin që gjatë udhëtimit mbledh ujërat e të gjitha degëzimeve malore duke u qetësuar deri në grykëderdhje.
 Lumi Drin si vijë mbrojtëse, që rrethon gjithë Fortesën Alpine I jep Dritë ( dritë emër i përafërt me Drin) gjithë këtij pejsazhi natyror, ku autori ka përshkruar ngjarjet e Malësisë Veriore,
 Në se te” Vdekja e Nositit”, poeti e ka personifikue vetëflijimin në emër të dashurisë për jetën,apo te “Gjeniu i Anijës“, ku shpirtin e fatosit “aspak nuk e thyen rreziku”, në poemën
 “Mbi Ta”poeti është i drejt për drejtë, me ngjarje dhe personazhe historikë që veprojnë shpejt dhe flijohen për të drejtat e tyre kundër masave represive të armiqëve shekullorë.
 Ky është edhe misioni që ka marrë përsipër poeti: sakrifikimi për Ideale të larta si një patriot I lirë, e shprehur në të gjitha poezitë patriotike me frymën e Rilindjes. (në poezitë “Naimit”,”Gjuha e zjarrtë”,“Lundra dhe flamuri”, “Bjeri telat” ..)
 që lidhen ngushtë me momentin aktual , ku fqinjët e ardhur nga ana anës pretendojnë me makinacione nga ma absurdet, të përvetësojnë territore, për të ngushtuar hapësirat legjitime te kombit shqiptar, autokton mijëra vjeçarë.
 Ndaj dhe poema “Mbi ta “ është një thirrje për unitet për shqiptarët kudo në botë, dhe të harmonizojnë kërkesat ndaj çdo përpjekje shoveniste si në vargjet e poemës:
 “Ku ngrihet kombi peshë //Ku mposht t’urryerin armik //Malsija burrëreshë;//
 Kështu forca e bashkimit ka produkt fitoren :“Rrok pushkën plaku qindvjeçar//Dhe shtatëvjeçar çunaku// “Atdheu duke u dëshmuar”
 Poeti duke njohur krenarinë natyrale të malësorve dhe kurajon e lindur, të cilët dallohen në ecjet e lehta e të shpejta, kur i thërret i pari tyre, i drejtohet Risto Siliqit:
 “ Nisu shpejt”, sepse veprimet luftarake ishin në drejtimin e duhur. Kryengritësit kishin nevojë për njerëz si R.Siliqi, mendimtar e jurist; organizator i shquar e luftëtar, që ishin në një Frymë ndaj: ”Fluturonim plot hare// si t’ ishin zogj me fletë//
 (Risto Siliqit (1882-1936) poet, publicist, avokat, aktivist i çështjes kombëtare shqiptare.I ndjekur nga regjimi turk e malazes, i denuar dy herë me vdekje, jetoi 10 vite në syrgjyn. Pasurinë që dispononte e shiti, për të ngritur hotelin “Albania” në qendër të shqiptarëve të Malit Zi,që të ishte një vend takimi për patriotët shqiptarë.Udhëtonte shumë në vendet ku ishin mërgimtarët shqiptarë për çështjen kombëtare.Mori pjesë aktive në kryengritjen e 1911 bashkë me Hilë Mosin, luigj Gurakuqin ….Si jurist e luftëtarë mori pjesë në Kuvendin e Greçës dhe ishte një ndër përpiluesit e memorandumit të quajtur “Libri i Kuq”.Në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës, punoi si gjykatës në Vlorë dhe më vonë sekretar i Ministrisë së Drejtësisë.Me 1923 lidhi miqësi me Fan Nolin por pas 1924, nuk mori pjesë në jetën politike. Ishte themelues i klubit patriotik “Lidhja Shqiptare” dhe redaktor i organit “Shqypnija e Re”.Libri “Pasqyra e ditëve të përgjakshme “ është një vepër dokumentare letrare,ku detajohen, kryengritja e Kosovës 1910 dhe ajo e Malësisë Madhe 1911, ku evidentohen heronjte,Isa Boletini,Idriz Seferi,Dedë Gjo luli, Mehmet Shpendi…. Ku ngjarjet janë paraqitur me vërtetësi sepse ishte vetë pjesëmarrës në luftë.Protesta ndaj padrejtësive shoqërore ndihet në vjershën e gjatë “Burim Poetik” Vepra “Mrika në Shkangull” një vepër romantike,proteston kundër shoqërisë patriarkale.me zakonet e egra.Mbi bazën e së cilës djali i tij, shkrimtari,Llazar Siliqi, shkroi libretin e Operas Mrika. Ernest Koliqi në emër të djemnisë shqiptare, me rastin e ndarjes nga jeta, e krahason me Pashko Vasë Shkodranin dhe me Naim Frashërin duke theksuar: “Poet me ndjenjë të hollë, gazetar me kurajo, avokat me zotësi dhe ndershmëri” Duke vazhduar me Risto Siliqin, të cilit ia njihte vlerat si poet I kryengritjes se Kosovës me 1910 dhe i Malësisë Madhe si dhe aktiv me armë në dorë në luftime ravijëzon në poemë të gjithë bashkëluftëtarët me të cilët bashkoi forcën fizike dhe mendore, në aksione dhe kuvende. Lasgushi nuk i ndanë malësorët e veriut, ata s’njohin kufij, kanë një qellim të përbashkët duke përshkuar rrugë të vështira:
 “Kur zbritëm në shtegim jugor //Nga Drini i Zi matanë // këndonin me zë burrëror //Hotjanë dhe Shaljanë//“
 Shqiptarët ngjiten majave si dragoj me fletë.Ata vijnë edhe nga ana tjetër e Drinit, për t’u bashkuar: “Në kulm të Malësisë”. Lasgushi emrin e “Kosovës sokoleshë” nuk e ka përmendur ne poemë. Sa jetoi, digjej e përvëlohej për te, bile edhe lotonte,( e pashë në një video) kur ia përmendnin ngrinte zërin me ton “ Kosova është zemra Shqiptare, është Dardani “
Në kohën, kur poeti e shkroi poemen më 1965, si duket e kujtoi mikun e zemrës, Mitrush Kutelin, që shkroi “Poemin Kosovar “ të cilit, jo vetem që ia ndaluan veprën, por desh e futën të gjallë në dhe.
 Ndaj në poemë përmend – Istogun -dhe ja le “Drinit plak” të tregojë vendet ku përshkon.
Eshtë Peja tokë Shqiptare ku buron Drini i Bardhë dhe bashkohet me Drinin e Zi një arterie shekullore që lidhë Kosovën shqiptare me pjesën tjetër të Shqipërisë, “Ku Drin’ i bardhë nën Istog//merr fill drejt Shqipërisë.”
 ( Istogu shtrihet në pjesën veriore të Rrafshit të Dukagjinit, ku ngrihen lart “Bjeshkët e Rugovës”. Gjatë pushtimit turk I përkiste Sanxhakut të Pejës. Një zonë e banuar që nga kohët e prehistorisë. Këte e dëshmon rruga e vjetër që lidhte Detin Adriatik, gjatë kohës së Dardanëve dhe Romakëve e me tej, me Pejë,Mitrovicë,Shkodër.)
 Për të vertetuar lashtësinë e kësaj bashkësie poeti ka gjetur një toponim shumë interesant ku përdorë një fjalë të vjetër të gegërishtës “drumi”në vargun:
 “ Mes Arbërit,me mall rinor,// E zbret kalitas drumi” //Ku Drini plak e përrallor// Buron prej Shendaumi.”
 Fjalë që e gjejmë edhe në dialektin Çam( -drom-dhrom -rrugicë ). (Në veri ka kuptimin e një arterie kryesore që lidh krahinat e largëta, edhe kuptimin e një ure që dikur lidhte përmes drumit të telit Pejën me Gjakoven.Në një këngë kreshnikësh këndojnë: “ kuer u ba Kotuzi ndan vjeç//Aj ndan vetë në mejdan i ka pritë //Aj ndan drume ka zaptue //Aj ndan shehre tuj urdhnue// …. “drum” rrugë përmes lumit, që kalohet me një mjet lundërues ose me një urë me tela. Dikur një vig që lidhte dy brigjet e lumit… )
 Kur poeti jetonte , tregonin miqtë e tij, në ngjarjet e vitit 1981, buçiste zëri I tij “Kosova vullkaneshë”.E këte tokë të dashur ia kishin ndarë padrejtësisht nga trungu mëmë. Lasgushi vlon në shpirt ndaj shpërthente me krenari: ”Kush është lulja në Ballkan //Që bota i ka sevdanë /Kosova që s’njeh sulltanë /plot difë e kapedanë /Kosova që bën sulm në zjarr/porsi dragoj me fletë/siç bënte sulm ngadhimtar/ Gjergj Kastrioti vetë./…
 Edhe kosovarët e kanë nderuar e respektuar Lasgushin. Veprat e tij studioheshin, komentoheshin dhe botoheshin prej tyre. E ftonin në Kosovë, por për poetin kishte vështirësi të kalonte kufirin, kishte mospërputhje me rregjimin. Edhe kur filluan të vinin individ të caktuar në tokën mëmë e kërkonin ta takonin, nuk lejohesh takim privat,me kollosin e Lirikës shqiptare. Njëherë kur donte ta takonte prof. Hasan Mekuli, nuk e lejuan t’i shkonte në shtëpi, kur gjendja shëndetësore e pengonte të dilte jashtë.
 (Në dëshpërim e sipër u shpreh “ Pra s’u takova me Kosovën vullkaneshë .Pse? Sepse nuk lejohet takim privat në Vendin Tim (Shqipëri), të mos takohem me Vendin Tim (Kosovë). Pastaj “privat” jam unë – unë Lasgushi i kombit? Sa më dhemb! dhe sa më dëshpëron ! / nga Gazeta Liberale.)
 Ky është “Lasgushi I Kombit”, lasgushi I Poradecit që e gjenë vetën me vullnetarët: ”Mes Arbërit me mall rinor”…
 Edhe pse në poemën “Mbi Ta”,luftimet janë fokusuar në betejat përfundimtare,harta gjeografike e kryengritësve, vjen e zgjerohet, për ta zbuar njëherë e përgjithmonë armikun shekullor deri në fitore:
 “Për t’u mbuluar me lavdi/Në sulmet fitimtare”/
 Shtimin e rradhëve të luftëtarëve e vlerëson edhe si rezultat i virtyteve të larta që trashigojnë,bujarinë, shpirtin e sakrificës, mikpritjen,besën…
 “Kaptuam shtatë male rresht //Malësisë për t’ju falë /..Dhe ja shtatë burrat tok //Në kulm të Malësisë/…
 Të kujton heronjtë e legjendave si te Gjergj Elez Alia nandë vjet,nandë plagë…apo legjenda “Kush e solli Doruntinen” nandë djem,nandë nuse, nandë djepa…..

 Në se do t’i referohemi historisë për shtatë burrat e malsisë,numri shtatë, nuk është vetëm një inspirim folklorik i autorit nga legjendat , sepse janë të njohura bëmat e shtatë shaljanëve, të cilët nuk janë legjendë, por u bënë legjendar, ata janë shtatë emra të gdhendur në Përmendoren, buzë “Lumit të Shalës” dhe të përjetësuar nga Aktori i Madh, Ndrekë Luca,në Dramën “Shtatë Shaljanët”.
Atje, në betejën e Deçiqit, u betuan edhe shtatë prijësit e Bajraqeve të Malësisë: Hot,Grudë,Kastrat,Kelmend,Shkrel,Triesh,Kojë,(keto dy të fundit edhe pse ishin nën Malin e Zi morën pjesë në kryengritje). Atje në luftime të përgjakshme,për Majën e Deçiqit ranë edhe shtatë trimat e Kojës, bashkëluftëtarë të Dedë Gjo Lulit.
 Ndërsa në poemën ” Mbi Ta” të Lasgushit ata “shtatë burrat tok” vinin nga Malësia e Kosovës, sepse Malësia gjeneronte heronj.
Ata vinin fill pas kryengritjes së Kosovës më 1910, të vendosur për t’u ngjitur …“Në kulm të Malësisë”
 “Mirë se të gjejmë atdhe bujar! /Malësi e lavdëruar!/
 Pranon ti,oh! Pak gjak shqiptar /Që vjen për të dëshmuar./
 Atje, në “malësinë e lavdëruar”,
 u mblodhën tok dhe dëshmuan se kush janë:
Një solidaritet i paparë nga të gjitha anët , u bënë si një forcë e vetme duke arritur një kulm me 6 Prill 1911.
 “ U nismë shokë e miq//Prej shkodrës në malsitë//Ku Dedë Gjo Luli me Deçiq //I mbron atdheut kufitë//
 Me të vërtetë ishte simbolike, ngritja e flamurit në Deçiq, por betejat e luftimeve dhe diplomatike do të vazhdonin …
 Dhe nga kjo luftë e drejtë për të mbrojtë tokën e të parëve, kundër armiqëve shekullorë poeti është optimist:
 “luftëtarët do të fitojnë lavd e nder,.. ta ndjejë Evropa Mbarë”
 Duke ngritur lart jehonën e revolucionit të një populli mijëra vjeçarë në truallin e vet, me gjuhën më të vjetër, vargu i mësipërm bjen si këmbanë për shtetet e mëdha që e ndanë sipas oreksit tyre, duke e tkurrur në një shtet të vogël por të papërkulur.
 Një përmendore për kryengritjen e Malësisë Madhe, ka ngritur Gjergj Fishta, me kryevepren e historisë së letërsisë shqiptare,”Lahuta e Malcisë”, që është ruajtur si librat e shenjtë edhe kur ishte e ndaluar.
 Lasgushi e adhuronte Fishtën e quante “shkëmb i Tokës dhe shkëmb I shpirtit shqipëtar”.Kur Lasgushi vizitoi Shkodrën me Asdrenin dhe këmbyen librat me Fishtën, i bëri këte kushtim: ”Njeriut të Zotit meditans dhe militans,Burrit Shqiptar përfaqësonjës. Më të madhit epik të shekullit”.Liriku i madh, dinte përmendsh vargjet e lahutës dhe i citonte kur ishte me miqtë e tij ( Ah kadalë, Nikollë, t’vraftë Zoti// Se s’ke pa shqiptar me sy // Mu më thonë Oso Baroti// që e djeg veten megjithë ty)
 Edhe poema “Liria” e Ndre Mjedës i përket vitit 1911.Vargje kushtruese na ushtojnë edhe sot ”Lirim, Lirim.bërtet gjithkah malsia” të cilën në tekstet shkollore e kishim të përgjysmuar sepse përmendej Washingtoni si frymëzues i lirisë.Kurrë nuk patëm guximin të komentonim me nxënësit vargjet e mëposhtme nga poema “Liria” e Ndre Mjedës
 “Të lumtë o Washington! u zhvillat qielli//E njom toka për mall me brohorië//E mbi flamuj të zotnuem ndejt Luani// Pushoi te drita që shpërndan si dielli//Lirim, tuj britun në Filadelfia:”Amerikën zhgon Amerikani”
 Me vlerë për këto ngjarje është edhe poema “Lufta e Maleve” me 1500 vargje e Palokë Traboinit. (1888-1951) I lindur në Traboin, i shkolluar në Shkodër,mësues në Prizren,Shkodër, Tuz,Bajzë,e shumë fshatra të Malësisë, autor i shumë artikujve në revistat e kohës. Bashkëluftëtar dhe sekretar i Dedë Gjo Lulit.I ngarkuar prej tij të sillte në Hot nga Vjena përmes Dalmacisë flamurin që ngritën në Deçiq.Martuar me mbesen e Kolë Idromenos,vajza e motrës Tone. P.Traboini ishte i pa njohur për ne si edhe në historinë e letërsisë gjatë periudhës së diktaturës.
 Ashtu  edhe vepra e Risto Siliqit,”Pasqyra e Ditëve të Përgjakshme”, paraqet me vërtetësi kryengritjet e Kosovës 1910 dhe të Malësisë 1911.E njëjtë ishte edhe veprimtaria e Hilë Mosit të cilin Fishta te Lahuta e përshkruan:“Ky Hila djalë shkodran…,pushkën n’dorë//N’prazme flamurin kuq e zi//….” Na mburremi me këto intelektualë luftëtarë, që përveç kontributit shpirtëror e mendor ishin aktiv me armë në dorë,në Komitetin e Kryengritjes së Malësisë së Veriut.
 (H.Mosi 1885-1933 ishte poet i ”Zanit Atdheut “, botues e publicist në shumë organe shtypi,përkthyes, por me gradë shkencore arsimtar.Me 1908 kthehet në atdhe nga Bukureshti me “Himnin e Flamurit “ të thurur nga Asdreni. Pjesëmarrës në shumë kongrese si i Manastirit….Ishte senator e deputet I Shkodrës 1920-24,Prefekt në kohen e Nolit. E mbylli karrierën si Ministër Arsimi ku pati rastin të emërojë si mësues në Dhermi të riun P.Marko.)
 Nuk mund të paraqiten të gjithë poetët, sepse janë shumë vepra letrare e studime historike për këte ngjarje madhështore, që përgatiti Pavarësinë e Shqipërisë 1912.
 Në këte vazhdimësi të këtyre poetve, poema “Mbi Ta” shkruar nga kollosi i lirikës shqiptare e plotësoi tablonë e kësaj ngjarje të rëndësishme kombëtare aqë më tepër, që merrte vlerë, sepse zëri i poetit vinte nga Poradeci.
 Kështu Lasgushi(1899-1987) ishte në vazhdimësi me këte plejadë autorësh të përmendur për ta mbajtur të gjallë në kujtesen historike,artistikisht, këte ngjarje të lavdishme që çuditi botën, të bashkuar në luftën për liri. Lasgushi ishte koshient për çfarë shkroi sepse e jetoi Rilindjen në perjudhën e shpërthimit të kryengritjeve të mëdha, prandaj shqetësimin atdhetar të mbrojtjes së kombit dhe përparimit të shoqërisë shqiptare e ka shprehur edhe në poezi të tjera si te “Këng’e lashtë “ ku “do këndoj një mall’ të ri”
 Edhe në poezinë filozofike, Ai është tokësor e kombëtar sepse në vargun e tij zotëron Dheu, mali, liqeni,lumi,që janë jetësore, prandaj kanë edhe ngarkesë emocionale. Këte lidhje me tokën, poeti i gjenë edhe te malësorët e alpeve Shqiptare të cilët betohen:
 ” Për at qiell e për ket dhe”
 “Për kët votër” apo përshëndetjet,”bre burrë i dheut” që kanë forcën e Anteut të lidhur me tokën dhe që shprehin vendosmërinë e betimit “Pasha besën .
 Nisur nga kjo lidhje shpirtërore vargjet në poemën “Mbi Ta” rrjedhin si ujëvarë, ku trimat si rrufe përshkojnë, maja e gërxhe të thepisura, për t’i treguar gjoksin armikut turk , sllav a kush tjetër.
 Në krye të kësaj lëvizje gjithëpopullore, ngrihet madheshtorë kryetrimi 70 vjeçarë Dedë Gjo Luli: Figura e tij është e njohur botërisht; në publicistikë,në letërsi, në folklor,në studime shkencore …
 Në figurën e Dedë Gjo Lulit, të dalin para syshë gjithë luftëtarët nga të gjitha anët që iu bashkuan Sulmit, kushtrim, “Mbi Ta!Mbi Ta!”
 Shqiptarët kudo që janë, duhet ta përjetësojnë Heroin e Maleve edhe jashtë atdheut , siç bënë emigrantët italianët për Garibaldin,ku ngritën statujën e tij në
 “Washington Square Park in Manhattan,N.Y. C”. E gjetkë….
 Pra edhe “Dedë Vigani “ ishte Garibaldi Shqiptar,që bashkoi shqiptarët në beteja vendimtare.
 Ky Deda “Mbi krepat tmerrimtare//Ku as shqiponjat s’ngjitën dot,..”//
 Një figurë shumë e dashur për poetin, një luftëtar që e entuziazmon sa herë përmend bëmat e tij duke i dhënë përmasat si të Skenderbeut.
 (Dedë Gjo Luli,(1840-1915),udhëheqës popullor,një strateg,i ndërgjegjësuar në odat e kuvendeve,i stërvitur në beteja të përgjakshme në mbrojtje të Hotit e të Grudës,kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit,
 Anëtar I Lidhjes së Prizrenit , e vazhdoi luftën edhe kur ishte i moshuar për vendimet e padrejta të Konf.së Ambasadorëve në Londër.Ishte Dedë Gjo Luli që u prini djemëve të Hotit për të shpëtuar Oso Kukën nga flaka e barotit në kullë të Vraninës.(i përjetësuar edhe te Lahuta e Fishtes.) Si udhëheqës u dallua në luftën kundër ushtrisë së Malit Zi të drejtuar nga Mark Milani,që ishte më i plotësuar ushtarakisht ,por që malësorët e zmbrapsen me turp, si në betejën e Rrzhanicës….
 E gjithë familja dhe fisi i Dedës ishin të angazhuar në luftërat për liri,
 Pas tij vinin djemtë,vajza Nareja, nusja e djalit Kolë,Nora …Ai nuk u step kurrë edhe kur mori lajmin e hidhur të djalit, Gjergjit 22 vjeçar, që ra heroikisht në një betejë të përgjakshme,e priti burrërisht dhe vazhdoi po me ate vrull luftën për mbrojtjen e trojeve të ndara padrejtësisht. Kryengritja që e ngriti në majë figurën e tijë ishte Beteja e Daçiqit në Prill-Maj 1911, kundër Osmanëve, ku ngritën flamurin shqiptar, aty ku u plagos edhe Nora..Kjo ngjarje bëri bujë të madhe në botë vuri në lëvizje të gjithë luftëtarët të penës e të pushkës për të bërë një agjendë ndërkombëtare për kryengritjen. Në ate kohë,Ismail Qemali vjen nga Italia I jep një impuls bashkimit të shqiptarëve,ku mblidhen në Greçe,luftëtarë, të pushkës e të penës, me 23 Qershor 1911……
 Po aq e rëndësishme për Poetin në poemë është edhe figura e Mehmet Shpendit,i përmendur në betejen e përgjakshme të Qafa e Agrit ku për 14 ditë me forca të pabarabarta i thyen me turp forcat turke që mbaheshin si të pathyeshmit, Shefqet Turgut Pashën.(10-24 ,1910)
 ….Mirditë e Shalë e Dukagjin /Puth Mehmet Shpend Luanin /… Dhe puth kuvendin heroik ,/
 Ku ngrihet kombi peshë,/
 ku mposht t’urryerin armik, /Malsija burrëreshë./
Dedë Gjo Luli dhe Mehmet Shpendi, ishin bashkë në Lidhjen e Prizreni 1878,ishin bashkë në Betejën e Rrzhanicës, bashkë në Deçiq, bashkë në Greçe, ….dhe të dy i vranë tradhëtisht veç e veç me 1915 nga forcat serbo-malazeze.
 (Mehmet Shpendi,1851-1915, i njohur me emrin Sokol Shpendi,një nga themeluesit e Djelmnisë së Shalës.Me 1908, kur po festohej Hyrjeti në Shkodër, mbledh shokët në aksion që të nxjirrnin luftëtarët e burgosur, duke thënë: ” të festojnë edhe ata me ne, se të drejtat dhe liritë po na i garantoka kushtetuta…”. Me 1911 në Memorandumin e Greçës do të firmoste në emër të “Djelmnisë së Shalës”.
 Me 1912 përkrah B.Currit, do të hynin në Shkup si triumfator.
 Me shpalljen e Pavarësisë, me trimat e Shalës e të Dukagjinit, ngritën flamurin Kombëtar në Logun e Kuvendit të Shalës në Abat.Por trupat malazeze nuk i rreshtën sulmet, për të avancuar në Shqipërinë e Veriut. Gjenerali malazes, Radomir Veshoviq, e thërret për bisedime dypalëshe për një marrëveshje armëpushimi me shqiptarët, si duket sa për ta larguar andej dhe futën 1500 forca në trojet shqiptare.Shqiptarët e fituan betejen, por Mehmet Shpendin e prenë në besë,e masakruan bashkë me shoqëruesit e tij 15 Korrik 1915.
 Para se të mbyllte sytë la amanet “Tokë e Qiell dorëzanë ju paça,besë anmikut kurrë me i n’zanë.)
Lufta e drejtë kundër pushtuesit u jepte forcë trimave që nuk ndaleshin për asnjë çast edhe pse ishin të pabarabartë në numër “dy mijë me njëzet mijë” thirrja për një sulm përfundimtar do të ishte humbja me turp e pashait me njëzetmijë
 “Dhe prap sulm: Mbi Ta! Mbi Ta! // Mbi mijërat e tjera, //Iu shtir përmendsh të ziut pasha// sikur vërshoj skëterra “//
 “Prapo-u shpejt, bre derbede,//Marsh!Me gjithë ushtrira!//Vjen Luma dhe t’i shtrin përdhe //Të majmet egërsirat.//
 Kurorëzimi i kësaj fitoreje ishte ngritja e Flamurit në Deçiq, por për fitorën përfundimtare lufta do të vazhdonte në të gjitha drejtimet.
 Ata prijës të maleve janë edhe të urtët e “kuvendit heroik “ siç e cilëson poeti sepse me emrin e tyre janë bërë peticionet,memorandumet, strategjia dhe organizimi i luftimeve. Ata trashëgonin përvojën luftarake dhe diplomacinë e etërve të tyre.
Me 10 Qershor 1878 Lidhja e Prizrenit, 22 Qershor 1911 Kuvendi I Greçës, që nga rëndësia janë si Kuvendi i Lezhës me 1444.
 Në poemë Lasgushi I drejtohet heroit, M.Shpendi “ Puth Kuvendin heroik” që ishte “Kuvendi i Greçës” vepër e malësorëve dhe e ideologve luftëtarë si R.Siliqi, Luigj Gurakuqi,Hilë Mosi, Ismail Qemali,Nikollë Ivanaj… ku patën përkrahjen edhe nga kuvendet e tjera; nga Vlora, Berati, Mitrovica, Çamëria, Arbëreshët e Italisë dhe të diasporës të dërguar nga Vatra.
> Kryengritja e malësisë ishte e mirëstudiuar : në krye kishte një komitet, që përgatiti një tubim, që i la historisë një dokument me 12 pika (si më vonë 14 pikat e Pres. Wilson) i paraprini dokumentit të pavarësisë 1912. Kjo Greçe e bekuar e katundit Bëkaj të Trieshit, ku dallohen edhe sot vendbanimet Ilire, ishte e ndarë nga trungu mëmë, ashtu si Prizreni ku u bë kuvendi historik,si Manastiri, ku u vendos Alfabeti shqip…
 Në Greçe doli deklarata më e fortë e bërë ndonjëherë nga shqiptarët para ngritjes së flamurit të Pavarësisë që e detyroi Portën e Lartë të fillonte negociatat me krerët e kryengritjes dhe të pranonte shumicën e kërkesave, të cilat i hapën rrugën autonomisë. Ato kërkesa edhe sot nuk e kanë humbur aktualitetin, derisa Shqipëria të realizojë bashkimin kombëtar në Evropën e Bashkuar.
 Lasgush Poradeci në këte zjarr betejash nuk e ndanë kontributin e grave malësore në luftime dhe në kuvende.Nuk ka dhënë emra të veçantë se ato janë shumë.
 Dhe prap djem e pleq e gra//Ngarendin t’armatosur//
 Një ndër këto luftëtare është e përmendur Tringa sokoleshë , të cilës shtypi botëror i bëri jehonë, me 1911 “Le Petit Journal” e përshkruan Tringë Smajlin si (“Yannitza,Albanian Joan of Ark” ) Virgjeresha (burrëresha) shqiptare Zhan D’Ark po të njëjtën gjë e përshkroi edhe gazeta” New York Times “ ndërsa Fishta I madh e kishte ngritur heroinën , në piedestalin e pavdekësisë te” Lahuta e Malcisë” …
 Në kryengritjen antiotomane të vitit 1911, Tring Smajlja u shqua së bashku me bashkëluftëtaren e sajë Norën (nusja e djalit e Dedë Gjo Lulit), bija e Kolë Baca Kurtit dhe shumë të tjera….
 Kur vëllezërit e Tringës ranë deshmorë, ajo veshi çakçirët, ngjeshi armët brezit, dhe iu ngjit malit përpjetë duke marrë pjesë në luftime direkte si luftëtare e sprovuar deri në majë të Deçiqit të Grudës, ku u valviti flamuri i Skenderbeut me 6 prill 1911. Ajo u dallua si pjesëmarrëse direkte në kuvendin historik të Greçës 10-23 qershor 1911, gruaja e parë që merr pjesë në një kuvend historik duke u trajtuar si e barabartë me hartuesit e memorandumit, që kishte në themel autonominë. Ajo e vazhdoi luftën edhe mbas 1912 kundër padrejtësisë, në aneksimin e trojeve shqiptare nga Konferenca e Londrës 1913, ku përfshihej edhe Gruda e saj e shtrejtë. Duke dhënë gjithë potencialin e saj fizik, shpirtëror e mendor për lirinë e Atdheut ajo mendoi edhe për përparimin shoqëror nepërmjet shkollimit, për këte shkrini gjithë pasurinë e saj për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe si një traditë e hershme, që pranë çdo Kishe ngrihej një Shkollë.
> Një shembëlltyrë tjetër si e Tringës dhe e vashave shqiptare, Lasgushi e përjetësoi edhe te poezia “Lavdurim”botuar më 1931.
> Një dedikim për Parashqevi Qirjazi,që punoi pa pushim për çështjen kombëtare.( Një nga themelueset e institutit femëror “Kyrias” në Tiranë e Kamëz (1922-23). E para grua shqiptare dhe në botë që merr pjesë në një konferencë ndërkombëtare në Paris me 1919, si burrneshat malësore,pjesëmarrëse në kuvende.)
 Nuk mund ta ndajmë nga këto ngjarje edhe “Mbretëreshen e Maleve”. E.Durham e cila shkruan te “Brenga e Ballkanit”:Unë nuk gjej tjetër gjë që ata i besojnë vërtetë, përveç “Kanunit”dhe thënies që përbën kodin e tyre :”Nuk ka ushtri që të na nënshtrojë “
 Edith Durham, ishte prezent në grupimet e malësorëve me 1911, por në një funksion tjetër,në fushën diplomatike e cila me deputetin e parlamentit Britanik,Aubrej Herbert,lobonin për Shqipërinë,duke u bërë thirrje fuqive të mëdha, për dramat që po luheshin në kurriz të shqiptarëve.Ata shkuan edhe më tej, me 1912 krijuan Shoqatën Anglo-Shqiptare.
 Lasgushi (1899-1987)si progresist i jep prioritet pjesëmarrjes të të rinjëve të cilëve u përket e ardhmja, ashtu si heronjtë e poemës që shtuan radhët me pasonjës të vendosur për të vazhduar rrugën e tyre:
 “Ky Deda që nuk njeh sulltanë// Na dha Kolë Marash Vatën// Ky Shpendi që s’njeh Turk Osman// Na dha Zef Bua Shpatën//
 Nga një djalosh për luftë e zjarr //nga kull’e vet krenare //nga gjaku i zemrës, gjak shqiptar // Për Motrën shqiptare//
 Edhe Lasgushi ishte një luftëtar I paepur, edhe pse fizikisht kishte kaluar sëmundje jo të lehta,arma e tij e fuqishme ishte fjala e urtë dhe e zjarrtë (siç e thotë te poezia Sokrati “Zoti ynë quhet Dituri”)
 (Vetë Lasgushi qe një shembull i shkëlqyer në rininë e tij: studioi 17 vite nepër Universitetet e Evropës duke mbrojtur tri doktorata dhe tëre diturinë që akumuloi ndër vite e ndriçoi me yje në
 veprat e tij “Vallja e Yjeve”1933 dhe “Ylli i Zemrës”1937.Lasgushi si mjeshtër i penelit dhe skalitës i vargut, luftoi me vargjet që i përzgjodhi me mjeshtëri për t’i dhënë jetë dhe vazhdimësi idealit tij si njeri i lirë për një shoqëri të emancipuar në një shtet të bashkuar e të pavarur. Pena e tij e Artë, e shkroi gjuhën e bukur shqipe, me një stil të ri elegant e te zhdërvjelltë. Veshja gjuhësore e zgjedhur prej tij dhe e inspiruar nga folklori I ka dhënë poezive të tij ngjyrimin dhe përmbajtjen kombëtare.Nga kjo, poezitë e kollosit të lirikës shqiptare, kanë ritëm e melodi, kanë qenë dhe janë produkti më i mirë për kompozitorët. Poezitë e tij të hedhura në pentagram janë përjetësuar nga këngëtarë të famshëm si sopranoja e pavdekshme Tefta Tashko, apo këngëtari i fuqishëm i këngëve patriotike Ilir Shaqiri …..
 Duke qenë Lasgushi i tillë i pamposhtur, me një qëndrim dinjitoz dhe i pakomprometuar gjatë rregjimeve të ndryshme, kishte besim te rinia, që energjinë mendore e fizike ta vejë në funksion të zhvillimit, të progresit si te vargjet që nxitë edhe sot djalërinë të lidhin besën për Atdhe e komb, për liri, për lumturi, se Ata i duhen Shqipërisë më shumë se kurrë, sepe Ai vdiq me brengën e Shqipërisë të ndarë në pesë shtete dhe të pavarësisë së Kosovës dhe bashkimit të saj me trungun mëmë, si dikur në Iliri.Le të udhëhiqet sot Rinia nga ky Himn Maratonomak….

“MARSHI I DJALËRISË”

 Urdhëroj I madhi Zot/
 Zu ndrin yll I Shqipërisë /

Ndrine më s’ përmbahet dot /

Po rreh zemr’ e djalërisë /

Djalëri lart pë liri/
 Lart për Zonjën Shqipëtare! /

Yll në ballë e zjarr në gji /

Zjarr në gji për Shqipëri /

Digjen zemra djaloshare /

Lidhni besën për Atdhe
 Ju me gjak të Kastriotit /

Lidhni e shpejt e bëni be/
 Be që vret porsi rrufe
 Para kombit,  para Zotit /

Djalëri hen Yll I ri/
Djalëri keng’ e shendetit/
 Për Liri, për lumturi/
Rrofsh e lumja Djalëri! /

Rrofsh e qofsh sa val’e deti.
 L.Poradeci

Prania e papranishme e Lasgush Poradecit

by

*-“Të shkoje tek ai, ishte më shumë se të dilje jashtë shteti”, shkruan Ismail Kadare te “Ftesë në studio” (1990) kur flet për Lasgushin, “Të dukej se dilje jashtë kohës, jashtë sistemit të zakonshëm të të menduarit. Edhe një hap dhe kishe ndjesinë se do të kapërceje kufijtë e jetës për të shkelur në shkretinë danteske. Prej vitesh, qysh pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, ai kishte qenë përherë i tillë: i gjallë dhe i vdekur njëkohësisht… Ishte një gjendje e dyzuar që i shkonte atij dhe shumë njerëz qenë mësuar me të si me dikë që e kundrojnë përherë nën syprinën e ujit”.

1 vjollca-1

Shkruan:Vjollcë Berisha/Universiteti i Tetoves/

Qyteti i vogël, liqeni dhe poeti kishin një emër. Atë emër që ky i fundit qe ngutur për ta veshur me t’u kthyer nga studimet në Austri, si për ta mbyllur rrethin, si për ta vënë vulën në secilin cep të vendit të lindjes shumë-shumë më përpara se të emëroheshin rrugë e të ngriteshin shtatore siç ndodh gjithmonë me qytetet e poetëve kombëtarë të një vendi. Atë emër me të cilin do të identifikohej e tërë poezia moderne shqipe, atë emër të cilin më tepër se gjysmëshekulli mëtonin ta shurdhonin, duke e lënë në harresë. Lasgush Poradeci, Llazar Gusho, Gjeniu i anijes, Shtërgu i fundit, Nositi, klasiku i poezisë, latuesi deri në përsosmëri i fjalës… erdhi në letrat shqipe si zë mahnitës, si vazhdimësi e natyrshme e një kulture letrare që e mëkoi, erdhi duke iu jashtëshkruar letërsisë sonë të traditës, poezisë së bukur të De Radës e Naimit dhe tërë magmës së letërsisë sonë gojore, ku vete e ngjyen pak bukën akëcili poet kombëtar.  Erdhi përkrah Nolit, Mjedës, Asdrenit, Fishtës, Migjenit, erdhi plot me letërsi thithur nga autorë të njohur evropianë, shumë prej të cilëve më pastaj i solli edhe në shqip, si: Brehtin, Emineskun, Hajnen, Majakovskin, Jeseninin etj. Vëllimet e tij me poezi “Vallja e yjeve” – 1933 dhe “Ylli i zemrës” – 1937 (kjo e fundit botuar një vit pas “Vargjeve të lira” të Migjenit dhe në të njëjtin vit me “Lahutën” e Fishtës dhe “Psalmet e murgut” të Asdrenit) qenë ngjarje për letërsinë e vogël shqipe, qenë veprat që bënë kthesë në poezinë tonë, me të cilat Lusgushi, poeti modern shqiptar, përfaqëson një paradigmë të përsosmërisë tekniko-formale dhe të parimit të estetizimit gjuhësor në poezi.

Vitet e Luftës së Dytë Botërore dhe vendosja e regjimit komunist në Shqipëri, sidomos deri në fillim të viteve ’60, kur në skenën letrare u shfaqën krijuesit novatorë Kadare, Agolli, Arapi e të tjerë që e mbajtën në supe letërsinë e sotme shqipe, qenë vitet e djerrinës letrare, vitet e rrudhjes së letërsisë shqipe në një pamflet, vitet kur shumë më tepër se për bukurinë e fjalës, poetët duhej të kujdeseshin për mesazhin politik që do ta përcillnin, dukuri kjo që ia hiqte përhiroren e shenjtërisë fjalës dhe shndërronte në një mjet të thjeshtë komunikimi pa hijeshi. Ishte koha ku kishin mbirë poetët e malierit, ata që kishin mbajtur pushkën në njërin krah e penën në tjetrin, ata që tani po kalonin nga fronti i luftës në atë të punës, në përpjekje për ta ngritur shtetin e ri socialist, ata që artin e shihnin art jo vetëm kur i shërben vetvetes, por kur i shërben një qëllimi të jashtëm, ata që vetëm për një vit kishin shkruar e botuar gjashtëdhjetë vjersha me temë traktori, e sa të tjera për gruan në prodhim, për shtrimin e asfaltit, për hidrocentralet, për hapjen e shkollave, ata që e kishin ndjekur zhvillimin e vendit si kronistë të vërtetë, shumë prej tyre me talent që linte për të dëshiruar, po edhe nga ata që e kishin hequr mënjanë talentin si kurorën dhe e ruanin për ditë të tjera. Sot ngutja politike, plenumet partiake ku dënoheshin dhe ngriteshin penat kërkonin tjetër gjë. Kjo kërkesë dhe kjo përgjigje e poetëve të cilët Kadareja, në mbledhjen e 11 korrikut 1961, në debatin për novatorizëm, i quajti poetë luleshqerrash, shënjoi dy dekada letërsi shterpë dhe shkëputje nga rrjedha natyrore e saj, nga tradita jo e pakët, nga folklori, nga poezia që kishte filluar tre shekuj më parë me Lekë Matrëngën.

Në këtë djerrinë, kishte zëra që ishin ulur, tërhequr mënjanë, apo që kishin heshtur përgjithmonë, pa mundur të njësoheshin me kërkesën letrare të kohës, pa mundur të flijonin artin e tyre në emër të njohjes, në emër të zënies së një vendi në hierarkinë e vlerave letrare socialiste. Një nga ata, ndoshta më tipiku, më vuvi, qe pikërisht Lasgushi, klasiku i gjallë i poezisë shqipe, bardi i poezisë sonë moderne, poeti që i kishte kënduar atdheut në formën fizike e metafizike të saj, poeti i ndjenjave të thella dhe i vizioneve harmonike, jo rrallë me përmasa kozmike. Po ç’ishte kjo heshtje lasgushiane? Mënjanim politik? Pre smire nga njerëz meskinë? Apo vetëmënjanim? Mosdëshirë për të kohuar në “kohëra të këqija për lirikën”, siç do të thoshte një poet tjetër i kësaj ane të liqenit zemërak?

Ndoshta të gjitha nga pak. Nëse u referohemi kujtimeve të njerëzve që e kanë njohur, që kanë biseduar gjatë me të, siç janë, bie fjala, Petraq Kolevica, Ismail Kadare e Moikom Zeqo, mund lehtësisht të konstatojmë që regjimi e heshtte Lasgushin, e shtynte drejt një harrimi pa bujë, drejt një shfaqjeje të ëndërrt të tij, aq sa shumë gjimnazistë të kohës nuk e dinin në ishte gjallë apo kishte vdekur. Po edhe Lasgushi, nga ana e tij, qe tërhequr herë në shtëpinë përdhese të Tiranës e herë në kullën e tij në Pogradec, në qytetin ku i kalonte pushimet edhe vetë sekretari i parë i Partisë, Enver Hoxha, antipod i Lasgushit për nga prania, pasi sa më i gjithëpranishëm diktatori, aq më i munguar e i pabujë Poeti.

“Të shkoje tek ai, ishte më shumë se të dilje jashtë shteti”, shkruan Ismail Kadare te “Ftesë në studio” (1990) kur flet për Lasgushin, “Të dukej se dilje jashtë kohës, jashtë sistemit të zakonshëm të të menduarit. Edhe një hap dhe kishe ndjesinë se do të kapërceje kufijtë e jetës për të shkelur në shkretinë danteske. Prej vitesh, qysh pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, ai kishte qenë përherë i tillë: i gjallë dhe i vdekur njëkohësisht… Ishte një gjendje e dyzuar që i shkonte atij dhe shumë njerëz qenë mësuar me të si me dikë që e kundrojnë përherë nën syprinën e ujit”.

Por edhe Lasgushi nga ana e tij sikur kishte mbyllur të gjitha shtigjet me botën e jashtme. Ndoshta kjo është arsyeja që e besojmë se e ka pasur me gjithë mend kur e ka pyetur Kadarenë: “Në ç’regjim jetojmë?” dhe kur ky i fundit është befasuar nga kjo pyetje dhe ka shfaqur shenja mosbesimi për këtë harrim, Lasgushi është përgjigjur: “E kisha harruar vërtet, poetit i lejohet çdo gjë”.

Ishte e vërtetë që për të poeti nuk qe vetëm ushqyesi i gjuhës, krijuesi i botëve të vogla, universeve të panumërta, por edhe i gjithëdijshmi i kohëve, përgjegjësi i të gjitha gjërave që ndodhin në kohën e tij, prandaj tek po fliste për dënimin e Vinçenc Prenushit, bie fjala, përdorte foljen në vetën e parë, thoshte: “Kur e dënuam me 80 vjet burg Vinçenc Prenushin, ai ishte 76 vjeç”. Thoshte kështu, pasi besonte që poeti ishte përgjegjës për çdo gjë.

Me gjithë këtë barrë të madhe që ia ngarkonte poetit, Lasgushi mëtonte të ishte poet dhe vetëm poet, pra poet absolut, si të gjithë poetët pasromantikë. Në parimet e tij estetike arti s’ishte për konsum të gjerë, artin ia blatonte një pakice, një elite të zgjedhur njerëzish.

Edhe poezia e tij, siç ka ndodhur me një mori poetësh gjenialë në botë, për nga sasia është modeste (dy vëllimet e tij kanë pak më shumë se njëqind poezi gjithsej), por e llojllojshme për nga përmbajtja, mbresëlënëse për nga fuqia e shprehjes, leksiku poetik dhe muzikaliteti që ka. Sado që dy vëllimet poetike të Lasgushit kanë qenë në qendër studimi nga studiues të ndryshëm, kryesisht pas rënies së komunizmit në Shqipëri (Kosova e kishte studiuar deri diku edhe më parë), prapëseprapë autorët kanonikë që të jetojnë apo të mbijetojnë në luftën e egër për të qenë apo mbetur pjesë e kanonit të një letërsie kanë nevojë për rileximet që janë konfirmuese ose përjashtuese nga kanoni. Megjithëse distanca kohore që na ndan nga vepra lasgushiane është e mjaftueshme për ta radhitur atë në vlerat kanonike letrare shqiptare, prapëseprapë ka hapësirë të rileximeve nga aspekti formalist, strukturalist i tekstit të Lasgushit, për të cilin fjala qe polisemike dhe mund të aktualizojë valenca të ndryshme të polisemisë.

Tek ai jo vetëm fjala, por edhe interpunksioni merr një vlerë të veçantë. Siç mund të vihet lehtë re edhe pikat e heshtjes janë të ngarkuara stilistikisht, madje shpesh janë ambivalente në poezinë lasgushiane. E tërë kjo s’ka kaluar pa u vënë re nga studiuesit, por edhe s’duhet të kalojë pa u vënë re, pasi sikurse e thotë dhe poeti i njohur Aleksandër Bllok: “Struktura shpirtërore e poetit shprehet kudo, madje edhe tek pikësimi”.

Zënia e vendit nga ana e poezisë bërtitëse, deklarative të pasluftës ka shkaktuar edhe vonesa të konsiderueshme në leximin e gjithanshëm të poezisë lasgushiane, të kësaj poezie të sistemuar në cikle që komunikojnë semantikisht me njëra-tjetrën dhe krijojnë ligjet e veçanta poetike brenda yjësive të cilave u përkasin, të cilat cikle dua t’i përmend për hir të auditorit të sontëm të nderuar, por që nuk janë të gjithë të fushës së letrave:

Vallja e yjeve (1933): Zog i qiejve; Vallja e qiellit;Vallja e dheut; Vallja e yjeve; Vallja e përjetësisë; Vallja e vdekjes; Kur nuk ndjehesh fare mire.

Ylli i zemrës (1937): Zemra e qiellit; Zemra e dheut; Zemra e jetës; Zemra e përjetësisë; Zemra e vdekjes; Kush më njohu dhembshurinë.

Mund të vihen re bredhjet nga një vatër kuptimore në tjetrën pa e ndërruar shënjuesin, gjë që flet për thellësinë e mendimit lasgushian, kulturën letrare të tij, talentin krijues dhe mbi të gjitha njohjen e teknikave moderne të vjershërimit. Lasgushi s’ishte indiferent karshi erozionit që i kanosej gjuhës shqipe dhe shfaqjes së saj më sublime – verbit poetik, që duhej ta shquanin bukuria, harmonia e pastërtia. Nisur nga këto parime estetike, shumë nga poezitë e tij kanë zënë vende meritore në antologjitë e poezisë sonë kombëtare dhe lexohen me ëndje nga lexues profesionistë dhe lexues të tjerë. Disa nga poezitë më të pëlqyera e më të njohura të Lasgushit janë: Naim Frashërit (shkruar në 75 variante), Kënga pleqërishte, Kroi i fshatit tonë, Vallja e luleve, por edhe vjershat e triptikut të njohur poetik-filozofik: Lundra dhe flamuri, Gjeniu i anijes dhe Vdekja e Nositit.

Liqeni zemërak (dashuria e veçantë e jetës së tij), ylli (që merr disa kuptime poetike dhe krijon mundësi leximi të reja, figurë që shfaqet si nyje lidhëse midis njësive specifike strukturore-poetike që mëtojnë të bëhen një), malli (që del në disa kuptime, e ajo më tipikja është kur fjala mall te Lasgushi shënjon dashurinë, e dashuria për të është shuma e të gjitha ndjesive të mira: përjetimit, mungesës, pranisë…), vasha (së cilës herë i thotë mike, herë motër e herë e njëson me ndjenjën, e quan mall edhe atë), atdheu (gjakim i përhershëm fizik e metafizik i tij) etj. janë pikat e forta figurative mbi të cilat qëndron e palëkundur lirika e veçantë, lirika e thellë, plot muzikalitet e Lasgush Poradecit.

Është i bukur dhe kërshërindjellës fakti se në kohën e harrimit, në kohën kur Lasgushi shëtitej si fantazmë nëpër Pogradec, në brigjet e “liqenit zemërak” me kapotën e gjatë, me borsalinën e zezë mbi krye, i shoqëruar nga miku i tij i dashur Cuci, për të cilin thoshte që e ka emrin më të bukur ndër emrat qenorë, diçka krejt çuditshëm e kishte trazuar heshtjen që e mbështillte atë, një histori dashurie në moshën tetëdhjetëvjeçare, një dashuri e fundme, ardhur si me shenja proteste ndaj harrimit të tij të gjatë. Është kjo historia që la një ditar të vogël pas vetes, nja 50-60 faqe prozë të shkruara nga dora e Lasgushit dhe të titulluar Vizitat e zonjushës Ana G ne kullën time.

Në tregimin e shkruar në dy variante dhe të botuar më pastaj si libër i mëvetësishëm, në vitin 1999, me titull “Ikja e Shtërgut”, Ismail Kadare flet për receptimin e kësaj historie nga njerëzit dhe nga ai vetë. E quan protestë të poetit, madje edhe të vetmen gjë të bukur që kishte ndodhur viteve të fundit në Shqipërinë komuniste:

“Një lidhje dashurie në moshën tetëdhjetëvjeçare, në qytetin e vogël provincial, ku godina e komitetit të partisë ngjante më e madhe se kudo… Kjo ishte njëlloj si të dëgjoje kambana katedralesh të zhdukura të shekullit të trembëdhjetë.”

S’do mend që në atë qytet të vogël me emër të trefishtë do të ndodhte mrekullia. Në atë qytet ku te të gjitha sheshet e rrugët komuniste: rruga “1 Maji”, shëtitorja “Enver Hoxha” , sheshi “Fitorja e socializmit” dëgjoheshin pa bujë hapat e një kolosi letrar, që herë-herë harronte se në ç’regjim po jetonte, njeriut që qe mësuar me vdekjen e vet shumë më përpara se vdekja e njëmendtë t’i trokiste në derë.

U varros, sipas dëshirës, atje në Pogradec. Ishte 12  nëntor 1987, si sot. I munguari i madh po vuloste përjetë praninë. Ai që kishte kërcënuar si Dielli Zeusin tek Iliada se do të zbriste në ferr të shndriste për të vdekurit, pasi nuk e meritonin të gjallët praninë e tij, sot po shkëlqen me gjithë fuqinë e tij në zenitin e poezisë sonë të bukur shqipe.

(Fjalë e mbajtur me rastin e shënimit të 30-vjetorit të vdekjes së poetit. Akademia përkujtimore u organizua nga klubi letrar “Metafora” në Tetovë-dergoi per Diellin autorja. Faleminderit!)