Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Kujtoj Martirin e parë t’ vramë në 1945…

by

Nga Fritz Radovani/

Leter e Don Lazër Shantojës drejtue At Fishtës (1932):

A u bie në mend?
N’at oborrin e Kuvendit të Gjuhadolit plot erë marshalloje e diell Shqipnije…Ishi pështetë për parani të dritores s’odës s’ Uej e më hudhët prej andej nji citat latin, sikur i hidhet fëmijs nji kokërr bádem. Ashtu si tue qeshë. Ju më lavduet n’at mëngjez të vokët vjeshte s’dij tash bash mirë ç’artikull, e un U çova në qiell për nji shembëlltyrë krejt origjinale qi kishem këndue ndër ato dit në “Hyllin”. Shkruejshi për ata ministrat t’onë t’asaj kohe…qi nuk ishin të zott me marrë përgjegjësi për fjalë e veprime të veta, mësa shtyllat e telegrafës për fjalë qi përshkohen nëpër telat lidhun për to. E m’a pritët: “Asinus Asinum fricat”! 

A u bie në mend?
E mbramja herë, kujtoj, se u ndeshme së bashku, n’at oborrin e Kuvendit të Gjuhadolit plot erë marshalloje e diell Shqipnije.

E ajo ndeshje e fundit më kujton sod, o Fishtë, ndeshjen e parë me Jue, kur un, letrar atëherë me shpërgaj, U avita për të parën herë me të pimët e nji të vogli, me bindjen e nji neofiti. Në shkollën franciskane, në sallën e Drejtoris, n’at kryekuartjerin t’Uej prej kah Ju, rrethue nga oficirat e atij shteti madhuer në zhgun, ma e shuma rritë e edukue prej Jush, filluet luftat e lumnueshme kundra të huejve, zbuluet bukurit e vizaret e gjuhës shqipe, e bat ket me dalë nga stanet e kolibat tue e njitun mbretneshë në kathedrat e mësimit publik.

Më that: “Po ku je? Un tashma po plakem. Ku jeni ju të rijt?”   Kush ka pasë rasën fatlume me ndejë me Jue, ka mujtë me e ndigjue shpesh herë ket motiv prej gojës s’Uej t’ambël. Po plakem! Dam m’u plakë nji poet, P. Gjergj, as? Rrezik! 

U mundojshi njimend me veshë në varjacjone të ndryshme të humorit t’Uej të pashterrshëm, at motiv në mol: kallxojshi për vjetet e ujkut e për ato të qenit: rrahshi gjoksin e né mbram, si me dashtë me i dhanë vetes me at gjest force nji ngushllim të ligësht, e thojshi: 

“Paj, a s’jam tekembramja nji djalosh… pesdhetë vjetësh?”

E qe, Fishtë, se tash do kohë nji numër i veçantë i “Hyllit” më lajmonte, se në rabushin e jetës s’Uej koha kishte pre me briskun e saj mizuer edhe dhetë viza tjera. 

Gjashtëdhetë vjetësh pra…Djalosh?! 

E këndova, e përpina at numër. Por a e dijni? Nuk m’a mbushi kurrkund synin. Nji suazë tepër e vogël e e vorfën për nji kuadër aq të madh e të pasun. Nji symfoni beethoviane ekzekutue nga nji orqester zumaresh e kavallash. Nji modesti e kuptueshme ndalonte mjerisht tubën e vëllazënvet t’Uej t’Urdhnit, me marrë pjesë n’at kremtim letrare nji largësi qi nuk asht harresë ndaloi nji tubë tjetër vëllaznish t’Uej, në shpirt e n’art m’u shprehë mbi Jue e për Jue n’at rasë. 

Vrojta dhe nji mungesë tjetër n’at koncert. M’u duk se aty ishte harrue nota ma e bukur, ma e lumnushme e Jueja. Ajo notë qi U ban me kenë ça jeni: Fishta i jonë! Kush e këndoi atë notë, kush e spikati? Un nuk kam menden me përsritë o me kritikue këtu gjykimet e tjervet mbi Jue. Due vetëm t’U shtie në mend nji fjalëz të Goethes. Sa pare bajn ma në fund gjykimet e tjervet mbi nji poet? Gjykimi ma i mirë e i parrejshëm asht gjithmonë ai qi poeti vetë i ep vetes. E qe çë mendonte për vete ky vigan i popullit gjerman. E thotë me dy fjalë të shkurta, për  ata qi s’dijnë ça asht arti, të pakuptueshme. Goethe nuk lavdohet pse ka mbërrijtë me shkrue Faustin, por pse i ka dalë me shkrue pak si mirë gjermanisht: ein bisschen gutdeutsch… Këtu, Fishtë, rri edhe të tanë madhnija e Juej si letrar. Kjo asht nota qi U karakterizon. Kush këndon nji shkrim t’Uejin, në dashtë të jenë vargjet e Lahutës, në dashtë rradhët e nji artikulli, ai këndon shqip. Kurrkush ma mirë se Ju nuk dijti me e përdorë ket material të poetit, gjuhën. Në té asht i njeshun të tanë mysteri i personalitet t’Uej e i sendevet që Ju këndoni. Gjuha e Juej, fjalët, frazat, perjudhat janë erë e tokës së Shqipnisë, janë ngjyrë e qiellit të saj, lule të livadhevet t’Atmes, janë gurgullima e lumejve e fërshëllima e pyjeve të saja, trajta e maleve e e kodrinave të vendit. Aty lëvisë ritmi i gjakut shqiptar, tingëllon zani i qinde-e mijvjetve, pasqyrohen fytyrat e kreshnikvet e idealet ma të nalta të prisave e të fatosavet t’onë. Nji qi nuk asht shqiptar, qi nuk e ndien veten të tillë; qi nuk asht rritë e s’ka jetue me ket popull, ai mundohet kot: nuk U kupton. Ju jeni të papërkthyeshëm. Për me pérkthye shkrimet t’Ueja, duhet me shkrue brij tyne të tané historin, të tanë psyhologjin të atij populli të maleve t’ona. Titullin e poetit populluer në Shqipni e meritoni vetëm Ju. Munden tjerë, e pse jo?, me U a dalë ndoshta në lirikë, në dramë, në romanx, në fletorizëm, n’ato degë të ndryshme ndër të cilat dahen pema e leteratyrës; në poezinë popullore, n’artin e gjuhës Ju jeni e do të mbeteni i vetëm. Në vetmin’ e të mëdhajve, të gjenive. Të paarritshëme të pakapërcyeshëm. Nji! S’asht nevoja me kqyrë e me peshue gjithmonë ça Ju shprehni në këtë gjuhë. Unë, po Ua thom rrumbullak, nuk jam nji asijsh qi i pëlqejnë të tanë veprat t’Ueja, En bloc, mbyllasyzash. Shijimin t’em artistik bje fjala e knaqin shum herë katërmdhet vargjet e nji soneti të Mjedës shum ma tepër se katërdhet vargjet e ndonji melodrami t’Uej. Por këta s’do me thanë gja. Gjuha e Juej asht n’ vetvete art, kryeveper arti. E ban të tillë ndertesa e saj, muzika, ngjyra, veçansija. Ata qi janë mundue me shkrue mbas falsarigës s’Uej, kanë dështue deri tash gjithmonë. Kanë mbledhë, në gjasim të çamerdhokvet të shkollavet, fraza mbi fraza, i kanë shprazë të gjitha për nji herë, njenen mbas tjetret në faqen e parë të një artikulli, porsi shprazet nji babunë dardhash t’egra në nji gropë për me u ndukë, e në faqen e dytë të tij, hiç ma larg, të kanë dalë në frazeologjin e stilit stereotipik të fletorizmës, të kanë shkrue mbi eksigencat e jetës e mbi nevojën me marrë pozicion e prej kullosave të pastra të bjeshkave kanë ba nji salto mortale në bulevardet plot pluhun të metropolevet moderne e kanë thye qafën! 

Ata qi n’at numër të veçantë të “Hyllit” shkruen mbi Jue e mbi veprën t’Uej e harruen kët notë a nemose nuk e spikatën. Lypet ndoshta edhe nji farë distance për me e ndie e për me e shijue si duhet. Disa eleganca muzike nuk mund të shijohen me veshë tu grykat e trumbetavet të bombardonavet. Duhen ndëgjue larg. E na qi tash sa vjet jemi të dënuem me jetue larg popullit t’onë me gjinde e në dhe të huej, ku veshët s’na i prekë kumba e gjallë e zanit të tij, as kur këndon as kur qan, por hera-herë ndoj jehonë e rrallë e zbet e e vdekun, na jemi ndoshta për kët punë ma sensibil, ndiem ma fort e ma hollë. S’asht vetëm malli për tokë, asht dhe ai për gjuhë qi na zatetë, malli për trup e për shpirt të Shqipnis. Nji mik i emi, qi ishte shtrëngue me ndejë shum kohë në Belgrad pa pasë shoq shqiptar, ngitte me kërkue sharraxhit e bozaxhit e Kosovës për me hjekë mall e me folë shqip me ta. Jam edhe un tash nji vjetë në hallin e atij miku. As flas, as ndie tue folë shqip tash sa kohë. Ça baj? Marr Lahutën, marr nji vjershë t’Uejen, cilendo, këndoj me za të naltë shqip e, a ma besoni, qaj… Nuk qaj pra  fort kollaj un kur këndoj shqip. Mbushem ma tepër për maraz kur shoh ça shkruhet e si shkruhet shqip.Kur shoh matrapazat në lulishtat e poezis e n’oborret e prozës s’onë, kur shoh cuba tue vjedhë ndër ata të Parnazit karabusha për me i a qitë mbandej si laradasha të përzhitun shqip kombit e m’u quejt aktorë e me krrucë ndoshta edhe ndoj grusht verdhukë. Jo, jo, Pater Gjergj, nuk qaj un kollaj kur këndoj shqip. Por gadi gjithmonë kur këndoj fjalën t’Uej. E në qetin e atij vaji të shpërthyem nga bukurija e gjuhës s’Uej, e gjuhës s’onë, kuptoj sende qi asnji histori, asnji psyhologji nuk do t’ishin të zojat me më zhvillue. Atëherë kuptoj se si nji popull kaq i shkretë, kaq i salvuem, kaq i sprovuem, ban se ban hije mbi tokë e nuk ndigjon me vdekë. Atëhërë kuptoj se pse zemra e nji Plaku, mbi të cilin rrahin tallazet e detit të botës, moliset e pse syt e Tij derdhin lot kur shofin para vetes nji tubë burrash e grash shqiptare. Kuptoj atëherë edhe lotët e Pios së XI.

                     “Shejzat”, vjeta V, nr. 11-12, nanduer-dhetuer 1961.

Shkruen Prof. Ernest Koliqi, në vitin 1961…

“Kemi fatin e bardhë t’u paraqesim lexuesvet nji margaritar të çmueshëm, nji shkrim të pa botuem t’orziut Don Lazër Shantojës mbi Fishtën. Asht nji letër e hapun të cilën shkrimtari me at styl të gjallë e të hollë të vetin i drejtonte poetit nga La Motte (Jura Bernois, Zvicër) ku aso kohe (1932) e kishin hjedhun dallgat e mërgimit e ku ushtronte ofiqin e famullitarit. Arsyena të lidhuna me kushtet e tija si i mërguem banë qi letra të mbette pa u shtypë. Nji miqësi vëllaznore na lidhte me Shantojën, e themelueme në dalldi të përbashkët letrare. Shum shkrime të të ndiemit Mik ruejmë me kujdes plot nderim në kartotekën tonë private tue pritë rasën e volitshëme me i botue në vëllim. 

Letra mbi Fishtën na duket se në kët Numër të Vaçantë e ka vendin ma të përshtatun”.

Shenim F.Radovani: E s’ besoj se ka vend ma të pershtatshëm se ky, sot në Vitin e At Gjergj Fishtés 2020. Nga botimi i Prof. Ernest Koliqit kuptohet se Arkivi i Tij, ruen vlera të mëdha. 

Fatkeqsi e madhe se kush po e drejton sot të shkreten Shqipni! 

Melbourne,   Dhjetor 2020.

PUBLIÇISTIKA E DOM LAZËR SHANTOJËS DHE NYJET E PAZGJIDHURA TË HISTORIOGRAFISË SHQIPTARE -3

by

(Në 15-vjetorin e botimit të vëllimit “VEPRA” të Shantojës, nën kujdesin e Arben Markut, Niketa Stefës dhe Ardian Ndrecës)/

NGA EUGJEN MERLIKA/Milano-ITALI/

Nga ana e tij Zogu ishte i vetëdijshëm për forcën intelektuale të kundërshtarëve të tij, por dinte gjithashtu se mendësia evropiane e tyre nuk gjente një tokë të lëruar tek shqiptarët, që donin kohë të tresnin shtresat dhjamore të botkuptimit lindor të trashëguar nga pesë shekuj. Ai u mundua me të gjitha mjetet  t’a bëjë të parrezikëshme  këtë Opozitë të shpërndarë e të përçarë në grupe, shtete e bindje politike të ndryshme. Kjo luftë në largësì vazhdoi, mes sharjesh, mallkimesh, denigrimesh e përbetimesh të ndërsjellta, deri në shtatë prillin 1939, kur Musolini dhe Çiano vendosën t’i shtojnë kurorës së Viktor Emanuelit edhe Mbretërinë shqiptare, duke dërguar ushtritë pushtuese në brigjet e saj.

Si shumë të tjerë edhe meshtari Shantoja la famullinë në Jurën Berneze dhe u kthye në Shqipërinë e “çliruar” nga “tirania” e Mbretit Zog. Ndryshimet e ndodhura i pa me shpresë e besim për t’ardhmen. Pushtimin e Vendit nuk e quajti një tragjedì, përkundrazi si një mjet për t’u bashkuar me Italinë e, nëpërmjet saj, me Evropën e qytetëruar, ku ai ëndërronte të shihte edhe Vendin e tij me të gjitha atributet. Shkrimet e kësaj periudhe ndoshta kanë qenë aktakuza më e fortë që drejtësia komuniste i ka bërë martirit të parë të ligjeve të saj. Ai merr në mbrojtje haptas e me forcë bashkimin me Italinë, jo sepse është i ndjeshëm ndaj interesave të saj, mbasi në shkrime të mëparëshme, sidomos në lidhje me vrasjen e Gurakuqit, flet mjaft ashpër për te. Në këtë bashkim kurorash ai sheh mundësinë e ecjes së Shqipërisë në rrugën e përparimit. Nëse i duhet të zgjedhë ndërmjet pavarësisë në varfëri e prapambetje, apo varësisë në mirëqënie e përparim ai zgjedh të dytën. Ai bën pjesë në atë aradhë intelektualësh e politikanësh shqiptarë që i konsideronin lidhjet me Italinë strategjike e parësore, miqësinë me popullin e përtej detit si themelore për t’ardhmen e Vendit të tyre, e pushtimin si një dukurì e përkohëshme që nuk cënonte thelbin qenësor të shqiptarëve, të atyre që herë me qesëndì e herë me përbuzje apo urrejtje u quajtën “italofilë”. Në atë aradhë figura më e spikatur kishte qënë prijsi Luigj Gurakuqi që, për Shantojën si për shumë të tjerë, kishte qenë një etalon atdhetarizmi.

Duke dalë pak nga kuadri i bisedës së ngushtë për publiçistikën e Dom Lazër Shantojës, desha të hap një tjetër fushë diskutimi që më duket i nevojshëm e që merr shkas nga leximi i librit. Si i ka trajtuar e vazhdon t’i trajtojë historiografia jonë zyrtare e jo këto ndodhì e figura që mbushin faqet e librit, për të cilin po flasim, dhe a ka vend për ndryshime n’atë drejtim? Duke marrë në analizë tre periudhat kryesore që trajton Shantoja si revolucioni i qershorit dhe Opozita antizogiste, mbretërimi i Zogut dhe roli i tij, pushtimi fashist e bashkimi me Italinë, për më shumë se gjysmë shekulli më duket se janë trajtuar vetëm në formë manikeiste, në vështrimin bardh e zì. Për historiografinë komuniste që, fatkeqësisht ende nëpërmjet studjuesve dhe mendësisë, vazhdon të diktojë në forma të ndryshme logjikën e saj, revolucioni i qershorit 1924 ka qenë një ngjarje epokale në drejtim të demokratizimit të Shqipërisë, periudha e Zogut një kohë e errët tiranie dhe bashkimi me Italinë tragjedia më e madhe për Shqipërinë.

Sot, kur kemi lënë mbas krahëve qindvjetorin e shkuar, me të gjitha mizoritë që ideologjitë totalitare shënuan me pasoja të mnershme për botën dhe për ne, më duket se ka ardhur koha të bëjmë një bilanc objektiv, të saktë e të vërtetë të atyre ngjarjeve, të shkaqeve e pasojave të tyre, por edhe të jetëve të protagonistëve të tyre. Duhet të jetë një bilanc pa pasion politik, t’i nënështrohet analizës së ftohtë të një arsyetimi që duhet të ketë si bosht qëndror  vetëm një idè, interesin e vërtetë të Shqipërisë larg skemave ideologjike, si lëndë për të bluajtur në mullirin e tij vetëm faktet historike të shkoqura, të pastra e të pashtrembëruara. Studjuesit, që duhet të shkruajnë një historì të vërtetë të Vendit tonë, duhet të jenë si gjykatësit e paanshëm që duhet të shqyrtojnë ata fakte për të nxjerrë prej tyre të vërtetën e pakundërshtueshme. Do të ishte mision i tyre shkokolepsja e shumë nyjeve të pazgjidhura të historiografisë tonë e vlerësimi, në përmasat e tyre të vërteta, të figurave politike të mpleksura në to. Besoj se është kjo një nga detyrat kryesore të brezit të ri të studjuesve shqiptarë, mjerisht të pakët e të mangët, sidomos në këtë fushë.

Ёshtë detyrë e tyre të çlirojnë historiografinë nga termat “tradhëtarë të atdheut”, “armiq të popullit”, “të shitur”, “kriminelë” e të tjera paçavure të këtij lloji, që një klimë e helmuar arbitrariteti komunist ka projektuar pa mëshirë mbi të. Jam i bindur se kuadri, që do të dilte nga një punë e tillë e që do të ishte fotografia e vërtetë e së shkuarës sonë, duke iu referuar periudhave historike për të cilat shkruan Dom Lazër Shantoja, do të kishte një pamje krejt tjetër nga ai që gjejmë në tekstet e historisë dhe pjesërisht edhe nga ato që shohim në shkrimet e tij. Ndoshta do të gjenim revolucionin e qershorit 1924 dhe qeverimin e Nolit si një nga gabimet më të mëdha të një pjese të klasës politike t’asaj kohe dhe Ahmet Zogun jo vetëm si një tiran që urdhëron vrasjet e kundërshtarëve politike, por edhe si një nga shtetarët më të shquar të këtij kombi, me një ndihmesë themelore në formimin e strukturave të Shtetit shqiptar dhe të ecurisë së tij në rrugën bashkëkohore. Po ashtu të ashtuquajturit “kolaboracionistë”, jo si “tradhëtarë” e “të shitur” tek fashizmi, por si atdhetarë në shkallë sipërore që, për të mbrojtur interesat e Vendit të tyre, në një nga çastet më të vështira të tij, nuk nguruan të venë në altarin e tij gjënë më të shtrenjtë që kishin, dinjitetin njerëzor e politik.   

Jam i bindur se sita e historisë, shpejt a vonë, do të kryejë funksionin e saj për t’i dhënë të rinjve të Shqipërisë së sotme e të nesërme mundësinë të njohin me saktësi bëmat e të parëve të tyre, për të shmangur mashtrimin e madh që ne dhe brezat parardhës pësuam, si pasojë e vënies në jetë të një projekti politik që i kushtoi kaq rëndë Atdheut tonë. Ne duhet t’a nxisim këtë proçes jo se jemi të përmalluar të së shkuarës, por se jemi idhtarë të së vërtetës e se mendojmë se në themelet e së ardhmes së shoqërisë sonë nuk duhet të ketë mashtrime e shtrembërime dashakeqe. 

Këtij qëllimi i shërben edhe botimi i këtij libri, meritë e punës së gjatë, të ndërgjegjëshme, cilësore e plot pasion të vëllezërve Marku, të cilëve i shkon falënderimi im i sinqertë dhe përgëzimi  i ngrohtë së bashku me urimin që kjo punë të vazhdojë në dobi të së vërtetës historike, të kulturës sonë, të nxjerrjes në dritë të vlerave kombëtare të mbuluara nga pluhuri i harresës që komunizmi qëllimisht hodhi mbi to për një gjysëm shekulli.                                                       

Nga ana e tij Zogu ishte i vetëdijshëm për forcën intelektuale të kundërshtarëve të tij, por dinte gjithashtu se mendësia evropiane e tyre nuk gjente një tokë të lëruar tek shqiptarët që donin kohë të tresnin shtresat dhjamore të botkuptimit lindor të trashëguar nga pesë shekuj. Ai u mundua me të gjitha mjetet  t’a bëjë të parrezikëshme  këtë Opozitë të shpërndarë e të përçarë në grupe, shtete e bindje politike të ndryshme. Kjo luftë në largësì vazhdoi, mes sharjesh, mallkimesh, denigrimesh e përbetimesh të ndërsjellta, deri në shtatë prillin 1939, kur Musolini dhe Çiano vendosën t’i shtojnë kurorës së Viktor Emanuelit edhe Mbretërinë shqiptare, duke dërguar ushtritë pushtuese në brigjet e saj.

Si shumë të tjerë edhe meshtari Shantoja la famullinë në Jurën Berneze dhe u kthye në Shqipërinë e “çliruar” nga “tirania” e Mbretit Zog. Ndryshimet e ndodhura i pa me shpresë e besim për t’ardhmen. Pushtimin e Vendit nuk e quajti një tragjedì, përkundrazi si një mjet për t’u bashkuar me Italinë e, nëpërmjet saj, me Evropën e qytetëruar, ku ai ëndërronte të shihte edhe Vendin e tij me të gjitha atributet. Shkrimet e kësaj periudhe ndoshta kanë qenë aktakuza më e fortë që drejtësia komuniste i ka bërë martirit të parë të ligjeve të saj. Ai merr në mbrojtje haptas e me forcë bashkimin me Italinë, jo sepse është i ndjeshëm ndaj interesave të saj, mbasi në shkrime të mëparëshme, sidomos në lidhje me vrasjen e Gurakuqit, flet mjaft ashpër për te. Në këtë bashkim kurorash ai sheh mundësinë e ecjes së Shqipërisë në rrugën e përparimit. Nëse i duhet të zgjedhë ndërmjet pavarësisë në varfëri e prapambetje, apo varësisë në mirëqënie e përparim ai zgjedh të dytën. Ai bën pjesë në atë aradhë intelektualësh e politikanësh shqiptarë që i konsideronin lidhjet me Italinë strategjike e prioritare, miqësinë me popullin e përtej detit si themelore për t’ardhmen e Vendit të tyre, e pushtimin si një dukurì e përkohëshme që nuk cënonte thelbin qenësor të shqiptarëve, të atyre që herë me qesëndì e herë me përbuzje apo urrejtje u quajtën “italofilë”. Në atë aradhë figura më e spikatur kishte qënë prijsi Luigj Gurakuqi që, për Shantojën si për shumë të tjerë, kishte qenë një etalon atdhetarizmi.

Duke dalë pak nga kuadri i bisedës së ngushtë për publiçistikën e Don Lazër Shantojës, desha të hap një tjetër fushë diskutimi që më duket i nevojshëm e që merr shkas nga leximi i librit. Si i ka trajtuar e vazhdon t’i trajtojë historiografia jonë zyrtare e jo këto ndodhì e figura që mbushin faqet e librit, për të cilin po flasim, dhe a ka vend për ndryshime n’atë drejtim? Duke marrë në analizë tre periudhat kryesore që trajton Shantoja si revolucioni i qershorit dhe Opozita antizogiste, mbretërimi i Zogut dhe roli i tij, pushtimi fashist e bashkimi me Italinë, për më shumë se gjysmë shekulli më duket se janë trajtuar vetëm në formë manikeiste, në vështrimin bardh e zì. Për historiografinë komuniste që, fatkeqësisht ende nëpërmjet studjuesve dhe mendësisë, vazhdon të diktojë në forma të ndryshme logjikën e saj, revolucioni i qershorit 1924 ka qenë një ngjarje epokale në drejtim të demokratizimit të Shqipërisë, periudha e Zogut një kohë e errët tiranie dhe bashkimi me Italinë tragjedia më e madhe për Shqipërinë.

Sot, kur kemi lënë mbas krahëve qindvjetorin e shkuar, me të gjitha mizoritë që ideologjitë totalitare shënuan me pasoja të mnershme për botën dhe për ne, më duket se ka ardhur koha të bëjmë një bilanc objektiv, të saktë e të vërtetë të atyre ngjarjeve, të shkaqeve e pasojave të tyre, por edhe të jetëve të protagonistëve të tyre. Duhet të jetë një bilanc pa pasion politik, t’i nënështrohet analizës së ftohtë të një arsyetimi që duhet të ketë si bosht qëndror  vetëm një idè, interesin e vërtetë të Shqipërisë larg skemave ideologjike, si lëndë për të bluajtur në mullirin e tij vetëm faktet historike të shkoqura, të pastra e të pashtrembëruara. Studjuesit, që duhet të shkruajnë një historì të vërtetë të Vendit tonë, duhet të jenë si gjykatësit e paanshëm që duhet të shqyrtojnë ata fakte për të nxjerrë prej tyre të vërtetën e pakundërshtueshme. Do të ishte mision i tyre shkokolepsja e shumë nyjeve të pazgjidhura të historiografisë tonë e vlerësimi, në përmasat e tyre të vërteta, të figurave politike të mpleksura në to. Besoj se është kjo një nga detyrat kryesore të brezit të ri të studjuesve shqiptarë, mjerisht të pakët e të mangët, sidomos në këtë fushë.

Ёshtë detyrë e tyre të çlirojnë historiografinë nga termat “tradhëtarë të atdheut”, “armiq të popullit”, “të shitur”, “kriminelë” e të tjera paçavure të këtij lloji, që një klimë e helmuar arbitrariteti komunist ka projektuar pa mëshirë mbi të. Jam i bindur se kuadri, që do të dilte nga një punë e tillë e që do të ishte fotografia e vërtetë e së shkuarës sonë, duke iu referuar periudhave historike për të cilat shkruan Don Lazër Shantoja, do të kishte një pamje krejt tjetër nga ai që gjejmë në tekstet e historisë dhe pjesërisht edhe nga ato që shohim në shkrimet e tij. Ndoshta do të gjenim revolucionin e qershorit 1924 dhe qeverimin e Nolit si një nga gabimet më të mëdha të një pjese të klasës politike t’asaj kohe dhe Ahmet Zogun jo vetëm si një tiran që urdhëron vrasjet e kundërshtarëve politike, por edhe si një nga shtetarët më të shquar të këtij kombi, me një ndihmesë themelore në formimin e strukturave të Shtetit shqiptar dhe të ecurisë së tij në rrugën bashkëkohore. Po ashtu të ashtuquajturit “kolaboracionistë”, jo si “tradhëtarë” e “të shitur” tek fashizmi, por si atdhetarë në shkallë sipërore që, për të mbrojtur interesat e Vendit të tyre, në një nga çastet më të vështira të tij, nuk nguruan të venë në altarin e tij gjënë më të shtrenjtë që kishin, dinjitetin njerëzor e politik.   

Jam i bindur se sita e historisë, shpejt a vonë, do të kryejë funksionin e saj për t’i dhënë të rinjve të Shqipërisë së sotme e të nesërme mundësinë të njohin me saktësi bëmat e të parëve të tyre, për të shmangur mashtrimin e madh që ne dhe brezat parardhës pësuam, si pasojë e vënies në jetë të një projekti politik që i kushtoi kaq rëndë Atdheut tonë. Ne duhet t’a nxisim këtë proçes jo se jemi të përmalluar të së shkuarës, por se jemi idhtarë të së vërtetës e se mendojmë se në themelet e së ardhmes së shoqërisë sonë nuk duhet të ketë mashtrime e shtrembërime dashakeqe. 

Këtij qëllimi i shërben edhe botimi i këtij libri, meritë e punës së gjatë, të ndërgjegjëshme, cilësore e plot pasion të vëllezërvë Marku, të cilëve i shkon falënderimi im i sinqertë dhe përgëzimi  i ngrohtë së bashku me urimin që kjo punë të vazhdojë në dobi të së vërtetës historike, të kulturës sonë, të nxjerrjes në dritë të vlerave kombëtare të mbuluara nga pluhuri i harresës që komunizmi qëllimisht hodhi mbi to për një gjysëm shekulli.                                                                                                                                   Fund   

PUBLIÇISTIKA E DOM LAZËR SHANTOJËS DHE NYJET E PAZGJIDHURA TË HISTORIOGRAFISË SHQIPTARE 2

by

(Në 15-vjetorin e botimit të vëllimit “VEPRA” të Shantojës, nën kujdesin e Arben Markut, Niketa Stefës dhe Ardian Ndrecës)  

Shkruan: Eugjen MERLIKA/

Në shkrimet  jepet një tabllo aspak optimiste e ecurisë së Shtetit shqiptar, të problemeve të tij ekonomike, financiare, administrative. Në to bëhet një analizë anatomike e këtyre dukurive e vihet theksi mbi një aparat burokratik administrativ të stërfryrë që rëndon si një shkëmb mbi një ekonomi të dobët e të pazhvilluar, për të mos thënë të paqënë. “ A thue âsht nevoja për gjithëket personal? A perdoret gjithky personal pse Shqypënija e të mëkambunit e saj kan nevojë për tê, a po pse këta duen të jetojnë në shpinë të Shqypnìs?..” (f.131) pyet me dhimbje autori. Ndihet shqetësimi qytetar i Shantojës që futet deri në skutat më të errta të Vendit të tij, që i bën jehonë skamjes së pjesës më të madhe të popullit që kjo mënyrë organizimi e funksionimi e Shtetit nuk ndihmon aspak t’a lehtësojë. Shqetësimi është i sinqertë, i ndjerë, në përputhje edhe me misionin e famullitarit që  përditë prek me dorë hallet e mangësitë e shqiptarëve të thjeshtë që mbushin famullinë çdo të djelë, që revoltohet e shpërthen kur sheh se “ si shkrryhet parja, si shpërdoret mûndi i fukaràs, i popullit, i bulkut, i puntorit. Për me mbajtë njerz parasita……qi nuk dijnë se si me jetue, veçse në shpinë të Shtetit, me nji nênpunësì të vjedhun me protekcjon…”. (f.131) Nuk kemi të bëjmë me një instrumentalizim të tipit marksist të dukurisë por me dhimbjen e thellë të atij që e don me gjithë zemër popullin e tij. Kjo dhimbje arrin deri në revoltë e dëshpërim kur sheh se kriteret e marrjes në punë  të morisë së nëpunësve nuk janë meritat dhe zotësitë, por klientelizmat dhe hatëret politike. Janë plagë të hapura e të pambyllura kurrë deri në ditët tona, kur ende përballemi me këto dukuri, duke paragjykuar zhvillimin.

Në artikujt e botuar tek “Ora e maleve” ndihet fuqishëm pulsi i atdhetarit, por ka një dozë të madhe realizmi. Problemet e Vendit përballohen me zemër por edhe me mendje, kryesisht në kah kritik. Shkrimtari ka një objektiv të qartë rreth të cilit vërtitet e gjithë masa e shqetësimeve të tij: Shqipëria që duhet të ecë në rrugën e zhvillimit, të përparimit, të qytetërimit. Dukuritë që pengojnë këtë ecje janë në tehun e kritikës së publiçistit, janë lënda e pamfleteve të tij politike, objekt i fshikullimit, herë herë me tone mjaft të ashpra. Por Shantoja nuk është nihilist, nuk shikon vetëm errësirë në të tashmen e në t’ardhmen e kombit të tij. Ai ka aftësinë të shohë edhe dritën tek njerëzit idealistë që mundohen të shtrojnë rrugën, mbi të cilën breznitë e ardhme do të ndërtojnë shtetin bashkëkohor. “Shqypënìn e ka bâ inteligenca e do t’a mbâjë inteligenca, ose Shqypënìë nuk kem me pasë! Reservoir-i i forcës mâ të shndoshtë në Shqypnìë âsht qandra e saj intelektuale. Kur ndiejm bisedimet plot dieje e hollësië të nji Fan Nolit, dialektikën e shterngûet e të mbâtun të nji Luigj Gurakuqit, fjalën elektrixante te nji Ali Kelcyrës, gjuhën kirurgjike të nji Stavro Vinjaut, arsyetimet ligjore të nji Koço Tasit, na i harrojmë të tana eksplozjonet e soçme e nji fjalë e vetme e e ambël na tingllon në vesh: Po! ka Shqypnìë!” (f.143)

Shantoja është idealist, por në idealizmin e tij ka një farë pragmatizmi. Historia e botës i ka mësuar se popujt, në rrugën e tyre të zhvillimit, kanë arritur synimet kur kanë patur prijsa t’aftë e të kushtuar çështjes së tyre. Në pranì të tyre fashitet pezmi dhe lind shpresa për t’ardhmen e besimi në të. Kjo shpresë gjen burime ushqimi te të rinjtë, te studentët  që, në Vende të ndryshme të Evropës, pregatiten me dije, kulturë e profesione e janë të gatshëm t’i venë në jetë këto në Atdheun e tyre. Kështu u krijua ajo elitë kulturore e pasur në Shqipërinë e viteve tridhjetë, që do të kositej pa mëshirë mbas 1944, si “inteligjencë borgjeze”, kundërshtare e regjimit komunist. 

Duket se është një fatalitet historik për Shqipërinë fakti që i duhet të ëndërrojë gjithmonë një brez të ri që duhet t’a nxjerrë nga këneta e mbrapambetjes e t’a verë në rrugën e përparimit. “ Idét linden, rriten e frytësojnë vetëm në nji tokë virgjin; në mênden e në zêmbren e të rivet: prej tyne mandej dalin e pastrojnë kalbësinat e gjithshkaf ndalon perparimin o kristalizohet në trajtat e nji kohe qi ka prendue” (f.244) shkruante Don Lazri më 1924. Tetëmbëdhjetë vite më pas Mustafa Kruja, atëhere Kryeministër i Shqipërisë së bashkuar me Italinë, në intervistën dhënë gazetarit të njohur italian Indro Montaneli shprehet:

 “Ne kemi një aristokraci të lodhur, të mbetur prapa, me parime që nuk i përshtaten më kohës sonë, një borgjezí të mangët në numur, në mjete e pregatitje, një masë në të cilën 70% është analfabete. Shpresa jonë është tek të rinjtë. Të rinjtë kanë vrulle që herë herë i shtyjnë shumë përpara, por janë të mbrujtur me një dashuri të pastër për atdheun e tyre e sinqerisht synojnë në formimin e një vetëdije kombëtare dhe vetiake. Shumë prej tyrë shkojnë për të studjuar në Itali. Kthehen që andej me padurimin për të ngritur vëndin e tyre në nivelin italian. Shpesh padurimi i shtyn në gabime, por qoftë i bekuar ai që gabon për bujarí. Un nuk dua të rinj të bindur verbërisht, por të ndërgjegjshëm e të disiplinuar. Natyrisht të parët do t’a bënin më të lehtë detyrën time si qeveritar, por nuk do të më jepnin asnjë garancí për të ardhmen. Për ne ajo që ka vlerë është vetëm e ardhmja”.

Sot, mbas gati tetëdhjetë vitesh të tjera, shpresa për të nxjerrë politikën shqiptare nga bataku dhe Vendin nga renditja e fundit në Evropë, është varur përsëri tek të rijtë. Edhe se shpesh hasim në zhgënjime në atë drejtim, mbasi jo çdo gjë që shndrit është ar, mendoj se përtëritja e vazhdueshme e politikës shqiptare është një domosdoshmërì. Për fat të keq nuk shihet në këtë prizëm nga një pjesë e mirë e klasës drejtuese që ruan pozitat e fituara, pa marrë para sysh faktin se koha kalon e nuk mund të ketë njerëz për të gjitha stinët. Megjithatë  aktivizimi i mjaft të rijve të diplomuar jashtë Shtetit në administratën shtetërore është diçka inkurajuese, po të mos kishte si kriter zgjedhjeje përkatësinë politike, këtë sëmundje të pashërueshme të jetës shqiptare.

Ndër shkrimet publiçistike të Shantojës mendoj se një vend të dorës së parë zenë ata që i kushtohen ngjarjeve dhe personazheve të politikës shqiptare në një hark kohor  prej pothuaj një të katërt shekulli. Shkrimtari ishte një vëzhgues i mprehtë i tyre e, më shumë se pjesëmarrës me funksione të rëndësishme, ishte një viktimë e ndërgjegjëshme e atyre ngjarjeve. Pësoi burgime, internime e mërgime edhe se nuk ka patur asnjëherë ndonjë pozitë të lartë, madje nuk ka qenë as deputet. Por prifti poet është në simbiozë me ato ngjarje dhe protagonistët e tyre e penda e tij, së bashku me oratorinë, ndikojnë herë herë në mënyrë vendimtare në to. Shantoja është gjithmonë koherent me veten dhe parimet. Opinionet mund edhe të ndryshojnë, por vlerësimet kanë një kriter përcaktues e të paluajtshëm: interesi i Atdheut. Ky është metri i vërtetë e i vetëm që shërben si njësí matjeje për këdo e për gjithshka. 

Ai ishte i pozicionuar në krahun e Opozitës antizogiste. Idhulli i tij ishte Luigj Gurakuqi që “Me nji duresë e nji palodhësië shembullore shkrîni jetën për idealin e nji Shqipënie të lirë, të madhe, të lume.”, kryetari i Opozitës në vitet 21-24. Martirët e lirisë e të demokracisë ishin Avni Rustemi, vetë Gurakuqi, Bajram Curri, Hasan Prishtina, Elez Isufi, Zija Dibra, Ramiz Daci, Zef Ndoci, Mark Raka. Bashkëluftëtarët me të cilët ndau bindjet e idealet ishin Mustafa Kruja, Stavro Vinjau, Qazim Koculi, Xhevat Korça etj. Në altarin e kombit ishin kolegët  e tij më të njohur si Fishta, Gjeçovi, Mjeda, Harapi, Marlaskaj etj. Në fushën kundërshtare ishte Ahmet Zogu, Kryeministër, President e më pas Mbret i Shqipërisë, sinonim për një pjesë të shqiptarëve i së keqes në pushtet, i rrethuar nga bejlerë përkrahës si Eshref Frashëri, Mehdi Frashëri, Faik Konica etj. apo vrasës dhe ideatorë vrasjesh si Baltjon Stambolla, Çatin Saraçi etj.

Në këtë mikrounivers figurash politike Shantoja depërton me fuqinë e pendës , duke na lënë të skalitura bindjet e mendimet e tij. Ato janë frut pikëpamjesh objektive e subjektive të autorit, ndonjëherë edhe të pasioneve politike të tij. Por gjithsesi ata janë dëshmí të rëndësishme, mbasi dalin prej pendës së një personi pa paragjykime, që vlerëson duke u nisur nga faktet. Periudhat të cilave i referohen shkrimet janë ato 1920-24, koha e mërgimit 24-39 dhe vitet 39-43, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga italianët por kishte një status të posaçëm, sepse quhej e bashkuar me Mbretërinë e Italisë.

Për ngjarjet e këtyre hapësirave kohore historike autori mban qëndrime të ndryshme. Me botkuptim të përparuar demokrat mbështet pa rezerva revolucionin e qershorit 1924 dhe ata intelektualë e të rinj të Bashkimit që ishin flamurmbajtës të tij. Çuditërisht i kushton pak shkrime Qeverisë së Nolit dhe më shumë mërgimit politik që pasoi rënien e saj. Ndoshta ky fakt dëshmon për një farë zhgënjimi që pëson publiçisti Shantoja nga ajo qeverisje dhe në vetë të parë nga Kryeministri, të cilin në një shkrim të mëvonshëm e sulmon rreptë. Nga mërgimi në Jugosllavì, Austrì e Zvicër mundohet të analizojë gjëndjen e Shqipërisë reale, që përfaqësohet nga evolucioni i pushtetit të Ahmet Zogut deri në Mbretërì, por edhe atë alternative që ka fytyrën e mërgatës politike shqiptare antizogiste. Në këtë gjëndje konflikti të fortë e të përhershëm duket se nuk ka vend për biseda e marrëveshje. Për Shantojën, ashtu si për të gjithë të mërguarit politikë jashtë Atdheut, “Bota e ka marrë vesht se në Shqipnìë sundon nji President gjaksor, nji President qi mbytë me pare diten për diellë, nji President qi flet vetë me sikarët, qi u premton ndihmen e nji fuqiës s’huej, qi u premton lirim të shpejtë, rrogë të përmuejshme…” (f.370)

Por këtë kundërshtar politik, këtë “President gjaksor”, kur e sheh të diskredituar pa të drejtë nga një gazetë austriake, ka burrërinë t’i kërkojë Kancelarit austriak, Dr. Seipel, ndërhyrjen e tij për të vënë në vend prestigjin e atëhere Kryeministrit shqiptar. Ёshtë një nga perlat e këtij libri, një shembull ideal i moralit politik në një shkallë të lartë, një shprehje e harmonizimit të luftës politike me etikën e saj e me respektimin e institucioneve, një leksion stili për politikën e sotme në Shqipërì e më gjërë.

                                                                                                            Vijon

Një strategji shpresuese

by

Ne Foto: Lazer Shantoja ishte i pari qe u mor me esperantisten ne Shqiperi. Lazër Shantoja lindi në Shkodër më 2 shtator 1892 (ose me 7 korrik 1891[1]), në një familje tradicionalisht të shquar për patriotizëm, intelektualizëm dhe kontribut në fushën e albanologjisë[2]. Nacionalist e demokrat, orator, poet lirik, eseist, përkthyes, i mbiquajtur “famullitari i pianofortit”, Shantoja do kujtohet sidomos si përkthyesi i veprave të mëdha të Gëtes, Shilerit dhe Hajnes. Shkrimet e Shantojës mbetën të shpërndara ndër gazeta e revista, por u përmblodhen e u botuan në 2005 nën kujdesin e botimeve françeskane në “Vepra, Lazër Shantoja”.Wikipedia/

Nga Bardhyl Selimi*/

Ndonëse lëvizja esperantiste në Shqipëri zë fill të paktën që në vitin 1907, me priftin katolik Lazër Shantoja, pushkatuar nga komunistët më 1945, ajo është zhvilluar më shpejt pas vitit 1990.

Atëhere u lejuan të ashtuquajturat organizata jo qeveritare, ndër të cilat Lidhja Esperantiste Shqiptare u njoh nga Ministria e Kulturës në maj 1991 dhe ishte ndër të parat. Pasoi një veprimtari e gjallë për të propaganduar, dhënë mësim, botuar, përkthyer, komunikuar me botën e jashtëme. Atëhere ishin aktivë shumë anëtarë në disa qytete kryesore. Pas vitit 1997 në arritëm të regjistrojmë pranë Shkollës së Lartë për Turizëm dhe Kulturë në Bydgoszcz, Poloni disa dhjetara studentë nga të cilët të paktën 30 morën diplomën bakalaur dhe dy masterin. Në këtët shkollë esperanto ishte gjuhë bazë në mësim.

Por Ministria e Arsimit ende nuk i ka njohur diplomat e tyre, të firmosura nga profesorët e AIS, thjesht për faktin që AIS është njohur ligjërisht në një gjykatë të San Marinos dhe jo nga Ministria e Arsimit e atij shteti të vockël !?

Që prej tre vitesh shqiptarët mund të lëvizin lirisht nëpër zonën Shëngen. Kjo arritje pozitive e shqiptarëve, në mënyrë paradoksale, ndikoi negativisht në rekrutimin e anëtarëve të rinj të Lëvizjes për esperanton, sepse me sa duket të rinjtë tanë e përdornin esperanton për të lëvizur lirisht jashtë vendit. Por edhe Ministria e Arsimit si dhe politika qeveritare gjuhësore duke favorizuar anglishten, ka lënë mënjanë gjuhët e tjera të huaja dhe nuk ka favorizuar futjen e esperantos në shkolla dhe universitete. Është për t’u përmëndur që qeveria e dikurshme shqiptare, pak pas pavarësimit të vendit, në vitin 1922 mbështeti propozimin për futjen e esperantos në shkollat fillore.

Sot shtohet edhe mplakja e anëtarëve tanë dhe tërheqja nga veprimtaria e një pjese të tyre. Aq më tepër që shteti na kërkoi ta regjistronim shoqatën në gjykatë gjë që kërkonte shumë para.

Në këto kushte, e mirëpritëm propozimin e z. Tomasz Chmielik nga Swidnik, Poloni për të përkthyer në esperanto disa vepra të letërsisë shqipe. Ai vetë kish përkthyer nëpërmjet gjuhëve të tjera disa romane të autorëve të njohur shqiptarë, si Ismail Kadare dhe Fatos Kongoli, po ashtu poezi të autorëve të tjerë në Shqipëri e Kosovë.

Para dy vitesh, doli romani “Lëkura e Qenit” e Fatos Kongolit, i cili është edhe anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Paraqitja e librit u bë në prill 2012 në sallën e Akademisë në praninë e profesorëve, politikanëve, gazetarëve dhe pati një jehonë të madhe brenda vendit. Një grup esperantistësh polakë u intervistuan në TV dhe ligjëruan para studentëve të universitetit të Tiranës.

Para pak kohësh, dolën dy vepra të tjera, novelat “Parrullat me gurë” të Ylljet Aliçkës dhe vëllimi me popezi i Luljeta Lleshanakut.

Janë gati për botim romani “I Humburi” i Fatos Kongolit, një vëllim me poezi i Eqrem Bashës. Deri në fund të vitit do dalë edhe një vëllim me poezi i Sali Bashotës dhe eventualisht romani “Funerali i Pafund” i Visar Zhitit,

Katër romane të Ismail Kadaresë presin nënshkrimin e marrëveshjes me agjentët tregtarë të tij jashtë vendit sepse gjithçka bëhet vullnetarisht dhe falë parave që mbledhim ndër miqtë. Autorë të tjerë nuk kanë kërkuar para nga ne.

Duhet të theksojmë që një ndihmë të madhe kanë dhënë me kontrollin gjuhësor zotërinjtë Istvan Ertl dhe Josip Pleadin, ky i fundit ka bërë pa pagesë edhe faqosjen.

Komisioni Evropian i UEA është rigjallëruar sepse edhe në kontinentin e vjetër ka lëvizje të dobëta, ndër to edhe në Shqipëri. Mbase ky fakt mundësoi edhe pranimin formal të shoqatës sonë si anëtrja e 71-të e UEA që më 26 korrik 2013. Me këtë rast vizitoi vendin tonë zonja Tatjana Loskutova nga Ivanovo e Rusisë, e cila mbajti një ligjëratë para dhjetëra të pranishmëve në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, ku kishin ngritur edhe një stendë me shumë kopje të librave në esperanto nga fondi i asaj b iblioteke (ndër to edhe librin e shkruar në origjinal në esperanto nga Cuk Simoni “Skëndërbeu- heroi i Shqipërisë” botuar në Tiranë më 1929), përkthime nga esperanto më shqip etj

Shpresojmë që edhe nëpërmjet përkthimit në esperanto të shkrimtarëve të njohur shqiptarë ne do ta tërheqeim opinionin brenda vendit dhe do t’i bindim institucionet arsimore për nevojën e futjes së esperantos në shkollat tona.

*Bardhyl Selimi, Sekretar i Shoqatës Esperantiste Shqiptare