LE PETIT JOURNAL (1911) : JANICA MARTINAJ, KRYENGRITËSJA 22 VJEÇARE, ËSHTË ZHANË D’ARK–A SHQIPTARE/

Nga Mustafa KRUJA/
Jemi miq në shtëpí të huej e si t’ atillë kemi detyrë t’i shtrohemi vullnetit të të zotit e të nderojmë dëshirat e interesat e tij. Pas rregullavet të Kalorísë shqiptare i përket të zotit të shtëpísë të mbrojë mikun e fyem a të gërgamë prej nji të treti, sidomos kur edhe ky të jetë po miku i asaj shtëpie. Por kur rasat të mos i lenë vênd zbatimit të kësaj rregulle kaloreshë, mikut të ngamë s’i mbetet tjetër përveçse të dalë e të shkojë ose të zgjânojë zêmrën e të durojë! Pra nuk na lên as ligja as njerzía të vêmë në rrezik interesat e vêndit që na ka dhânë hospitalitet ; dhe prandaj jemi të shtënguem t’a rrudhim qarkun e fjalës, qoftë edhe në të dalun zot vetes, po të jetë kundra Shtetënve miq e besatarë të këtij vêndi.
Megjithkëtê nuk besojmë të ketë ndo një ligjë a rregull shoqnore që të mos na japë lejë me iu përgjegjun një flete a një shkrimtari frêng që dash’a pa dashun, me díje a pa díje, kërkon të na paraqesë përpara botës nën më të zezat ngjyra. Nji farë Koloneli Thomasson, duke gjykue në Petit Journal të Parisit veprimet e këtyne ditve në Shqipní, shihni se qysh i mbulon me lule (!) dëshmorët e atdheut t’onë, rënë këndej e andej Vjosës, më kët’ anë e matanë Semanit:
“Në kët’ vênd t’ egër – thotë frêngu për Shqipnínë – që mban akoma zakonet e Kohës së Mesme e që mundet të barabitet me Marokun, kanë qênë gjithmonë dy rrjedha, njêna që e kish kryet te Italianët dhe tjetra te Austriakët. Secila nga këto mund të forcohet për dâm të tjetrës pas gjasavet të kohës. Sikur të shtrëngohej i gjithë trupi ushtarak i Austrisë të hiqej nga Shqipnía, s’do t’i kish fare krahët të sigurtë nga çetat shqiptare që sot janë me tê dhe nesër pa dy fjalë do t’i këtheheshin kundra duke marrë anën e mundësit!”
Pikë së pari, kritiku ushtarak i gazetës pariziane po na fal titullin “t’ egër”. Kjo fjalë u âsht tepër familiare frêngjvet; kur zêmrohen dy çilimîj njêni me tjetrin e para sharje që ndëgjohet nga goja e tyne âsht kjo: “sauvage-i egër!” Por a thue se edhe kritiku i nji gazete me rândësi, si “Le Petit Journal”, i përdorë fjalët aqë letas, si çilimîjt, pa vûe re se ç’duan me thânë? S’e besojmë! Ai, duke e cilësue Shqipnínë t’ egër, ka dashë me dëftye plotsisht nji vênd që s’ka fenë e qytetnimit, që s’din njerëzí, s’njeh qeverí, s’merr vesht shoqní as kupton se kujt i thonë komb, ligjë e rregull; po kujtojmë kështu tue mos dashë me e vûe edhe Kolonelin Thomasson bashkë me Vladan Gjorgjeviçin që ia ka paraqitë botës Shqiptarët me bisht!
Por shkrimtari frêng e shfaq mâ mirë qëllimin e tij kur thotë se mbajmë akoma zakonet e Kohës së Mesme e kur na krahason me Marokenët. Popujt e Kohës së Mesme kanë pasun edhe shumë vërtyte si besë, trímní, kalorí etj. Mirëpo na, pas Petit Journal-it, i kemi bjerrë të gjitha këto e kemi mbajtun vetëm doket e këqia t’asaj kohe, duke shtue pastaj në vênd të besës tradhtí, në vênd të trimnísë ligështi a, me nji fjalë, kemi râ në shkallët të Jevgjet ase, makar si thotë shkrimtari vetë, të Marokenëvet.
Na nuk besojmë që nji Kolonel i Francës të jetë nji anmik aqë i pa ndershëm i kombit t’onë sa të poshtnohet me shpifë rrena kaqë të pa turpëshme si këto që po na boton me gazetën Petit Jornal. Ai âsht, themi na, nji njeri që Shqipnín s’e ka pà kurrë ; me Shqiptarë a miq të Shqipnís s’i ka takue të rrijë e të flasë kurrë ; vepra të shkrueme asnjanësisht mbi ne as e di se ka. Përkundras pastaj kush e di se sa herë i ka ndodhë me i ndîe punët t’ona prej gojës s’anmiqvet a me i këndue nga pênda e tyne.
Na nuk mundemi të themi se kemi nji qytetnim material si ay i visevet tjera t’Europës ; jo si ai i vêndit të shkrimtarit, por as si i fqîjëvet t’anë të vegjël. Megjithkëtê kush e njeh Shqiptarin me të vërtetë, s’mundet aspak të na kundrështojë kur të guxojmë me thânë se moralisht, për ndîesi qytetnore nuk biem fare mâ poshtë se shokët t’anë balkanas. Do të venim shumë gjatë po të sillshim këtu shêmblla që tregojnë karakterin moral e shoqnor të popujvet tjerë, sidomos, të popujvet fqîjë, në fîllim të jetës së tyne të lirë. Vetëm po i këshillojmë kritikët t’anë, në qoftë se e kanë me të drejtë, të studjojnë mirë e asnjanësísht historín e përlindjes së popujvet ballkanas. Të shqyrtojnë pastaj me një shpirt liberal edhe historínë e gjallë të kohnavet t’ona, e sidomos këtê, për të gjetun mâ mirë se cilët janë t’egjër e gjaksorë të pashpirtë nga ndêjësit e Ballkanevet e makar t’ Europës mbarë!
Z. Thomasson flet mbi rrjedhat politike të vêndit t’onë me nji frymë mjaft të dobët e të gabueme. Shqiptarët e zgjuem e të mësuem, në kohnat e errta të sundimit turk, e shikojshin Francën si vêndi ku kish lindun dielli i lirísë së gjithë popujvet dhe me shumë arsye kishin varë shpresa të mëdha te atdheu i atyne që me Rivllesën e mrekullueshme të I789-ës e me Shfaqësín e të Drejtavet të njeriut i hapën derën nji jete të re në të tânë Europën duke u futun edhe të gjithë kombevet tjerë shkëndíjën e lirisë në zêmër. Nuk do t’i çudíste fare Shqiptarët sikur të dilte ndonji La Fayette i ri më I878, më I9II e I2 e t’u epte dorën atyne burrave që ishin të shtrënguem të luftojshin me dhâmbë e me thonj për me shpëtue Shqipnín, më nj’anë nga zgjedha shekullore e Turqisë, dhe më tjetrën prej kthetravet t’anmiqvet rreth e rrotull qi lakmojshin të na futshin nën zgjedha të reja e mâ të shëndosha. Por jo! Përkundras, Ulqini e Tivari shqiptarë iu dhanë në dorë Nikollës së Malit-të-Zí me ndihmën e flotavet të Fuqívet të Mëdha, nga të cilat edhe ajo e Francës, atdheut të La Fayettit e të Dantonit. Kjo ishte e para herë që Shqipnía po provonte me zêmër të përgjakun, se përpara interesit principet a gojdhanat liberale s’kishin ndonjë vlerë. Por provat e helmta nuk mbetën me kaq për kët vênd të mjerë : rivllesat kombëtare që nisën në Malsi më I9II e mbaruen në Shkup më I9I2 me shkatrrimin moral e material t’ushtrísë turke, tue i hapun udhën e triumfit Katërpalshes ballkanase pak muej mâ vonë, u përshkruejshin nëpër fletët e Parisit me ngjyrat mâ të çudítshëmet e të pabesueshmet për njeriun. Kur pastaj mâ në fund u gjetëm përpara Konferencës së Londrës, I9I3, që do të ndante drejtësinë në mes të Kombevet ballkananas (!), mbasi Turqia, përpara me armët shqiptare dhe pastaj me ato të Katërpalshes sllavo-greke, ishte prishun dhe gati krejt dëbue nga Europa, pamë se Republika e Francës u bâ krahu i djathtë i Rusisë cariste, bashkë me të cilën u mundue, gjer ku i arriu fuqía, që të mos bâhej Shteti shqiptar, që toka arbnore të ndahej ndërmjet Sllavëvet e Grekëvet, që, me njê fjalë, fara e Shqiptarit të mbaronte, të shuhej nën thêmbrën tirane t’anmiqvet të vet. Në njê rasë kaqë të vështirë kur jeta e kombit e e racës s’onë ishte në pikë të rrezikut të bâhej flîja e padrejtësisë ruso-frênge, kush u hodh në shesh me armë në dorë e me vullnet të pa tundshëm që t’a shpëtonte?
Të mos kishin qênë interesat gjallnore të monarkísë austro-hungare e t’Italisë, që do të rrenoheshin bashkë me Shqipnínë, me nji fjalë, të mos ishte Adriatiku, shpresat t’ona të pështetuna mbi principe e ideologjí do të na kishin lânë n’ujë për jetë.
Përpara këtyne të vërtetave për Shqiptarët nuk do të kishte kurrë njê tjetër rrugë të drejtë e t’ arsyeshme përveçse me u çveshun nga ândrrat e me iu veshun realitetit. Shqipnín e shpëtuen Austrí-Hungaría me Italínë që me humbjen e saj shihshin në rrezik edhe përtardhmen e tyne. Pra s’ka gjâ mâ të natyrëshme që Shqiptarët t’i kenë varë shpresat e tyne në këto dy Fuqí të Mëdha, shpëtimtare të vêndit e të kombit të tyne.
Por “sa koka aqë mêndje” thotë njê fjalë e motshëme ; âsht e ditun pra që disa prej nesh mund të kenë çmue mâ tepër veprën e njênës dhe disa atê të tjetrës, kundrejt Shqipnís ; kush ka pà njênën politikë mâ të dobishme, kush tjetrën. Kjo ngjan kudo, kështu për shêmbull âsht edhe në Francë : Z. Clémenceau e sheh të mirën e vêndit të tij në lidhjen me Anglinë, Z. Caillaux me Gjermanínë!
Koloneli Thomasson të jetë i sigurtë se ata Shqiptarë që formojnë dy rrjedhat filaustriake dhe filitaliane në Shqipní janë patriotë të thjeshtë e të bindun e jo njerëz të shitun e të rregulluem pas interasavet të veçanta e pas fuqísë e fitimit luftarak të njênës anë a tjetrës. Po flasim përgjithësisht për ata që marrin vesh nga politika e jo, natyrisht, për grumbullin popullor që s’mundet të ketë nji mêndim të vetin e të ngulun kurrkund në botë. Shtojmë por se edhe ndër Shqiptarët s’âsht çudí të gjindet ndonji Bolo, Almereyda, Turmel a ndo nji Duval!
E pra, n’âsht se karakteri e shpirti i gjithë nji populli lypset të gjykohet pas vepravet të tradhtorëvet, kjo duhet të jetë njê rregull e përgjithshëme e jo vetëm për ne!

MAK.
Gazeta “Kuvêndi”, 23 Korrik 1918