Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Aleksandër Xhuvani si mësues e tekstolog (1912-1961)

by

Ledio Xhoxhi

Historian/

Prof. Aleksandër Xhuvani, pjesën më të madhe të veprimtarisë së tij ia kushtoi mësuesisë. Ai kishte një konsideratë të veçantë për punën e mësuesit. Ai ndoqi vazhdën e rilindësve, që e konsideronin mësuesin jo vetëm si mësimdhënës të thjeshtë, por si luftëtar aktiv për përhapjen e arsimit kombëtar dhe për çlirimin e atdheut nga pushtuesit osmanë. Xhuvani mendonte se mësuesi duhet të ketë një logjikë të mprehtë, një gjykim të shëndoshë, të jetë i shkathët, i gjallë; një mësues i tillë e gjallëron jetën e klasës dhe të shkollës. Ai kërkon që mësuesi të ketë një kulturë të plotë. Rëndësi të madhe i jep mësimit të gjuhës shqipe. Mësuesi duhet të ketë pasion për mësimin e gjuhës shqipe, dhe duhet t’a ngjallë këtë dëshirë edhe në zemrën e fëmijëve që mëson. Mësimin ai e quan si detyrë patriotike për mësuesin. Veç kësaj ai kërkon që mësuesi të ketë dijeni të plotë për çdo gjë që duhet të mësojë nxënësi; ai gjatë gjithë jetës duhet të përpiqet për formimin e vet kulturor. Formimi shkencor i mësuesit duhet të shtrihet mbi pedagogjinë e përgjithshme, mbi psikologjinë e përgjithshme, mbi edukatën dhe më shumë mbi psikologjinë fëminore.

Aleksandër Xhuvani i jep rëndësi të madhe edhe edukimit të vetive morale të mësuesve të ardhshëm. Mësuesi, sipas tij, duhet të dallohet për një pastërti të plotë morale. Në formimin moral të mësuesit ai i vë rëndësi të dorës së parë edukimit patriotik, dashurisë për punën dhe dashurisë për fëmijët. Xhuvani mendon se mësuesi duhet të ketë një dashuri të zjarrtë për atdheun. Ai duhet të mbrojë vendin e vet, popullin e vet dhe të përpiqet me të gjitha forcat për lumturinë dhe begatinë e vet.

Historia e krijimit të teksteve për shkollat shqipe, nuk ka dyshim, përbën një objekt më vete studimi. Ajo paraqet interes të madh, veçanërisht për historinë e didaktikës dhe të përmbajtjes së edukatës atdhetare shqiptare. Për këtë, ka rëndësi në radhë të parë të nxiret në pah koncepti pedagogjik i rilindësve për tekstet shkollore, me të cilën u morën thuajse të gjithë ideologët më të shquar të kësaj periudhe. Ata, në hartimin e teksteve, e përdorën dhe e shfrytëzuan përvojën përparimtare botërore, përkthyen, adaptuan dhe krijuan vetë. Por rëndësi të veçantë ka ndihmesa origjinale shqiptare për tekstet, elementi kombëtar dhe mendimi pedagogjik në to, në përgjithësi, që përfaqëson gjithashtu, një ndihmesë me vlerë në tërësinë e mendimit pedagogjik të kësaj periudhe.

Platforma teorike-pedagogjike për tekstet shkollore mori karakter edhe më të mprehtë në prag të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, kur nevoja e tyre ndjehej gjithnjë e më shumë. Në këtë kohë spikati në mënyrë të veçantë ndihmesa e Aleksandër Xhuvanit, i cili ndodhej jashtë atdheut dhe vazhdonte me ngulm veprimtarinë e vet teorike pedagogjike. Pikëpamjet e veta shkencore Xhuvani i shprehu në gazetën “Shkreptima” dhe në organe të tjera. Xhuvani theksonte nevojën e teksteve të shkollave fillore dhe veçanërisht për tekstet e hallkave më të larta shkollore. Ai mendonte se tekstet duhet të kenë përmbajtje e karakter atdhetar dhe nivel e synime shkencore e praktike. Ai mendonte se shqiptarët më parë kanë nevojë për libra shkollash e për libra mjeshtërish për të përhapur diturinë e qytetërimin dhe njëherësh mësimin e gjuhës nga populli, për të vënë themelet e një kulture të vërtetë.

Problemet e teorisë së edukatës, të arsimit dhe të të mësuarit, Aleksandër Xhuvani i trajtoi në shumë studime e artikuj e sidomos në veprën e vet kryesore me vlerë të veçantë “Fillimet e pedagogjisë”, të cilën e botoi së pari në vitin 1926, si një skicë përmbledhëse të didaktikës dhe të edukatës dhe pastaj e zgjeroi në dy vepra të veçanta solide: “Psikologjia” në vitin 1933 dhe “Didaktika” në vitin 1937. Këto vepra janë fryt i punës së tij shumëvjeçare, si pedagog i këtyre lëndëve, të cilat u futën në planin mësimor të Shkollës Normale me nismën e tij. Në të trajtohen nga një këndvështrim i gjerë shkencor dhe me mjaft kompetencë problemet thelbësore të pedagogjisë dhe të psikologjisë, objekti, metodat, ligjet, parimet e çështjet e tjera që përmbajnë këto disiplina. Ato dallohen për thellësinë e qartësinë e mendimeve, janë punuar mbi bazën metodike të drejtë, kanë një përmbajtje të shëndoshë kombëtare, dallohen për stilin e gjuhën e pastër shqipe si dhe për terminologjinë e saktë shkencore.

Veprimtaria e Aleksandër Xhuvanit u përqendrua në fushën e gjuhësisë: njësimi i gjuhës letrare dhe pastërtia e gjuhës, gramatikë, leksikologji e leksikografi, fjalëformimit etj. Drejtoi hartimin e udhëzuesve të njëpasnjëshëm drejtshkrimorë (1948, 1951, 1954, 1956), që çelën rrugën për njësimin e plotë të drejtshkrimit të gjuhës shqipe më vonë. Gjatë gjithë jetës bëri luftë këmbëngulëse për pastërtinë e gjuhës shqipe, për pasurimin e saj në bazë të veçorive e të ligjeve që e karakterizojnë. Ky ka qenë filli që ka përshkruar tejembanë gjithë veprimtarinë e tij prej lëvruesi të gjuhës shqipe. Më 1956 botoi posaçërisht librin “Për pastërtinë e gjuhës shqipe”. Vetë ai, kreu një punë me vlerë për pasurimin e gjuhës sonë letrare, sidomos për përpunimin e terminologjisë të mjaftë degëve të dijes sidomos të gramatikës, të letërsisë dhe të shkencave pedagogjike. Ndihmoi shumë në veprimtarinë, që nisi të shtjellohet në vendin tonë pas çlirimit në fushën e terminologjisë, drejtoi punët e para që u bënë për terminologjinë shkollore. Shtjelloi dhe një veprimtari kërkimore të gjerë e të frytshme në fusha të ndryshme të gjuhës shqipe. Qe ndër studiuesit e parë të fjalëformimit, të morfologjisë e të sintaksës. Hartoi punime e studime për kategori e çështje të ndryshme të gramatikës. Mund të përmenden punimet për pjesoren e paskajoren, monografia “Parafjalët”. Hartoi në bashkëpunim me Eqrem Çabej dy trajtesat “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1961), të cilët karakterizohen nga vështrimi i gjerë, sinkronik e diakronik, nga pasuria e madhe e të dhënave, e vëzhgimeve dhe e mendimeve që pasqyrojnë njohuritë e thella të Xhuvanit për leksikun e gjuhës shqipe e sidomos leksikun popullore.

Aleksandër Xhuvani qe njohësi më i mirë i visarit leksikor të gjuhës shqipe. Mbodhi me durim e pasion nga gjuha e popullit shumë fjalë e shprehje, të cilat u përpunuan pas vdekjes së tij në formë të një fjalori nga M. Domi dhe Q. Haxhihasani dhe u botuan për 20 vjet në revistën “Studime filologjike” (1971-1990). Xhuvani bëri një botim të dytë të sistemuar shkencërisht të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të K. Kristoforidhit dhe i dha këtij fjalori një jetë të re. Xhuvani dha një ndihmesë të vlefshme edhe për “Fjalorin e gjuhës shqipe” (1954). Një ndihmesë të mirë i ka dhënë leksikologjisë shqipe dhe teorisë e praktikës së leksikografisë sonë me shkrime e punime të ndryshme, ndër të cilat mund të përmenden “Kritikë mbi fjalorë të shqipes” (1934), “Çështja e fjalorit të gjuhës shqipe” (1957). Një ndihmesë të vyer u solli ai studimeve për letërsinë tonë, e sidomos për letërsinë e vjetër dhe arbëreshe me tekstet, antologjitë, artikujt e recensionet që botoi. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë ndërmori botimin e plotë të veprës së tij, para shikuar në 6 vëllime, nga të cilat kanë dalë vetëm dy vëllimet e para (1980, 1990).

Duke njohur kontributin e gjithanshëm teorik dhe praktik të Aleksandër Xhuvanit arrijmë në përfundimin që kanë arritur edhe studiuesit e tjerë, se Xhuvani është një personalitet i shquar i kulturës, i historisë së arsimit dhe i mendimit pedagogjik.

Kontributi i Aleksandër Xhuvanit në Shkollën Normale të Elbasanit

by

11.08.1933

Ledio Xhoxhi

Historian/

Rilindësit tanë pa përjashtim, në një formë ose në një formë tjetër, kanë menduar, kanë shkruar, kanë punuar e kanë luftuar për përhapjen e diturisë dhe të arsimit kombëtar. Si iluministë që ishin, ata jo vetëm që përpunuan një platformë përparimtare për zhvillimin e arsimit në Shqipëri, por bënë të gjitha përpjekjet, pa kursyer asgjë, për ta vënë atë në jetë. Nga i gjithë dokumentacioni i kohës del se rilindësit, duke njohur mirë kushtet politike e shoqërore të vendit dhe nevojat aktuale e perspektive të tij, përpunuan parimet themelore pedagogjike mbi të cilat do të mbështetej shkolla shqipe siç ishin: a) arsimin që në moshë të re; b) të ishte për të gjithë shtresat dhe i barabartë për meshkujt dhe femrat, për të pasurit dhe për të varfrit; c) të zhvillohej në gjuhën shqipe; ç) të ishte arsim laik. Në përputhje me këto parime, rilindësit hartuan dhe planet e programet mësimore të shkollave shqipe, të cilat bazoheshin në kërkesa politike, shkencore, pedagogjike dhe didaktike. Rilindësit tanë e kishin kuptuar prej kohësh se për të vënë në jetë mendimet dhe aspiratat e tyre pedagogjike përparimtare, për të përhapur mësimin dhe shkollën shqipe, si dhe për të zhvilluar arsimin kombëtar duhej përgatitur mësuesit shqiptar, të cilët duhet të merrnin në dorë mësimin dhe edukimin e brezit të ri.

Në Shqipërinë e rilindjes, arsimi fillor, ashtu edhe ai i mesëm zhvillohej në gjuhë të huaj, ndërsa mësimi në gjuhën amtare dhe shkollat shqipe mbeteshin gjithnjë një “mollë e ndaluar” për shqiptarët. Aq më pak mund të bëhej fjalë për mundësinë e ngritjes së shkollave të mesme shqipe, të përgjithshme ose pedagogjike. Mirëpo, dëshira dhe nevoja për të mësuar në gjuhën amtare dhe për të çelur shkolla shqipe sa vinte e rritej. Problemi më i ngutshëm dhe mjaft i diskutuar në rrethet patriotike shqiptare dhe në shtypin e kohës mbetej, për kushtet e atëhershme, ngritja e një shkolle pedagogjike për përgatitjen e mësuesve. Këto probleme dhe të tjera me karakter politik e organizativ të Lëvizjes Kombëtare e bënë të nevojshme thirrjen e një kongresi mbarëshqiptar. Iniciator për thirrjen e një kongresi të ri kombëtar u bë klubi shqiptar i Selanikut nga Mithat Frashri. Në thirrjen drejtuar gjithë klubeve e shoqërive shqiptare, që mban datën 25 mars 1909, si vend për mbajtjen e kongresit caktohej qyteti i Elbasanit dhe si kohë 14 maji 1909. Keqësimi i situatës së brendshme politike në pranverë 1909, patën si rrjedhim shtyrjen dy herë të kohës për mbajtjen e Kongresit. Më në fund u vendos që kongresi të mbahej në fillim të shtatorit 1909. Më 2 shtator 1909, filloi punimet Kongresi Kombëtar i Elbasanit, i cili vazhdoi 7 ditë, deri më 8 shtator. Akti themelor i Kongresit të Elbasanit ishin vendimet, ose siç u quajtën ndryshe, Rezoluta prej 15 nenesh, që u miratua dhe u nënshkrua nga të gjithë delegatët. Një nga masat më të rëndësishme të kësaj Rezolute ishte çelja në Elbasan në vjeshtën e atij viti e një Shkolle Normale (pedagogjike), me gjashtë klasa, e cila do të përgatiste mësues për shkollat fillore shqipe. Shkolla pedagogjike do të mbahej me kontributin e të gjitha klubeve dhe shoqërive shqiptare.

Vendimi i kongresit për hapjen e Normales u prit me gëzim të madh nga populli dhe nga patriotët, brenda e jashtë vendit. Më në fund edhe në Shqipëri do të çelej e para shkollë e mesme në gjuhën amtare dhe me mësues shqiptarë. Duke e vlerësuar Normalen si përfaqësuese të arsimit kombëtar, u tregua kujdes i veçantë për të sjellë ajkën e inteligjencës përparimtare shqiptare, personalitete të shquara në fushën e kulturës e të atdhetarizmit, si: Qamil Balën nga Gjilani, Bajo Topullin nga Gjirokastra, Luigj Gurakuqin nga Shkodra, Aleksandër Xhuvanin nga Elbasani, Sotir Pecin nga Korça etj. Më 1 dhjetor 1909, u çel në Elbasan Shkolla Normale shqipe, e para shkollë e mesme kombëtare në vendin tonë. Fjala e drejtorit të parë të Shkollës, me rastin e çeljes së saj, është një vlerësim i lartë për kombin shqiptar dhe për aspiratat arsimdashëse të shqiptarëve, për mendimin pedagogjik përparimtar botëror dhe për rolin e madh të arsimit në zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Lidhur me drejtorin e Shkollës Normale, Aleksandër Xhuvani në një letër vetjake të dhjetorit 1909 bën këtë sqarim: “Drejtor sivjet nuk u gjet. Shoqnia “Përparimi” e Korçës i çoi telegraf Bajo Topullit për këtë punë, po Bajua gjet shkak e tha që nuk munt të vinj se do të vete në Vjenë për një operacione që do të bajt. Andaj na mësonjësit me gjithë Ibraim efendi Tiranën (Dalliu) zgjodhën Gurakuqin jo si drejtor po si Kryetar të Këshillës së Mësonjëvet, se Peci nuk deshi t’a marri këtë barrë”. Në Normale, shkruante Aleksandër Xhuvani, “po gatuhesh bashkimi i toskëvet e i gegëvet, po shkulesh fanatizmi e po rritesh ideja kombëtare”.

Në veprimtarinë e tij për zhvillimin e shkollës e të pedagogjisë shqiptare, Aleksandër Xhuvani eci në mënyrë konsekuente në vazhdën e traditave kombëtare, patriotike e laike të Rilindjes. Ashtu si të gjithë rilindësit, ai e shikonte arsimin e kulturën si mjete për ndriçimin e mendjes së popullit, për daljen nga errësira e për zgjimin e bashkimin e tij në luftën për pavarësinë kombëtare dhe përparimin shoqëror të vendit. Veprimtarinë e tij arsimore e pedagogjike Aleksandër Xhuvani e filloi në vitin shkollor 1906-1907, si mësues i gjuhës shqipe në kolegjin arbëresh të Shën Dhimitër Koronës. Në fund të vitit 1909, kur hapet Shkolla Normale e Elbasanit, ai i përgjigjet me entuziazëm thirrjes për të dhënë mësim në këtë shkollë. Bashkë më patriotët dhe aktivistët e shquar të arsimit tonë kombëtar, Luigj Gurakuqin e Sotir Pecin, ai është ndër mësuesit e parë të kësaj shkolle dhe, më vonë, për periudha të tëra kohe, drejtor i saj.

Për shkak të rrethanave politike që u krijuan gjatë verës së vitit 1910, shtatori i atij viti e gjeti Shqipërinë me Shkollën Normale të mbyllur. Më 1 prill 1910 Shkolla Normale e Elbasanit hapi përsëri dyert e saj, por me rezerva në lidhje me personelin pedagogjik të zgjedhur. Një bashkëkohës nga Elbasani shkruante se në personelin mësimor të saj nuk ishin “as Gurakuqi, as Peci, as Xhuvani, por të tjerë shumë më të ulët”.

Për shkak të problemeve dhe rrethanave të kohës, Shkolla Normale u mbyll gjatë vitit 1911, por në fund të shtatorit 1913, Shkolla Normale u rihap përsëri. Drejtor i saj u emërua Aleksandër Xhuvani, ndërsa mësues ishin Simon Shuteriqi dhe Josif Haxhimina. Pasi mbaroi shkollën e lartë pedagogjike në Francë, edhe Sali Çeka u ngarkua me detyrën e mësuesit të pedagogjisë dhe të psikologjisë në Normalen e Elbasanit. Për shkak të ngjarjeve të reja politike të organizuara nga qeveria greke si dhe të Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme, Normalja e Elbasanit vazhdoi punën deri në maj të vitit 1914. Në ato vite të rënda lufte e pushtimesh Normalja e Elbasanit përjetoi tri herë mbyllje dhe rihapje, të cilat patën pasoja në mosarritjen e ciklit të plotë. Në vitin shkollor 1920-1921 Shkolla Normale u nda nga qytetësja dhe punoi me një program të ri e jo më si shkollë e përzierë gjimnaz-normale. Në vitin shkollor 1921-1922 Shkolla Normale e Elbasanit arriti të kishte klasën e parë “Normale” mbi klasën përgatitore, ku përgatiteshin ata nxënës që nuk kishin përfunduar plotësisht mësimet në shkollën qytetëse. Në vitin shkollor 1922-1923 shkolla kishte një klasë përgatitore dhe dy normale. Vetëm pas 15 vitesh nga çelja e saj, në vitin shkollor 1923-1924, Shkolla Normale e Elbasanit mori formën e plotë me tri klasa normale dhe nga bankat e saj dolën 17 maturantët e parë.

Gjatë viteve 1925-1939, kur në krye të shtetit shqiptar erdhi Ahmet Zogu, Shqipëria njohu një periudhë stabilizimi, zhvillimi dhe konsolidimi, si në fushën politike ashtu edhe në fusha të tjera ekonomike, shoqërore e kulturore. Edhe në këtë periudhë rolin vendimtar në përgatitjen e mësuesve e luajti Shkolla Normale e Elbasanit. Mbas mbylljes të shkaktuar nga Lufta e Dytë Botërore, Shkolla Normale u riçel më 20 shkurt 1945. Qindra e mijëra maturantë u diplomuan në Normalen e Elbasanit gjatë regjimit komunist të cilët padyshim kanë punuar dhe kanë kontribuar për përhapjen e arsimit në të katër anët e vendit.

Jeta e Aleksandër Xhuvanit sipas kronologjisë së ngjarjeve

by

Ledio Xhoxhi, Historian/

Aleksandër Xhuvani lindi më 14 mars të vitit 1880 në Elbasan, në familjen e priftit të fshatit Shtërmen, Papa Janit. Në vitin 1883 i vdes e ëma në moshë të re. Për rritjen e Xhuvanit kujdeset e motra. Më 1887 nis mësimet në shkollën fillore 4-vjeçare të lagjes Kalà në Elbasan. Në vitin 1891 fillon shkollën qytetase me tri klasë në gjuhën greke. Këtu merr mësime nga Tush Pina (Dhimitër Andrea Pina), njeri me ndjenja të flakta patriotike, përhapës i shkrimit shqip dhe ideve kombëtare. Prej tij, për herë të parë në klasë merr mësim në gjuhën shqipe. Më 1894 mbaron qytetasen dhe po këtë vit i ati i Aleksandrit kujdeset t’i japë të birit ndonjë zanat për të siguruar jetesën. Në verën e vitit 1895, ndonëse dëshira e tij ishte të shkollohej më tej, me këmbënguljen e të atit dhe i bindur prej tij, Xhuvani filloi punën si çirak orëndreqës tek Anastas Dodbiba.

Më 1898, në moshën 18 vjeçare, Xhuvani i frymëzuar nga atmosfera patriotike e krijuar në Elbasan, bashkë me disa shokë vendos rrugën e dijes. Në gusht të këtij viti, bashkë me Josif Haxhimimën dhe disa shokë të tjerë, me paratë që i dha e motra u nis për në Manastir të Maqedonisë për të vazhduar studimet në gjimnaz. Në vitin 1899, meqenëse i ati nuk e mbante dot me shpenzimet e veta, Xhuvanit iu dha bursë prej Patrikanës së Stambollit për të vazhduar studimet në gjimnazin e fshatit Çotil. Zjarri i lëvizjeve kryengritëse që ishte përhapur në Maqedoni (sot Maqedonia e Veriut) mundi të depërtojë edhe në gjimnaz. Xhuvani dhe shokët e tij njihen me idetë e lëvizjes kombëtare nëpërmjet revistave dhe librave që qarkullonin fshehurazi.

Më 1901 mbaron për tre vjet shkollën e mesme katërvjeçare. Në vitin 1902 shkon në Stamboll me shokun e afërm të klasës Frederik Antoriadhi, me origjinë greke, i cili me miratimin e prindërve e mban në shtëpinë e tij disa muaj për të kaluar pushimet verore. Në fund të verës, sipas këshillës së babait të Frederikut, Xhuvani bashkë me shokun e tij, shkon në Athinë për të vazhduar universitetin. Aleksandër Xhuvani i ndihmuar nga shqiptarët që jetonin në Athinë siguron bursën nga një mirëbërës grek i quajtur Varika, i cili kishte lënë testament që pasuria e tij të përdorej për zhvillimin e arsimit. Xhuvani u regjistrua në Fakultetin e Filologjisë. Më 1905 dalin në shtyp artikujt e parë. Shkrimi i parë i Aleksandër Xhuvanit është “Mendime mbi çështjen e ‘ë’-së”. Në të trajtohen probleme që lidhen me kulturën e gjuhës letrare. Ndonëse student, problemin e vështirë të gjuhës letrare shqipe e trajton me frymë kombëtare dhe me objektivitet në artikullin e dytë të botuar “Për themelin e një gjuhe letrare”. Këta artikuj i boton në “Albania” me pseudonimin Dok Sula. Që në bankat e universitetit nis interesimin për problemet e gjuhës shqipe.

Në Athinë, gjatë vitit 1906, takohet me Luigj Gurakuqin e me shqiptarë të tjerë dhe njihet me Ismail Qemalin. Xhuvani i drejton dy lutje Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë; njërën për të ndjekur kurs normal pranë Kolegjit “Korsini” dhe tjetrën për të dhënë mësimin e gjuhës shqipe gjatë nëntorit të vitit 1906. Ministria kërkoi mendimin e Prof. Batinjatit që ishte Rektor i Institutit. Ky iu përgjigj ministrisë duke lavdëruar kulturën e Xhuvanit. Gjatë këtij viti vazhdon të botojë shkrime gjuhësore në “Albania” dhe në “La Nazione Albanese” me pseudonimet Dok Sula dhe Castrensis.

Në janar të vitit 1907, me ndihmën e Luigj Guarkuqit dhe pas miratimit të lutjeve nga Ministrija e Punëve të Jashtme të Italisë, Xhuvani fillon për herë të parë punën si mësues i gjuhës shqipe në kolegjin arbëresh të Shën Dhimitër Koronës. Në këtë kolegj më parë kishte dhënë mësim poeti i madh arbëresh Jeronim De Rada.

Më 1908 punon për të përfunduar një gramatikë të gjuhës shqipe si dhe mëson gjermanishten. Më 22 tetor të vitit 1909 shkolla e mesme e Shën Dhimitër Koronës lëshon një certifikatë për punën e mirë të Xhuvanit si mësues i gjuhës shqipe në kolegjin arbëresh. Më 1 dhjetor po të këtij viti, kur nis punën Normalja e Elbasanit, Xhuani i përgjigjet me kënaqësi ftesës për t’u bërë mësues i shqipes në shkollën e parë të mesme të Shqipërisë. Përveç gjuhësisë ai u ngarkua të zhvillonte historinë dhe gjuhën frënge. Në vitin 1910, pas përfundimit të vitit shkollor, Aleksandër Xhuvani niset për në Korçë për një marrëveshje me shoqërinë “Përparimi”, për financimin dhe shtypjen e teksteve shkollore të cilat duheshin për vitin e ri shkollor. Në janar të vitit 1911, në faqet e gazetës “Shkrepëtima” ku punonte si redaktor dhe mbante barrën e kësaj gazete, boton artikullin “Nevojat shkollore”. Në këtë vit fillon me Fan Nolin, me të cilin lidhet miqësisht, polemikën për probleme gjuhësore. Në mesin e vitit 1911, për qëndrimin luftarak ndaj çështjeve kombëtare, xhonturqit e detyrojnë qeverinë egjyptjane të mbyllin gazetën “Shkrepëtima” nga e cila dolën vetëm 21 numra.

Në janar të vitit 1912 Xhuvani pajtohet si sekretar i shoqërisë “Vëllazëria” të kolonisë shqiptare në Aleksandri, shoqëri e krijuar për të mbrojtur të drejtat kombëtare të Shqipërisë. Më 1913, Xhuvani, i cili ndjek situatën e krijuar në Shqipëri pas Shpalljes së Pavarësisë, vendos t’a lërë detyrën e sekretarit të shoqërisë “Vëllazëria” dhe të kthehet në atdhe për të punuar në Shkollën Normale si drejtor i saj (1913-1914), e cila rihapet, gjithashtu këtë vit martohet.

Në vitin 1915 emërohet anëtar i Këshillit Arsimor te Durrësit bashkë me Sali Cekën. Më 1917, me rihapjen e Normales emërohet përsëri drejtor i saj (1917-1920). Thirret të punojë për disa muaj në Komisinë letrare të Shkodrës, krijuar me iniciativën e Luigj Gurakuqit për problemet e njësimit të gjuhës letrare. Më 1918 zgjidhet kryetar i shoqërisë kulturore–letrare “Qarku letrar i Elbasanit” si dhe kryetar i Komisionit letrar.

Gjatë vitit 1919, bashkë me popullin e Elbasanit proteston kundër veprimtarisë së delegacionit të Durrësit që ishte në dëm të integritetit kombëtar. Boton “Libri i gjuhës gramatike”, pjesa e parë për klasën e tretë të shkollës fillore. Më 1920 merr pjesë në Kongresin arsimor të Lushnjës me cilësinë e kryetarit të Komisionit organizues e drejtues. Më 2 tetor me dekret të Këshillit të Epërm, Aleksandër Xhuvani emërohet kryetar i Komisisë Letrare që funksiononte pranë Ministrisë së Arsimit. Boton “Libër i gjuhës shqipe”, pjesa e dytë për klasën e katërt të shkollës fillore.

Më 10 korrik të këtij viti i dërgon letrën e parë albanologut të shquar austriak Norbert Joklit. Nis kështu midis tyre një letërkëmbim i gjatë i cili vazhdon deri në vitin 1940. Po këtë vit Xhuvani njihet personalisht me Norbert Joklin në takimin që pati në hotelin “Huberthof” të Vjenës.

Më 1922, për të tretën herë caktohet drejtor i Normales (1922-1929) dhe boton të parën sintaksë të gjuhës shqipe për klasat e larta të fillores. Boton abetaren për shkollat fillore. Në vitin 1923, nën kujdesin e Xhuvanit ngrihet pranë shkollës Normale “Shkolla Ushtrimore”.

Në gusht të vitit 1924 merr pjesë në Kongresin Arsimor Kombëtar që u mbajt në Tiranë, ku merren vendime për forcimin e karakterit demokratik dhe kombëtar të arsimit. Gjatë vitit 1925 vazhdon të punojë si drejtor i Normales. Boton artikujt “Kujtesa”, “Fantazia” etj. Pas mbarimit të vitit shkollor thirret në Tiranë në Drejtorinë e Përgjithshme të Arsimit ku punon për shtatë javë bashkë me të tjerë për hartimin e ligjeve, rregulloreve dhe programeve mësimore.

Më 1926 boton “Fillime të pedagogjisë për shkollat normale e për mësuesit e fillores”, pjesa e dytë, për klasën e tretë të Shkollës Normale. Më 16 shkurt 1927, në Konferencën e mbajtur në Shkollën Ushtrimore të Normales në Elbasan, me rastin e 100–vjetorit të vdekjes së J. H. Pestalocit, Aleksandër Xhuvani flet mbi jetën, veprat dhe pedagogjinë e tij.

Gjatë vitit 1928 boton shkrime gjuhësore, letrare dhe për probleme të arsimit. Më 1929 fillon punën si sekretar i përgjithshëm në Ministrinë e Arsimit ku punon për 4 vjet.

Gjatë vitit 1931 vazhdon krijimtarinë botuese, boton rreth 14 shkrime dhe tekste shkollore. Më 1933 boton “Fillime të pedagogjisë”, pjesa e parë, psikologji për Shkollat Normale. Fillon punën përsëri si drejtor i Normales (1933-1938). Më 1938 punon në Ministrinë e Arsimit si anëtar i Komisionit Teknik. Pushtimin fashist të vitit 1939 e pret me urrejtje. Ai shprehet kundër politikës dhe synimeve italiane për fashistizimin dhe italianizimin e shkollës shqiptare, kundër depërtimit të ideologjisë dhe kulturës fashiste në shkollë. Më 1940 Ministria e Arsimit e dërgon Aleksandër Xhuvanin në gjimnazin e Shkodrës me cilësinë e inspektorit për të hetuar gjendjen e shkaktuar nga revolta patriotike e nxënësve dhe mësuesve. Ai vihet në krye të kësaj revolte. Për qëndrimin antifashist më 16 tetor, Ministria e Arsimit e pushon nga puna. Aleksandër Xhuvani kthehet në Tiranë. Për qendrimin antifashist, gruaja e tij internohet në Porto Romano dhe burgoset në burgun e Burrelit. Me krijimin e Partisë Komuniste në Elbasan, djali i madh i Xhuvanit, Ptolemeu, bëhet anëtar i saj.

Më 16 korrik 1943 bie heroikisht në luftën e Pjoskës, Ptolemeu, djali i madh i Aleksandër Xhuvanit. Në vitin 1944, i ndodhur në Tiranë, përjeton nga afër luftën për çlirimin e saj. Heroizmin e kësaj lufte ai e përshkruan në letrën që i dërgon më 30 nëntor Sotir Koleas. Në vitin 1945 bëhet anëtar i Komisionit Iniciator për formimin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë. Merr pjesë dhe flet në konferencën për krijimin e Lidhjes së Shkrimtarëve. Zgjidhet nënkryetar i Komitetit drejtues të Lidhjes së Shkrimtarëve.

Më 1946, Aleksandër Xhuvani emërohet pedagog në Institutin pedagogjik 2-vjeçar që hapet më 20 dhjetor në Tiranë. Zhvillon lëndën histori e shkrimit dhe e letërsisë shqipe dhe arbëreshe. Më 28 janar 1947, me Vendim të Këshillit të Ministrave, Aleksandër Xhuvani emërohet shef i Seksionit të Gjuhës e të Letërsisë në Institutin e Studimeve të quajtur më vonë Instituti i Shkencave.

Më 1949 merr pjesë ne Kongresin Botëror të partizanëve të paqes që zhvilloi punimet në Francë. Me rastin e 40–vjetorit të Shkollës Normale, në dhjetor dekorohet nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me “Urdhrin e Punës të Klasit të dytë”. Më 1950, me propozim të kryetarit të qeverisë, Kryesia e Presidiumit të Kuvendit Popullor i jep Aleksandër Xhuanit titullin e lartë “Mësues i Popullit”. Në korrik të vitit 1950, në legjislacionin e dytë të Kuvendit Popullor zgjidhet Nënkryetar i Presiumit të Kuvendit Popullor.

Më 1953 mban fjalën e hapjes në sesionin e pestë të Asamblesë së Institutit të Shkencave. Komisioni i lartë i atestimit, duke vlerësuar kontributin e Aleksandër Xhuvanit ne fushën e gjuhësisë, i jep atij gradën “Doktor i Shkencave” dhe titullin “Profesor”. Në vitin 1954, Xhuvani jep ndihmesë për hartimin e “Fjalorit të gjuhës shqipe”. Me rastin e 45-vjetorit të themelimit të Shkollës Normale, Aleksandër Xhuvani nderohet me titullin “Urdhrin e Flamurit”.

Më 14 mars 1955 festohet 75-vjetori i ditëlindjes së Aleksandër Xhuvanit. Në këtë përvjetor Aleksandër Xhuvanit i dorëzohet “Urdhëri i Lirisë i Klasit të Dytë”. Gjatë vitit 1956 boton librin “Për pastërtitë e gjuhës shqipe”. Harton bashkë me E. Çabej punimin “Prapashtesat e gjuhës shqipe”.

Më 14 mars 1960, në Universitetin e Tiranës organizohet mbledhja me rastin e 80-vjetorit të ditëlindjes së prof.dr. Aleksandër Xhuvanit. Xhuvanit i dorëzohet “Urdhëri i Lirisë i Klasit të Parë”. Në vitin 1961 nxjer botimin e dytë të sistemuar shkencërisht të Fjalorit shqip-greqisht të Kostandin Kristoforidhit.

Më 22 nëntor të vitit 1961 pushon së rrahuri zemra e Aleksandër Xhuvanit. Më 24 nëntor, në Tiranë zhvillohet ceremonia e përcjelljes së arkivolit me trupin e Aleksandër Xhuvanit. Varrimi u bë në Elbasan.

p.s. Shkëputur nga botimi i autorit Ledio Xhoxhi, me titull “Aleksandër xhuvani dhe kontributi i tij në arsimin shqiptar”, botim i vitin 2016.

Lëvizja e Qershorit dhe Qeverisja gjashtëmujore e Nolit

by

Ledio Xhoxhi, Historian/

Fan Stilian Noli është një nga figurat me njohuri të thella në historinë e Shqipërisë. Ai u shqua në shumë fusha. Noli ishte shkrimtar, filozof, publicist, poliglot, përkthyes, orator, diplomat, politikan, historian, muzikant e teolog. Ai është themelues i Federatës Vatra, si dhe themelues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.  

Figura politike e Fan Nolit mbetet një nga më të shndritshmet në panteonin shqiptar të baballarëve të kombit. Ai vazhdoi veprën e tyre të lavdishme si një nga bashkëkohësit e denjë të rilindësve tanë. Ai u mor me pothuajse të gjitha fushat ku kombi dhe shteti shqiptar kishin nevojat e tyre. Ai u mor me përkthimin në gjuhën shqipe të librave të shenjtë, u shugurua prift në SHBA në kohën kur kërkohej themelimi i Kishës Ortodokse Shqiptare duke e çuar punën e tij deri në konsolidimin e autoqefalisë së kësaj Kishe. Noli shkëlqeu në veprat historike për Skënderbeun, i cili ishte guri i themelit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Diplomatin Fan Noli e gjeje në të gjitha konferencat ndërkombëtare ku vendosej fati i Shqipërisë dhe i shqiptarëve. Ai përktheu kryeveprat e letërsisë botërore duke mbetur edhe sot një nga përkthyesit më të mirë dhe njëkohësisht iluministi i elitave shqiptare drejt ideve të Perëndimit.

Fan Noli hyri fuqishëm në jetën politike të viteve 1920-1924 duke qenë edhe kryetar i Shoqatës Panshqiptare “Vatra”. Përplasjet e shumta që karakterizuan periudhën pas Kongresit të Lushnjës bën që situata në Shqipëri të degradonte deri në buzë të anarkisë totale. Shembulli i kësaj është ndërrimi i disa qeverive në harkun e katër viteve. Parlamenti shqiptar i kësaj periudhe u bë arenë e përplasjeve të rrymave të ndryshme politiko-sociale, krahinoro-fetare, si dhe i lojërave të ndryshme parlamentare që shqiptarët deri atëherë pa përvojë kishin filluar t‘i mësonin.

Copëtimi i Shqipërisë që kishte sjellë ndarjen nga trungu shqiptar të viseve më të pasura dhe të asaj popullsie që kishte dhënë kontributin kryesor në shpalljen e Pavarësisë, shto këtu edhe odisenë e gjatë të njohjes dhe të përcaktimit të kufijve të shtetit shqiptar, po e kthenin Shqipërinë në një “tokë të askujt”. E gjithë kjo kishte sjellë krijimin e dy blloqeve kryesore në skenën politike shqiptare. Blloku i parë ishte ai i bejlerëve dhe pronarëve të mëdhenj të tokave, të cilët duke përfituar nga pushteti ekonomik, si dhe përvoja e gjatë administrative që nga koha e Perandorisë Osmane, kërkonin me çdo kusht ruajtjen e pushtetit politik si garantues të interesave të tyre ekonomike, duke kundërshtuar çdo lëvizje ose reformë liberale. Ahmet bej Zogolli, me plot ambicie për pushtet, ishte figura kryesore e këtij grupimi. Ahmet Zogolli ishte një bej shumë i vogël krahasuar me oxhaqet e mëdha shqiptare që e mbështesnin dhe që ai i përfaqësonte. Në bllokun tjetër që ishte mjaft heterogjen bënte pjesë borgjezia e re shqiptare, intelektualët e rinj të shkolluar në Perëndim, rinia shqiptare e inkuadruar nën shoqërinë “Bashkimi” me në krye Avni Rustemin, si dhe emigrantët kosovarë të tubuar rreth Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës. Me këtë bazë sociale e strukturore opozita mblodhi rreth vetes figura të shquara që kishin luajtur një rol të dorës së parë në shpalljen e Pavarsisë, si Hasan Prishtina, Bajram Curri, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau e tjerë. Përplasjen kryesore këto dy grupe e patën në vjeshtën e vitit 1923 për zgjedhjet në Asamblenë Kushtetuese, e cila kishte si detyrë përcaktimin e formës së regjimit, caktimin e kryeqytetit dhe në njëfarë mënyre caktimin e rrugës nga do të shkonte Shqipëria. Sistemi i votimit në dy shkallë, si dhe shfrytëzimi i pushtetit nga Ahmet Zogu në postin e kryeministrit, bën që situata paszgjedhore të ishte e nderë. Nuk munguan as akuzat e të dy palëve për shantazh, vjedhje dhe blerje votash. Megjithë pretendimet e opozitës, rezultatet e zgjedhjeve ofruan një grafi të saktë të klimës politike në Shqipëri. Asnjë nga grupet nuk siguroi dot shumicën. Në Asamblenë me 102 vende kandidatët e opozitës fituan 39, ndërsa Zogu me të tijët 44 vende. Të tjerët ishin kandidatë të pavarur konservatorë që anonin nga krahu i Zogut. Ajo çka për fat të keq treguan këto zgjedhje ishin dasitë e mëdha krahinore e fetare. Opozita fitoi në Jug dhe në Veri, ndërsa Zogu me pasuesit e tij në Shqipëri të Mesme dhe në Dibër. Atmosfera e nderë paszgjedhore u zhvendos në sallën e Parlamentit. Më 24 shkurt të vitit 1924 Kryeministrit Ahmet Zogu iu bë atentat në hyrjen e Parlamentit nga matiani Beqir Valteri. Meqënëse atentatori ishte anëtar i shoqërisë “Bashkimi”, pasuesit e Zogut e lidhën atentatin me dhe kryetarin e saj Avni Rustemin. Zogu u tërhoq nga posti i Kryeministrit duke ia lënë vëndin vjehrrit të tij, Shefqet Vërlacit. Pavarësisht prej këtyre lëvizjeve politike, situata ishte mjaft e nderë. Në marsin e vitit 1924 qeveria kishte dy kundërshtarë të vendosur, forcat përparimtare të mbledhura rreth Fan Nolit dhe Komitetin e Kosovës.

Ajo që ndezi flakë situatën ishte vrasja e Avni Rustemit, një figurë mjaft popullore, e cilësuar si trubuni i rinisë shqiptare. Vrasësi, Isuf Reçi ishte mbështetësi i Esat Pashës i cili “mori hak” për vrasjen e pashait. Sipas Eqrem bej Vlorës, ky ishte qenë një akt hakmarrjeje që përputhej me rregullat e kodit të vendetës shqiptare, si dhe pajtonte dy rrymat e ndara politike, esadizmin dhe ahmetizmin. Vrasja e Avni Rustemit solli acarimin e të gjitha grupeve heterogjene të opozitës rreth Fan Nolit, si figura qendrore e saj. Varrimi i Avni Rustemit u kthye në sinjalin e fillimit të kryengritjes. Futja në lojë e dy garnizoneve ushtarake, të atij të Shkodrës nën komandën e Rexhep Shalës, dhe atij të Përmetit, komanduar nga Kasëm Qafëzezi, si dhe mësymja e forcave të Bajram Currit nga Kruma, bënë që qeveria të largohej nga Shqipëria së bashku me Ahmet Zogun dhe pasuesit e tij. Më 19 qershor 1924 qeveria e koalicionit, e kryesuar nga Noli, shpalli programin e saj ku përfshiheshin reforma të thella sociale dhe politike që kërkonin kthimin e shtetit shqiptar drejt Perëndimit për t’u bërë si kombet e qytetëruara.

Kur Noli mori postin e Kryeminisrit, gjendja ekonomike dhe politike në Shqipëri ishte e vështirë. Në aspektin ekonomik, Shqipëria vuante nga një prapambetje e theksuar. As që bëhej fjalë për zhvillim industrial, dega kryesore e ekonomisë ishte bujqësia. Në fshat ekzistonte një e çarë e madhe mes fshatarësisë dhe klasës sunduese, bejlerëve. Pjesa më e madhe e tokës ishte në pronësi të një numri të vogël familjesh çifligare, që ushtronin dhunë ekonomike mbi fshatarësinë e varfër. Gati 85% e popullsisë jetonte në fshat, vetëm 9% e tokës ishte e punueshme, shtatë familje të mëdha çifligare (Vrioni, Vërlaci, Zogu, Toptani, Libohova, Vlora, Këlcyra) zotëronin 2000 ha tokë, kurse shumica e fshatarësisë kishin në zotërim më pak se 1.8 ha tokë dhe shumë të tjerë nuk kishin fare.

Në 16 qershor 1924 Noli krijoi qeverinë e tij, një kabinet i vogël, i përbërë nga përfaqësues të të gjithë grupimeve të kryengritjes së Qershorit, ushtrisë, bejlerëve, liberalëve, progresistëve dhe lobit shkodran. Ndërsa Komiteti i Kosovës nuk u përfshi në qeveri. Kabineti qeveritar përbëhej nga:

– Fan Noli, Kryeministër;

– Sulejman Delvina, ministër i Jashtëm; 

– Luigj Gurakuqi, ministër i Financave; 

– Stavro Vinjau, ministër i Arsimit; 

– Kasëm Qafëzezi, ministër i Luftës; 

– Rexhep Shala, ministër i Brendshëm; 

– Qazim Koculi, ministër i Bujqësisë; 

– Xhemal Bushati, ministër pa portofol.

Anëtarët e kabinetit përfaqësonin interesa të kundërta, mes tyre mungonte kohezioni, e vetmja gjë që i kishte bashkuar ishte qëndrimi antizogist. L. Gurakuqi ishte i moderuar, Noli dhe Vinjau ishin më radikalët, Shala dhe Qafëzezi ishin thjesht karrieristë me bindje antiçifligare, por nuk ishin për ndryshimin e sistemit të vjetër.

Në 19 qershor qeveria e Nolit shpalli programin e saj, një program reformash me 20 pika, të cilat ishin:

1) Çarmatimi i përgjithshëm dhe papërjashtim;

2) Dënim i shkaktarëve të kësaj vëllavrasje dhe i agjentëve të tyre kryesorë me përjashtim dhe konfiskim të pasurisë ose me ndëshkime të tjera sipas masës së përgjegjësisë së secilit;

3) Ristabilizim i qetësisë, i rregullit dhe të ligjit;

4) Lartësim i autoritetit të Shtetit mbi ç’do fuqi personale ose ekstralegale;

5) Çrrënjosje të feudalizmit dhe vendosje e demokracisë në Shqipëri;

6) Reformë radikale e të gjitha degët e administratës civile e ushtarake;

7) Heqja e burakracisë tek nëpunësit;

8) Sigurimi i të drejtave dhe caktimi i përgjegjsis së nëpunësve me ligj;

9) Organizim i fshatrave duke përmirësuar gjendjen e tyre dhe fshatarve;

10) Kursime radikale t buxhetit;

11) Ndryshim i sistemit të taksave për lehtësuar popullin;

12) Përmirësim i gjendjes dhe ekonomisë së bujkut;

13) Lehtësim i hyrjes së kapitalit të huaj dhe mbrojtje e organizim i kapitaleve të vendit;

14) Lartësim i figurës së shtetit në botën e jashtme;

15) Pavarësi e vërtetë e gjyqësorit;

16) Reformë radikale e kanunevet gjyqësore të vjetëruara;

17) Rregullimi i rrugëve dhe urave, si dhe kujdes i veçantë për të gjitha komunikimet e shtetit;

18) Organizim i Degës së Shëndetësisë për të luftuar sëmundjet;

19) Organizim i Degës së Arsimit mbi baza moderne, kombëtare dhe praktike;

20) Marrëdhanje miqësore me të gjitha shtetet e veçanërisht me fqinjët.

Noli ishte i bindur se me qeverinë e tij demokratike do t’i dhuronte Shqipërisë një sistem demokratik që nuk e kishte patur më parë. Pavarësisht ambicies dhe dëshirës së madhe, Noli solli një demokraci të brishtë. Dështimi i saj vërtetoi se programi ishte më shumë teorik sesa praktik për kushtet e Shqipërisë së asaj kohe. Ai u përpoq të organizonte forcat kundër botës së feudalizmit, për ta nxjerë popullin nga errësira.

Programi i hartuar nga Noli dhe qeveria e tij është vlerësuar nga bashkëkohës dhe studiues. Nolit nuk i mungonte as dëshira dhe as vullneti për ta vënë në jetë programin e tij, por pati një sërë faktorësh që ndikuan negativisht, si:  mungesa e fondeve, mosdhënia e nje kredie nga Lidhja e Kombeve apo shtetet e zhvilluara, përçarjet brenda vetë qeverisë, harxhimi i energjive dhe i një kohe të gjatë për problemet në politikën e jashtme. Por për kushtet e shoqërisë, ekonomisë dhe shtetit shqiptar ishte i parakohshëm dhe siç e tregoi koha i vështirë, për të mos thënë i pamundur për t’u realizuar. Ai ishte një sfidë përballë së cilës Noli dhe qeveria e tij dështuan. 

Pavarësisht nga kjo, nuk mund të mohojmë arritjet që pati qeveria e Nolit. Në aspektin financiar qeveria arriti të balancojë buxhetin e shtetit. Qeveria e Qershorit trashëgoi nga qeveritë e mëparshme një defiçit prej 7 milion franga ari dhe rroga të papaguara prej shtatë muajsh. Për të zvogëluar borxhin, qeveria pakësoi 25% të nëpunësve dhe rrogat i zbriti në 40%. Në fushën e arsimit u bënë përpjekje për të zgjeruar rrjetin shkollor dhe për të ngritur nivelin e përgatitjes së arsimtarëve. Më 10 nëntor u themelua në Vlorë një shkollë tregtare. Në kuadër të luftës për çrrënjosjen e feudalizmit u morën disa masa me qëllim lehtësimin e shfrytëzimit të fshatarësisë. U miratua dekretligji për shitjen e taksës të së dhjetës së prodhimeve bujqësore fshatit, jo myltezimëve.  

Një vëmendje të madhe, Noli i kushtoi çështjes së mbrojtjes së kufijve dhe mbrojtjes së të drejtave të shqiptarëve jashtë kufijve të shtetit shqiptar. Në këtë drejtim ai tregoi aftësi të mëdha diplomatike dhe arriti suksese. Noli ishte i vetëdijshëm se mënyra se si erdhi në pushtet, (me kryengritje, jo me zgjedhje popullore) e bënte të domosdoshme njohjen ndërkombëtare. Përveç kësaj Noli nuk arriti të kënaqte askënd duke krijuar një situatë amullie të brendshme. Vështirësitë ishin po kaq të mëdha edhe në politikën e jashtme. Marrëdhëniet me vendet fqinje mbeteshin të tendosura, ndërsa Fuqitë e Mëdha vazhdonin të ndiqnin rrugën e mosnjohjes së qeverisë së Nolit. Noli u përpoq (që përpara se të bëhej Kryeministër) në vendosjen e marrëdhënive miqësore me disa shtete perëndimore. Në kohën kur ai kishte postin e minsitrit të Jashtëm, SHBA-ja vendosi marrëdhënie zyrtare me Shqipërinë në vitin 1922, vetëm falë këmbënguljes së Nolit, por nuk mbajti të njëjtin qendrim ndaj qeverisë demokratike të tij; kjo ndodhi sepse kishte dyshime për ligjshmërinë e saj.

As shtetet fqinje, Greqi e Jugosllavi, nuk e njohën qeverinë e Nolit. Greqia dhe Jugosllavia, në atë kohë aleate me njëra- tjetrën, punuan së bashku për destabilizimin e qeverisë së Nolit. Noli bëri thirrje për marrëdhenie të mira me shtetet fqinje. Ai dwshironte marrwdhwnie fqinjësie të mirë me shtetin jugosllav me qëllim që të dy shtetet të jetonin në miqësi, si shtete fqinje me interesa të përbashkëta.

Qeveria e Nolit mbajti një qëndrim thellësisht kombëtar në politikën e jashtme. Në muajt shtator-tetor 1924, Noli në krye të një delegacioni shkoi në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Çështja kryesore që mbrojti delegacioni shqiptar në sesionin e Lidhjes, ishte ajo e kufijve me fqinjët ballkanikë. Jugosllavia pretendonte të merrte Shën Naumin dhe Vermoshin. Në këshillin e Lidhjes së Kombeve, Fan Noli hodhi poshtë pretendimet shoviniste të qeverisë serbe-kroate sllovene dhe të asaj greke. Qeveria e Nolit mbrojti me forcë të drejtat e popullsisë çame dhe kosovare dhe mori masa për pritjen e refugjatëve të persekutuar nga qarqet shoviniste.

Përfundime

Noli është një figurë e rëndësishme e lëvizjes kombëtare shqiptare. Ai, në bashkëpunim me patriotë të tjerë shqiptarë, zhvilloi një veprimtari të dendur atdhetare, si brenda ashtu edhe jashtë vendit, kryesisht në SHBA, për një periudhë afro gjysmëshekullore.

Duke analizuar të gjithë veprimtarinë e tij atdhetare dhe politike mund të themi se Noli ishte i pari që solli për herë të parë parimet e një demokracie të mirëfilltë, të cilat e patën të vështirë të mbijetonin në një shoqëri anarkike, feudale dhe të prapambetur siç ishte shoqëria shqiptare e asaj kohe.

Lëvizja e Qershorit pati një rëndësi të veçantë pasi ishte përpjekja e parë në shkallë kombëtare për çrrënjosjen e mbeturinave feudale në vend dhe vendosje e demokracisë dhe ndërtimin e një shteti demokratik. Lëvizja e Qershorit është trajtuar edhe si kryengritje e armatosur e forcave demokratike kundër atyre konservatore, si përpjekja e parë e armatosur për të zhdukur mbeturinat feudale brenda vendit dhe për kryerjen e reformave të shpejta me karakter perëndimor e demokratik.

Noli, në gjashtë muajt e qeverisjes së tij pati suksese, dështime, gabime, në fund të fundit si të gjithë udhëheqësit e çdo kohe, e çdo vendi. Noli, ndonëse larg, në mërgim, asnjëherë nuk e shkëputi vëmendjen prej atdheut. Ai, me punën e kryer, dha një kontribut të rëndësishëm për çështjen shqiptare, në momente mjaft të vështira për këtë të fundit.

Bibliografia

  1. Aleks Buda, Fan Noli-individualiteti i alternativave, në studime mbi Fan S. Nolin, Vepra VII, Dudaj, Tiranë, 2008.
  2. Arben Puto, Demokracia e rrethuar, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, faqe 40.
  3. Blendi Fevziu, Si ndodhi Revolucioni i Qershorit, Korrieri, Nr. 40, 19 shkurt, 2004, faqe 14 – 15.
  4. Eqrem bej Vlora, Kujtime (1885-1925), Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2003.
  5. Kaliopi Naska, Fan Noli kryeministër; një libër për kryeshtetarin erudit, akte të konferencës shkencore me rastin e 90-vjetorit të qeverisë të kryesuar prej Fan S. Nolit, në gjysmën e dytë të vitit 1924, Shqiptarja.com, nr. 66, 22 mars, 2015, faqe 22-23.
  6. Masar Kodra, Fan Noli në rrjedhat politike të shoqërisë shqiptare (1905-1945), Rilindja, Prishtinë, 1989.
  7. Mehmet Gëzhilli, Fan S. Noli (6 janar 1882 – 13 mars 2003); 120 vjet jetë dhe veprimtari, Argeta-LMG, Tiranë, 2003. 
  8. Naim Zoto, Fan Noli kryeministër; akte të konferencës shkencore me rastin e 90-vjetorit të qeverisë të kryesuar prej Fan S. Nolit, në gjysmën e dytë të vitit 1924, M&B, Tiranë, 2015.
  9. Nasho Jorgaqi, Fan Noli; kryeministër i qeverisë demokratike 1924, Tirana observer, nr. 2778, 25 qershor, 2014, faqe 10 – 11.
  10. Nasho Jorgaqi, Fan Noli; kryeministër në muajt e parë të qeverisjes; 90 vjetori i revolucionit të qershorit; debati historik, Shqiptarja.com, nr. 146, 23 qershor, 2014, faqe 18 – 19.
  11. Nasho Jorgaqi, Ligjërime (1906-1964), Dudaj, Tiranë, 2002.
  12. Nasho Jorgaqi, Për Fan Nolin e të tjerë, Dudaj, Tiranë, 2001.
  13. Nasho Jorgaqi, Udhëtim me Fan Nolin, Dituria, Tiranë, 1994.
  14. Robert C. Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit; (demokracia shqiptare në vitet 1920-1924), Albin, Tiranë, 2003.
  15. Valentina Duka, Histori e Shqipërisë (1912-2000), Tiranë, SHBLU, 2007.