Shkruan:Eugen SHEHU/

Ndodh shpesh që kulmet e historisë së një kombi të futen krejt padashur në rrjedhën e ceremonialeve dhe riteve normalë duke pranuar dëshpërimisht zbehje të shkëlqimeve të dikurshëm. Memorja e kombit,tallazitur prej një mijë halleve të ditës,ka ruajtur diku në periferi,ato ngjarje madhore me të cilat mund të krenoheshin breza të tërë.Por vjen një ditë që këto këmbana të historisë gjëmojnë bujësisë të tundura jo prej duarve por prej zemrave të popullit i cili thërret së brendshmi, me atë duf të madh,njerëzit – heronj.Ai ndjen se ka nevojë për to.

Ne shqiptarët, jo se e patëm harruar qershorin e largët të vitit 1878.Dhjetra herë i jemi rikthyer kësaj date me ndjenjën e besimit të atij detari që dallgët i derdhen në gjoks por s’mund t’ia shkulin zemrën pse diku,sytë e tij, i buzëqeshin farit në largësi. Por këtë qershor,simbolika e Lidhjes Shqiptare të Prizërenit bëhet tejet domethënëse.,pas shpresës sonë të plagosur por asesi të vrarë,mendoj se vlen të evokohet dhe madje të jetohet atmosfera dhe zgjidhjet trimërore të Lidhjes së Prizërenit. Ajo frymë bashkimi,ajo besë burri,ai shpirtë atdhetari deri në sakrificën sublime ndaj fatit të kombit e dalur nga thellsitë e dheut, vlen të ringjallen për ne shqiptarët që jetojmë nën këtë fillim shekulli të trazuar. Por le t’i kthehemi Prizërenit të vitit 1878,le të përpiqemi ta shohim atë në kompleksin e luftërave të hapura dhe të fshehta ballkanike e më gjërë në dramën që luanin fuqitë e Mëdha të Europës me tokat shqiptare.

Lufta e Krimesë në vitin 1876 , njëherazi godet rëndë „të sëmuarin e Bosforit“ dhe i hap udhë ëndërave të Carit për pansllavizmin.“Prangat turke janë të ndryshkura,ato duhet zëvendësuar me të rejat, perandorake ruse“ , shkruante shtypi Rus i asaj kohe duke zbuluar në mënyrë krejt të paturpshme qëllimet për hegjemoni dhe ekspansion. Në këtë makutëri  sllave, Shqipëria figuronte vetëm si territor i përkohshëm.Diplomacia ruse e kohës ishte shprehur qartë se vendet ballkanike duheshin rikonstrukturuar,pra duheshin ribërë në kuadrin e përfshirjes së territoreve.Ajo kërkonte që Greqia të merrte Epirin dhe Bullgaria të dilte deri në Ohër,ashtu siç u njihte sllavëve pothuaj krejt veriun e Shqipërisë.Për Carin rus,Shqipëria duhej ndarë midis ortodoksëve grekë dhe sllavë pa përfillur as të drejtat më themelore të kombit të vjetër të ballkanit dhe për këtë askush nuk çuditet po të ketë parasysh mizorinë me të cilën njeriu i tmerrshëm shtypte
deri vetë pakicat sllave të tjerë.

Për shkak të interesave të mëdha politike dhe ekonomike ( sidomos lidhur me daljen në Danub) në mjaft drejtime Austro-Hungaria i kundërvihet lëvizjes pansllaviste për daljen në Adriatik. Ajo e kupton realisht rrezikun dhe e përkrahur prej Gjermanisë ndërmerr hapa konkretë.Ajo çka na intereson ne,është padyshim,njohja e kombit shqiptar prej kësaj fuqie si dhe prononcimi i drejtëpërdrejtë për mospushtimin e tokave shqiptare prej sllavëve dhe italianëve. Por gjithsesi,edhe në rastin e kësaj rryme „ të ngrohtë“,nuk është e vështirë të zbulohen interesat e drejtpërdrejta të kësaj perandorie në brigjet e buta të Adriatikut.Fillimi i këtij shekulli e provoi më së miri këtë.

Sidoqoftë mosmarrëveshjet midis dy perandorive të Rusisë dhe Austro-Hungarisë gjetën një zgjidhje në kurriz të paqës mbi popujt të tjerë.Përpara fillimit të luftës,Cari i njohu austrohungarezëve,të drejtën për të pushtuar Bosnjën dhe Hercegovinën,menjëherë sapo të përfundonte dueli midis tij dhe perandorisë osmane që gati po perëndonte.Dhe kësaj radhe pansllavizmi nuk gaboi.Duke e joshur austrohungarinë,ariu rus iu vërsul turqve duke vajtur deri tek periferitë e  Stambollit.Këta të fundit nuk vonuan të nënshkruajnë Traktatin e paqës të Shën Stefanit. Sipas këtij traktati ogurzi,Sanxhaku i Mitrovicës dhe Prishtinës i jepeshin Serbisë,Ulqini,Hoti dhe Gruda,Malit të Zi ndërsa Bullgaria përveç tokave të Shqipërisë Lindore (Maqedonisë Shqiptare),merrte edhe Pogradecin,Billishtin dhe Korçën.

Përballë kësaj loje tinzare me fatet e popujve të vegjël,mjaft shqiptarë e ndjenë së mbrendshmi dramën që po niste toka dhe jeta e tyre. Ata iu drejtuan me protesta të fuqishme dhe memorandume Rusisë Cariste,Perandorisë Osmane por edhe Fuqive të Mëdha duke thënë hapur se jo vetëm që ky traktat nuk pranohet por për të mbrojtur tokat e tyre mund të sakrifikonin edhe jetën. Gjithsesi,këmbanat e lakmive nuk e lanë Europën e shurdhëruar të dëgjonte klithmat e një kombi që sapo zgjohej.Toka e lashtë Arbërore klithte.Kjo klithmë kish zërin e shqiponjës që asnjëherë nuk qan por thërret e hap krahët në fluturimin e saj drejt lirisë. Atdhetarët shqiptarë,të gjendur përballë situatave që zavendësoheshin nga dita në ditë,filluan të orientohen kah liria dhe besa.Në Stamboll i ideuar dhe drejtuar prej Abdyl Bej Frashërit,krijohet“Komitetit Qendrorë për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare“.Në shpalljen e 18 majit të vitit 1878,ky Komitet përpos të tjerave deklaronte ;

„Ne dëshirojmë nxehtësisht të rrojmë në paqë me të gjithë fqinjët tanë,Malin e Zi,Greqinë,Serbinë dhe Bullgarinë.Ne nuk kërkojmë,ne nuk dëshirojmë asgjë prej tyre,por jemi thellësisht të vendosur të mbrojmë me këmbëngulje çdo gjë që është jona.Tju lihen shqiptarëve tokat shqiptare“.

Në krah të burrit Abdyl Frashëri, ishin Iljaz Pashë Dibra e Jani Vreto,Pashko Vasa e Zija Prishtina.Me veprimtarinë e tyre të madhe në pak javë ata dëshmuan në zemër të Perandorisë Osmane,në Stamboll se jo vetëm nuk iu frigohen masave represive të saj por dijnë edhe të dënojnë robëritë dhe obskurantizmin.Telegramet drejtuar fuqive të mëdha,takimet e fshehta dhe të hapura,organizimet në disa prej qendrave urbane ku shqiptarët ishin të shumtë në numër,u përshkruan fund e krye prej një besimi të palëkundur se vetëm bashkimi,lënia në harresë e mërive dhe gjaqeve,vetëm dashuria për atdheun do të mund ta ruante këtë prej coptimit.“Komiteti Qendrorë për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare“ brenda një kohe tepër të shkurtër,arriti të zgjojë opinjonin e rretheve përparimtare të Europës madje edhe dëshirat e vrrullta të shqiptarëve që inspironin autonomi.U vendos në një nga këto takime,që detyrimishtë brenda muajit qershor duhej mbajtur një kuvend nga i cili të merrte udhë zgjidhja e çështjes kombëtare.Tepër domethënës është fakti që qyteti ku do të mbahej kuvendi u caktua Prizëreni,pikërisht aty ku ishin pozicionet e para të  luftimit midis shqiptarëve dhe sllavëve.

Me 10. në fillimqershorin e vitit 1878, u mblodhën në Prizëren trima dhe atdhetarë nga pothuaj e gjithë Shqipëria.Sidoqoftë,duhet pranuar se veriu dhe verilindja e Shqipërisë,duke qenë se ishin zona më të nxehta luftimi,duke parë betejat në prag,dërguan përfaqsues më të shumtë.Ndërsa krahinat e jugut përfaqsonte në këtë kuvend prej burrit të mençur dhe trim Abdyl Bej Frashërit. Prizëreni ato ditë u ruajt prej forcave dhe çetave shqiptare  të gatshme për të sakrifikuar deri në fund nëse do kish ndërhyrje nga jashtë : Idenë e kësaj besëlidhje shqiptare  e dha që në fillim të fjalës së tij Abdyl Frashëri i cili përmes të tjerave,me tone burrërore deklaroi ;“Qëllimi i kuvendit është që t’ua presim hovin armiqve të pashpirtë,duke lidhur besën shqiptare dhe duke u betuar që të mbrojmë me gjak trojet që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë … „.

Ky kuvend miratoi organizatën „BESËLIDHJA“ e cila më vonë për rrjedhat që morën ngjarjet u quajt „Lidhja Shqiptare e Prizërenit“.Programi i parë i kësaj lidhjeje burrash e trevash etnike,ishte tërësisht kombëtar i bazuar në rrethanat e koklavitura të trazirave ballkanike,i prirur kah vendosmëria dhe trimëria e vetë popullit që ishte e drobitur prej sundimeve të njëpasnjëshme.

Me vendim unanim prej gjithë Komitetit Qendrorë të Lidhjes u vendos që të luftohej me armë së pari e mandej me mjete diplomatike,çdo orvatje e Malit të Zi,Serbisë, Bullgarisë e Greqisë në përpjekje për  copëtimin e trojeve shqiptare.Gjithashtu u pranua në këtë mbledhje të parë ideja e bashkimit të shqiptarëve në një njësi administrative dhe ajo e autonomisë.“Predhat“ e patriotëve të Lidhjes ishin me „qitje të largët“.Këtu spikat jo vetëm trimëria por edhe mençuria e diplomacia e tyre. Autonomia,nën perandorinë osmane (apo të sëmurin e Bosforit siç thuhet për të) ishin hapat e para drejt pavarsisë.Gjithsesi ky hap duhej të hidhej i matur për faktin se fqinjët tanë ballkanikë jetonin çdo ditë me ëndrën e pushtimeve të atyre tokave që ua „dhuroi“ Traktati i Shën Stefanit.

Ndër tezat kryesore të kësaj mbledhjeje ishte edhe ajo lidhur me popullsinë e krishterë shqiptare . Lidhja e Prizërenit vazhdoi që të  ruajë me armë në dorë të drejtat dhe pasuritë kombëtare të popullsisë së krishterë shqiptare.Me këtë akt njëherazi evidentohej bashkimi i plotë i shqiptarëve për të mbrojtur territorin në çdo pëllëmbë toke por u jepej një mësim edhe atyre mjeranëve diplomatë të huaj që e deklaruan Lidhjen si një vepër të Turqisë të realizuar nëpërmjet krerëve të paguar shqiptarë.

Vlen të theksohet fakti se mendimi politik i Lidhjes Shqiptare të Prizërenit ishte tepër i matur.Në këtë kuvend,që në ditën e parë,më 10 qershor të vitit 1878 „u peshua“ në kandar situata dhe hapat e hedhur ishin tepër të kujdesshëm.Në përputhje të plotë me idetë dhe ndjenjat kombëtare të Kuvendit,lidhur me politikat e ditës ishin edhe mjaft memorandume,letra dhe thirje që patriotët,kuvende krahinore apo shoqëri të ndryshme kulturore u bënë Fuqive të Mëdha apo personaliteteve të larta të tyre.

Kështu,në një letër që patrioti Vaso Pasha i dërgoi ministrit fuqiplotë austriak në Berlin,kontit Andrashi,më 20 qershor 1878,midis të tjerave i shpjegon qartë se „ populli shqiptar nuk dëshiron të ndahet nga shteti turk. Por nëse këtij shteti do t’i bëhen ndryshime ( fjala është për zbatimin e pikave të traktatit të Shën Stefanit) populli shqiptar ka të drejtë të kërkojë formimin e një komisioni të posaqëm i përbërë vetëm prej shqiptarësh,i cili me miratimin e sulltanit të përcaktojë institucionet përkatëse dhe rregullimin jetësor të mbrendshëm.Populli shqiptar nuk dëshiron t’i lëshojë asnjë copë toke tjetërkujt dhe do t’i mbrojë ato pa kursyer asgjë“.

Në të njejtën kohë,në ato ditë që Lidhja Shqiptare e Prizërenit zhvillonte punimet e saj,trevat e Shqipërisë së Mesme,të Veriut dhe Tivarit,të kryesuara prej kapedanëve trima të tyre u dërguan qeverive të fuqive të mëdha të Europës një protestë ku midis të tjerave thoshin ;“ Traktati i Shën Stefanit i akordon Malit të Zi,zgjerime në Shqipërinë e Veriut duke dhënë portet adriatike të Tivarit dhe Ulqinit së bashku me kalatë dhe pozicionet strategjike si Podgorica dhe Shpuza … dhe që kanë shërbyer për t’u mbrojtur kundër armikut.Duke qenë puna kështu,ne të nënshkruarit,në emër të të gjithë popullit .. kemi nderin të shpallim se kombi shqiptar,qoftë  musliman,qoftë katolik që ndryshon aq shumë prej sllavëve si nga kombësia ashtu dhe nga feja,është njëzëri i vendosur të mbrojë atdheun e vet kundër ndarjes së territorit që është projektuar,i njënë kundërshtim me historinë,me interesat dhe me dëshirat e tij“.

Shqiptarët më së fundi e kishin kuptuar se vetëm bashkimi i tyre,vetëm vendosmëria dhe trimëria e tyre do të ishin të vetmet që mund ta mbronin prej coptimit.Tek e mbramja , duke kuptuar se gjakmarja e luftërat vëllavrasëse ishin kob i jetës së tyre,fisi i arbërve të lashtë u ngrit mbi meskinitetin dhe dramën e institucionalizuar për t’u përleshur me armikun real,me grekun, bullgarin,sllavin apo malazezin që kërkonte të merrte vetë jetën e kombit.Në këtë ringjallje të shpirtit të paepur,në këtë bubullim së mbrendshmi duhen parë e shpjeguar mjaft tubime në perkrahje të vendimeve të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.

Sidoqoftë një tjetër masakër përgaditej të ndizej në malet e fushat shqiptare,e ideuar në Berlin nën kryesinë e Bismarkut në qershorin e vitit 1878,Shqipëria u konsiderua në këtë kongres famëkeq si shprehje gjeografike duke iu mohuar jo vetëm luftërat e sakrificat e bëra por edhe krejt historia. Berlini institucionalizoi vendimet administrative të Mirditës për dy arsye:

E para, dhe më kryesorja është që të kënaqeshin interesat politike dhe tregëtarëve të Austro-Hungarisë.

E dyta, qoftë Austro-Hungaria e qoftë Franca,nën preteksin e mbrojtjes së popullsisë katolike të Mirditës prej“rrezikut mysliman“,hidhnin piketa të forta për ndërhyrje në punët e brendshme të Perandorisë Osmane në Shqipëri.

Jo pa qëllim,këto dy fuqi të mëdha të Europës në atë kohë njohën autonominë administrative lokale të Mirditës.Me këtë akt,në mënyrë të fshehtë dhe indirekte ata parnonin copëtimin e Shqipërisë midis fqinjëve të saj nga të katër anët.Përballë këtij rreziku,pothuaj të gjithë antarët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit muarrën detyra të reja dhe rrahën mendimet për gjetjen e zgjidhjeve që mund ta shpëtonin Shqipërinë.Aty ku influenca e tyre ishte më e madhe,këta u ulën në kuvende burrash,biseduan hapur për lëvizjet politike të fuqive të mëdha dhe lidhën besën për luftën e hapur ndaj çdo pushtuesi,Prizëreni e Gjakova,Tivari e Rugova,Shkupi,Ohri e Tetova u bënë vatra të rëndësishme të shqiptarizmës.Koha thërriste mendjen e kthjelltë dhe syrin e pushkës.me mijëra shqiptarë mbushën çetat e vetmbrojtjes kombëtare duke parandjerë ogurin e zi në vatër.Vetë Abdyl Bej Frashëri shkeli pëllëmbë për pëllëmbë Jugun duke ngëritur në këmbë e duke i rreshtuar çetat e tyre përkrah vëllezërve të Veriut.Por,për hir të së vërtetës,duhet thënë se veçanërisht në formimin e Komiteteve të këtyre trevave jugore,mungoi ajo frymë luftarake që shihej në Shqipërinë Verilindore,kjo edhe për faktin se rreziku sllav nuk perceptohej realisht në jug.

Krahas mendimit të përparuar politik për ruajtjen e tërësisë territoriale si edhe hapave diplomatike në këtë kuadër,Lidhja Shqiptare e Prizërenit i dha krahë lëvizjes autonomiste tek e cila shihte një eviniment të domosdoshëm historik.Prirjet për ushtri e xhandarmëri shqiptare,për gjygje shqiptare e sidomos për çeljen e shkollave shqipe,në mënyrë llogjike të çonin në aritjen e objektivit strategjik,autonomi e më pas pavarsi të plotë.Me seriozitetin dhe pjekurinë me të cilat Lidhja Shqiptare e Prizërenit ndiqte dhe vinte në udhë çështjen kombëtare po i jepej një tjetër goditje opinjonit të mbarsur keqas të asaj kohe se shqiptarët nuk mund të qeverisin veten.

Jo pa qëllim,kërkesa e Shqiptarëve për vendosjen e autonomisë administrative,ishte mbyllur në sirtarët e mykur të perandorisë osmane.Ajo e parandjente sizmikën shpërthyese të Shqiptarëve pas dhënies së kësaj autonomie dhe për më tej humbjen totale të influencava të veta në Ballkan.Por me këtë qëndrim në udhëkryq nuk mund të pajtoheshin shqiptarët.Në trevat e Mitrovicës, Prizërenit,Gjakovës dhe Vuçiternit,u përzunë me forcë autoritetet osmane të gjyqësorit dhe ata administrativ.Në vend të tyre u vendosën djem shqiptarë që njiheshin për ndershmëri e trimëri.Po në këtë kohë,një protestë e malësorëve të Lezhës,i kërkonte Qeverisë osmane që në krye të organeve egzekutive të ishin vetëm shqiptarët që i njihnin zakonet dhe hallet e malësorëve. Në unitet me trevat e tjera shqiptare është edhe vendimi i Degës së Lidhjes Shqiptare të Dibrës në të cilën përpos të tjerash thuhej ; „Gjatë bisedimeve që u zhvilluan midis nesh dhe Abdyl Bej Frashërit i cili këto ditë erdhi në Lidhjen tonë si përfaqsues i Lidhjes së Toskërisë,u morën në shqyrtim rreziqet që kanë lindur aktualisht dhe që do të lindin në të ardhmen për atdheun tonë,Shqipërisë si pasojë e fatkeqsisë që pësoi shteti ynë në Rumeli.Vendimi që u muar përbëhet… prej çështjeve të poshtëshënuara :

Së pari : Bashkimi i Shqipërisë së lartëpërmendur në një vilajet dhe caktimi si qendër e vilajetit i një qyteti që ndodhet afër dhe që ka lidhje me të gjitha krahinat e tij.

Së dyti: të gjithë nëpunësit që do të jenë në shqipëri duhet të dijnë gjuhën e vendit.

Së treti: Të perhapet arsimi dhe në shkollë të mësohet edhe gjuha shqipe.

Së katërti: Të zbatohen vendimet që do të merren për reformat e dobishme për shtetin dhe kombin nga ana e Kuvendit të Përgjithshëm i cili do të mblidhet çdo vit,katër muaj në qendren e Vilajetit.

(Vendimi mban datën e 1 nëntorit 1878 në Dibër )

Dihet nga të gjithë në se lëvizjet autonomiste në Shqipëri nuk lindën në pranverën e vitit 1878,por që në Kuvendin e Beratit më 1847. Edhe në shekujt më parë,shqiptarët kishin provuar se ngriheshin kundër muzgujve të perandorive romake,bizantine e osmane dhe të fitonin disa kushte lehtësuese.Por gjithashtu duhet thënë të gjithëve se këto lëvizje kishin karakter lokal dhe jo rrallë u udhëhoqën nga motive fshati apo farefisnie.Merita e madhe e burrave që drejtuan Lidhjen Shqiptare të Prizërenit,si edhe e atyre që drejtuan Lidhjet e tjera krahinore ishte pikërisht se ditën t’i falin kësaj lëvizjeje një dimension më të madh e sublim,atë KOMBËTAR.

Është pikërisht ky dimension,kjo frymarje e fuqishme në kërkesë të lirisë e pavarsisë që shqiptarët të viren në vitet 1878-1881 përballë turqëve e serbëve,përballë grekërve e malazezëve dhe të dalur kurdoherë të fituar.Edhe pse e papërkrahur prej askujt,edhe pse e kërcënuar realisht prej fuqive të mëdha të kohës,Lidhja Shqiptare e Prizërenit me udhëheqësit e saj ideologë dhe ushtarakë; i tregoi botës se ky vend i lashtë i arbërit nuk mund të fshihej prej frikës së daulleve që u binin fqinjët ballkanikë.Ndërgjegjja kombëtare e jona tani po rizgjohej përsëri duke dëshmuar përveç trimërisë edhe sensin e kohës pavarësisht prej tragjizmit të ngjizur brenda saj.

Sa i përket lëvizjes autonomiste,do të desha të shpreh edhe një mendim timin lidhur me një prej figurave madhore të saj dhe krejt Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Fjala është pikërisht për strategun  Iljaz Pashë Dibrën,të etiketuar prej historiografisë  komuniste shqiptare si bashkëpuntor i Qeverisë turke (ose më i saktë i shitur tek ajo) në përpjekje të hapur kundër autonomisë së Shqipërisë. E udhëhequr nga parimet bollshevike se historinë e bëjnë fitimtarët,kalemxhinjtë e historiografisë komuniste  akoma edhe sot nuk i kanë dhënë vendin që meriton këtij komandanti ushtarak të Lidhjes së Prizërenit. Për më tej, mendoj se këta kalemxhinj paqëtohen mjaft mirë me ata të Beogradit e Shkupit që e konsiderojnë Iljaz Pashë Dibrën të shitur tek turqia.Ani ! Jeta dhe vepra e tij përpos të tjerave dëshmon se ai gjithçka mund të shiste për pavarsinë dhe lirinë e atdheut të vet,madje edhe pronat,ndërsa nderin e tij e të kombit kursesi.Është e vërtetë se në fillimet e punimeve të Lidhjes së Prizërenit,Iljaz Pashë Dibra ka patur marëdhënie të shpeshta me Qeverinë Osmane të asaj kohe.Por ai dhe një grusht burrash të tjerë,përpiqeshin të ruanin statukuonë me perandorinë vetëm e vetëm pse intuitivisht e kuptonin rrezikun e madh sllav.Ky rrezik,kjo luftë që përgaditej,kjo fortunë që vinte nga uralet,mund të perballohej përpos të tjerave edhe duke ruajtur lidhjet me Turqinë.Veçse këto lidhje asnjëherë nuk do të shërbenin si ura për robërimin e shqiptarëve. Mendoj se Abdyl Frashëri ka patur të tjera mendime për këtë trim të Dibrës kur i shkruante prej Janine më 20 dhjetor 1878 ;

„ Inderuari zotëri ! Përfaqsuesit e Toskërisë për të shkuar në Stamboll u caktuan dhe sapo të arrijë urdhëri i zotërisë suaj,të gjithë janë gati të nisen… Këta njerëz,nevoja e do të nisen një orë e më parë në Stamboll,pasi puna nuk pret sepse tani shpejt do të fillojë të bisedohet përsëri çështja e kërkesave të grekërve dhe bullgarëve;edhe këto dy çështje kanë lidhje me çështjen shqiptare; edhe zoti mos e dhëntë në është se shqyrtohet çështja e grekërve mbi themel të Kongresit të Berlinit,atëherë pothuaj se gjysma e Shqipërisë do të bjerë në duartarmiqve dhe kështu Lidhja e jonë nuk do të sjellë asnjë dobi… „.(Abdyl bej Frashëri-Letra parisë Shqiptare dhe Iljaz Pashës)

Në këso rastesh,komentet janë të tepërta.Brenga e trimit dhe atdhetarit Iljaz Pashë Dibra,u vërtetua më pas me „aleancën e krishterë ballkanike“ 1913.Harresa e qëllimshme apo denigrimi butaforesk i figurës së Iljaz Pashë Dibrës,përpos të tjerave lidhen me kozmopolitizmin e historianëve  shqiptarë, dje dhe sot.Sidoqoftë këta burra trima dhe të mençur falën gjithshka për Lidhjen Shqiptare të Prizërenit duke përcjellë vetëdijen kombëtare nga brezi  në brez e ky quhet Nacionalizmi Shqiptar.

Bern-Zvicër