Nga Kolec TRABOINI
Hobhouse, John Cam, Lord Broughton. “Nëpër Shqipëri, dhe krahinat e tjera të Turqisë në Evropë dhe Azi, në Konstandinopojë, gjatë viteve 1809 dhe 1810” Vol Ι-II, Londër, James Cawthorn, 1813./
John Cameron Hobhouse (1786-1869), që më vonë do të marrë titullin e lartë Lord Broughton, u bë mik i Bajronit kur ata ishin me studime në Kembrixh, dhe ishte shpesh shoqërues në udhëtimet e poetit të madh. Në shtator 1809 Bajroni dhe Hobhouse ishin në Maltë dhe shfrytëzuan rastin për një udhëtim me një anije që do të shkonte në Prevezë, një qytet shqiptar në Çamëri. Më pas shkuan dhe në Tepelenë ku takuan Ali Pashën, i cili i priti me nderime të mëdha. Duke u kthyer në Janinë, atëherë një qytet i madh i Perandorisë Osmane, Hobhouse dhe Lord Bajroni udhëtuan nëpërmjet Acarnania për në Delfi dhe përfunduan në Athinë, ku qëndruan për dhjetë javë. Gjatë kësaj kohe, Hobhouse vizitoi Megarën, Atikën dhe Kalkidhën. Në vitin 1810 ata u ndanë: Lord Bajroni u kthye në Athinë, ndërsa Hobhouse u nis për në Angli, ku ai u përfshi në jetën politike. Nga ky udhëtim fillimisht në 1813, botoi një libër përshtypjesh për vendet nga kaluan në Shqipëri dhe Greqi me titull “Nëpër Shqipëri, dhe krahinat e tjera të Turqisë gjatë viteve 1809 dhe 1810”. Më vonë u bë anëtar i parlamentit, shërbeu si sekretar për luftën në kabinetin kryeministrit Charles Grey (1830–1834) dhe ka mbajtur poste në qeveritë e mëvonshme. Dy vëllime e librit të tij u botuan shumë herë, madje deri edhe në vitin 2015.

Për Shqipërinë dhe shqiptarët flitet gjatë gjithë librit voluminoz, por në fundin e vëllimit të dytë ka një ekstrat ku gjenden 20 faqe vështrim mbi gjuhën shqipe duke e parë në një plan gjithëpërfshirës, sepse kjo gjuhë flitej jo vetëm në krahinat e njohura si trojet shqiptare, por anembanë Greqisë. Kemi një analizë me karakteristikat e gjuhës shqipe, tiparet dhe natyra e saj, aspekte të gramatikës, të zgjedhimit të foljeve, emrat, përemrat madje edhe numërimin në gjuhën shqipe. E rëndësishme është se ai ka studiuar me kujdes në terren të folurën shqipe të arvanitasve të Atikisë, rreth e qark Athinës. John Cam. Hobhouse sjell edhe vështrimin mbi një fjalor të gjuhës shqipe të Da Lecce. Dimë që këtë libër e ka njohur e vlerësuar Faik Konica, sepse në disa raste ai i referohet vëllimeve të Hobhouse në revistën “Albania”.
Është për t’u admiruar puna e këtij udhëtari anglez që ka njohuri edhe nga gjuhësia që ka lënë të dokumentuar mjaft trajta të shprehuri të shqipes. Ai që në fillim shpreh shqetësimin që kanë shqiptarët se nuk kanë alfabetin e tyre për të shprehur mirë e saktë gjuhën e vet. Në kërkimet e bashkëbisedimet e veta me shqiptarët duke përfshirë dhe shqiptarët e rrethinave të Athinës, ai shprehet se nuk sheh ndonjë ndryshim në mes të gjuhës shqipe që përdorin në Atiki dhe asaj që përdorin në Epir. Është e njëjtë, është gjuhë shqipe. Sapo nis kapitullin “Gjuha Shqipe” ai shkruan se ka në dorë librin e Pader Francesko Maria da Lecce me titull “Osservationi Grammaticalli nella lingua albanese…. In Roma Della Stamperia della Sag. Congr: di Prop. Fede, 1716”.
Në vëzhgimet që bën Da Lecce, në librin e tij, J.C. Hobhouse e konsideron të gabuar mendimin se gjuha shqipe nuk është e shkruar, dhe veçmas duke nxjerrë si shkak vështirësitë në problemin e gramatikës së shqipes në përshtatjen e një alfabeti. Ky konkluzion i gabuar vjen thotë Hobhouse, sepse Da Lecce në librin e tij është mbështetur më së shumti tek përvoja e misionarëve fetarë të huaj, kryesisht italianë që kanë shërbyer në Shqipëri e që kanë hartuar gramatika jo të sakta që shprehin tingujt e shqipes. Gramatika që paraqet Padër Da Lecce është një udhëzues që është përdorur për misionarët e rinj të fesë që vinin në Shqipëri si një udhëzues që në fund të fundit nuk është mbështetur në ndonjë model apo studiues e njohës profesionalë të gjuhës. I konsideron si përvoja empirike dhe jo shkencore. Çdo shpjegim është bërë duke u mbështetur në përqasje me italishten. Pikërisht për këtë Hobhouse merr përsipër në 20 faqe të librit të vet, libri i dytë shtesë, një analizim të gramatikës së gjuhës shqipe duke nxjerrë karakteristikat e saj. Shumë gërma të italishtes i përshtaten tingujve të shqipes, por jo të gjitha konstaton ai, prandaj lind nevoja e disa shenjave grafike të veçanta.
“Kam mbledhur- shkruan Hobhouse- një numër të madh fjalësh e shprehjesh të shqiptarëve të fshatrave të Atikës, përreth Athinës dhe dëshiroj ta vendos në fund të librit si shtesë për të parë sa qëndrojnë ato që shkruan Da Lecce. Duke krahasuar dy raste specifike, shkruan Hobhouse, unë konstatoj se fjalë e shprehje të tëra të folura shqipe të Atikës janë krejt ngjashëm me ato të Epirit, natyrisht me ndryshime fare të vogla si karakteristika e nuancat dialektesh si në çdo gjuhë tjetër. Ai merr në analizë emrat, mbiemrat, përemrat, parafjalët, numëroret, foljet dhe kohët e tyre duke sjellë shembuj me fjalë e fjali të plota që tregojnë me sa vëmendje i ka studiuar karakteristikat e gjuhës shqipe dhe ligjësinë e brendshme të gramatikës në prirjet e zhvillimit të saj, pa harruar leksikografinë dhe përshëndetjet tipike shqiptare.
Në konkluzionet e tij autori Hobhouse thotë se këto vështrime mbi gjuhën shqipe janë si shënime njohëse e nëse ata nuk e plotësojnë krejt e të plotë njohjen e gjuhës shqipe, mjaft mirë do të ishte që lexuesi të adresohet tek libri i Da Lecces, por nëse edhe këtë nuk e konsideron të plotë atëherë i mbetet të ushtrohet duke u mbështetur tek gramatika për të cilën jepet një shembull mesa duket i mbështetur tek Da Lecce në vitin 1716 se si mund të komunikohet në gjuhën shqipe.
Po e sjellim letrën origjinale nga faqja 433 e librit dhe në vazhdim të përshtatur.

Arbenorit.
Arbenuer i dasciuni ket’ gramatiken e sckrova io per dzottinii tande, ki di màa fort, e màa nkΘieet, se une: por atà Fratini ki viiene per se largu me i ù scerbbouem. E persè ket nde dee te Romese skane hàbèr te ghiuse sate: pune emire asct, ki maa pare ta marrene vesc kaha. Nde te pelcheft hessapi i kessai letre ( te lutem) me fale Tinedzott, se dà mùe scendetne me mbaruem kach pune, nde mos e paccia mire rièscpitune fialata ndieiima: persè luftova, sa mùita, me i vum pàa hile, sicundrese m’ fali dzottouni, me te dcilne pacc jeten’ e giatt, e te pouΘ dòrene.

Arbnorit.
Arbnor i dashtun ket’ gramatikën e shkrova jo për zotnin tande, ti e di ma fort,
e ma afër se unë: por për At Fratinin që vjen prej së largu e për ti shërbye. E kjo sepse këta të Romës s’kanë haber të gjuhës sate: punë e mirë asht që ma parë ta marrin vesh se kah është. Në të pëlqeftë shkrimi i kësaj letre (të lutem) të më fali Zoti ynë, të më jap mua shëndet me mbaru këtë punë, në mos i paça respektu fjalët të kërkoj ndjesë: sepse luftova, sa munda, me i vue pa hile, sikur mi fali do Zoti ynë me të cilin paç jetën’ e gjatë, e të puth dorën.

Në vazhdim autori shkruan se të vetmet fragmente të regjistruara nga arvanitët e Atikës, fshatrat që e rrethojnë Athinën, ishin tre strofa të një kënge arvanite- shqipe që përmbajnë thirrje dëshpëruese të një arvaniti drejtuar një vajze të re.

De vdeksa tema kquash be gropa targalissa.
Tete coombeesema bundi tema pustrosh me sisa.

Vdekea athe me savanosna.
A pastai me metasnosa.

Vdekea athe de klish me kialn.
A pastai rovne te kliagn.

Vihet re se përkthimi në anglisht i kësaj poezie nuk është krejt e saktë, por e përafërt. Po përpiqemi ta sjellim në shqipërim të lirë në gjuhën e sotme letrare.

Në vdeksha të më çosh tek gropa përqafuar
Të mbështetem e së fundi të më pushtosh me sisa

Vdiqa e atëherë më mbështollën në çarçaf
Më lanë e pastaj ikën larg.

Vdiqa dhe në kishë më futën në varr.
E pastaj harruan të më qajnë.

Ky libër historik në dy volume të mëdha është botuar me dhjetëra herë, madje në kuadrin e 200 vjetorit të botimit të parë njohu disa botime, në 2011, 20013, 2014 dhe 2015. Libri në dy volume ka një vlerë shumë të madhe për të njohur zhvillimet në fillimin e shekullit të 19-të nëpër qytetet shqiptare si Tepelena, Preveza, Parga, Arta (Ambrakia e lashtë), Janina e me tej në Atikë, Peleponez e ishuj, kudo ku ky mik i madh e bashkudhëtar i Bajronit dhe shqiptarëve takonte njerëz që flisnin gjuhën shqipe. I përshkruan ata besnikë, të cilët madje krejt me dëshirën e tyre e pa asnjë pagesë e përcjellin duke u dhënë siguri të plotë kur kalojnë për në Janinë. Ai përshkruan pritjen e Ali Pashait në kalanë e Tepelenës që e konsideron një pritje të shkëlqyer dhe i kundërshton thëniet e Mr. Hyges që e përshkruan vezirin Ali si të rëndë e jo miqësor. J. C. Hobhouse shkruan se ne gjetëm të kundërtën. Një pritje mbresëlënëse edhe në Janinë këtë kryeqytet të shqiptarëve. Libri nuk është një trajtesë gjuhësore, por shënime udhëtimi e vëzhgime të thella, çfarë tregon për interesin e madh që kishin të huajt për Shqipërinë në fillimin e shekullit XIX. Vetë fakti se librit i kishte vënë titullin “Nëpër Shqipëri…dhe provinca të tjera të Turqisë”, tregon se Shqipëria ishte përparësi në udhëtimin e tij dhe kishte tërhequr vëmendjen e qarqeve evropiane. Shqipëria në mendjen e njerëzve të ditur i Hobhouse – Lordi anglez Broughton, i cili e meriton një përkujtimore diku në Shqipëri, kishte një shtrirje të gjerë hapësinore në Ballkan dhe kurrsesi nuk mund të përfytyrohej në dimensionet që i dha Konferenca vrastare e Ambasadorëve në vitin 1913. Lordi Broughton i gjente gjurmët shqiptare madje deri dhe në rrethinat e Athinës e kudo nëpër ishujt e Greqisë, e cila do të krijohej si shtet po prej shqiptarëve-arvanitas 20 vjet më vonë. E dobishme do të qe të botohej ky libër nga Akademia jonë e Shkencave, së paku pjesë të seleksionuara, siç kanë bërë me shënimet e këtij autori për Italinë botuar këtë vit, sepse falë njerëzve të mëdhenj si Bajronit, përfshirë dhe Lordi Broughton me këtë libër, çështja jonë kombëtare sa vinte e bëhej më e njohur anipse mjerisht për shkaqe që tashmë janë të ditura, ne shqiptarët dolëm të vonuar, të copëtuar dhe të fundit nga gërmadhat e perandorisë osmane.