Meduni shqiptar – Dielli

Ndue BACAJ

Kushdo që deshiron të njohë historinë mijera-vjeçare të trojeve autoktone ilire , ku ka banuar fisi Ilir i Labeateve ,është i ”detyruar” të “takohet” ndër shekuj me emrin famemadh të keshtjelles e qytetit të Medunit. (I njohur në histori edhe si kryeqyteti rezervë i Ilirisë). Perkunder fames së shkruar apo trashiguar nepermes gojdhenave, sot, si deshmi të ketij qytetrimi mbi dymijë vjeçar mund të shohim disa mbetje arkeologjike të ruajtura nëper muze apo të fiksuara në celuloid ,si dhe muriet e rrenojat që gjinden në krahinen shqiptare të Kuçit të mbetur (fatkeqesiht edhe të ndergjegjesuar) nën kufirin politik të Malit Zi , por jo të mbetur nën kufirin historik , pasi ai na perket në perjetsi ne shqiptareve , trashigimtar të ilireve..

“NJOFTIME” MBI LASHTESINË E MEDUNIT

Në trojet Ilire ,si në ato Europiane të kohes tyre kanë lulezuar qytete e keshtjella të ndertuara nga banoret vendas , Ilirët. Keto ndertime e fortifikime kanë pasur vlera qytetrimi ,zhvillimi ,por edhe mbrojtje nga sulmet e fiseve e mbreterive të ndryshme , që lakmonin keto troje të Ballkanit. Meduni (si shumë keshtjella e qytete ilire) ka qënë në vemendjen e studiuesve ,historianeve ,gjeografëve dhe albanologeve që në kohet e lashta e deri sot ,por ne menduam ta fillojme me Milan Shuflajn , albanologun dhe historianin që u ekzekutua nga falangat e jabanxhinjeve sllavo- serbë ,vetem se shkruante të verteten dhe vetem të verteten historike të të parëve banorë të Ballkanit (iliro-shqiptar..).Nga ky shkencetar i albanologjisë citojmë : “Si tip të një keshtjelle të vjeter ilire mund të marrim Medunin në krahinen e Kuçit ,në lindje të Malit Zi , e cila deri në kohen me të re ka qënë një fortesë me rendesi , me mure ciklopike dhe me një shkallë shumë të vjeter të gdhendur brenda në shkemb. Meduni është një nga keshtjellat e rralla të botes , që kanë një histori më teper se dymijevjeçare. Kjo është keshtjella Medeon , Meteon që permend Polibi dhe Livi…”.1. (Kujtojmë se Historiani Polibi (Palybios ) nga Arkadia ka jetuar rreth viteve 200 deri ne 120 para lindjes Krishtit , dhe vepra e madhe e tij është “Historia”, ndersa Tit Livi (Livius) ka qenë historian nga Padova (Itali) ,dhe ka jetuar nga viti 59 para Krishtit deri në vitin 17 mbas Krishtit , kryevepra e tij njihet ajo me titull “Ab Urbe Condida”). Ne librin e XLIV Tit Livi ndër të tjera shkruan : “..Perseu i Maqedonisë , të cilin kopracia nuk e linte tu jepte fund marrveshjeve që kishte me Gentin, mbretin e Ilirisë , per ta bërë per vehte ,si pa se romaket hyne ndër qafat , e se po afrohej ora e fundit vendosi të mos e zgjaste më dhe me anë të Hipisë , delegatit vet i premtoi mbretit të Ilirisë treqindë talente të argjendta. Pasi u moren vesh të shkembenin pengjet në natyrë dergoi Pentauhun , një nga miqtë më besnik per ti dhenë fund marrveshjes. Pentauhu u takua me mbretin e Ilireve në Meteon të Labeateve…”.2. Duke u bazuar në historianet që siprcituam mesojmë se Meduni në nivel qyteti dhe keshtjelle është njohur të pakten mbi njezet e tre shekuj më parë.. Meduni pereveçse qender e rendesishme e fisit të Labeateve , ka qenë edhe Kryeqyteti rezerv i Ilirise. Per ketë Polibi e Livi shkruajnë se Meteoni (Meduni..) është qytet në token Labeate ( Meteon Labeatidis terrae ). Dhe ketu në vitin 168 (para Krishtit) legati romak Perperna zuri rob të shoqen e Gentit (mbretit ilir) Etleven me dy djemt , Skerdilaidin dhe Pleuratin dhe vllanë e Gentit , të cilet i derguan në Romë , per të kurorzuar triumfin e fitores mbi Iliret.. 3. Një historian i njohur i fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX shkruan se ; “… Në zonen karstike disa keshtjella që nga periudha Ilire e deri në ditet e sotme sherbenin perherë si fortesa , si Medeoni në krahinen e Labeateve …Medonum në dokumentet e shekullit XV. Edhe sot ekziston Meduni i mirnjohur ,një keshtjellë e ngritur lartë me mbetjet e mureve ciklopike dhe shkallet shkembore të sterlashta në një shkemb të bardhë në krahinen e fisit të Kuqit ..”.4. Vlen të “nenvizojme” se ky njohes i shkelqyer i historise së sllaveve të jugut (Konstandin Jirecek), krahines së sllavizuar edhe në toponim (Kuçit) ja shenon emrin ne shqip KUQI , siç e ka në të vertet.. Mjaft Interesant është edhe studimi i një shqiptari nga Trieshi i cili shkruan se ; qyteti i Medunit shtrihet në pozicion të pershtatshem gjeostrategjik , ku gjatë historise ka luajtur rolin eksluziv në pikpamjen ushtarake-strategjike , në kombinacion edhe si stacion tregtie në drejtim të rruges kah lindja–Dardani. Legjenda nga koherat mitologjike thotë se qytetin MEDUN e kanë ndertuar Dardanet , dhe se ka qenë kryeqytet rezervë i shtetit ilir. Vargu i liticave shkembore poshtë qytetit emrohen (Peuta) Teuta –mbreteresh e ilireve. {e cila filloi te mbreteroi ne vitin 231 para Krishtit}. 5. Vetem themelet qiklopike të keshtjelles së vjeter ilire M e d u n u bënë ballë të gjithë shekujve. Në periullen e mesjetes kjo keshtjellë formonte “kyçin e dy Zetave ,në fillim të Zetes Siperme”.6. Edhe pas pushtimit romak , Plini … verteton se fisi Ilir Labeat ka vijuar të populloj jo vetem Medunin , por edhe qytete të tjera Ilire si Ulqinin (Olcinium ,Ulcinium ) dhe Budua-n (Bouthon) që paraqitnin një tip të veçantë të keshtjellave më të moçme Ilire…7. Nenvizojmë se Gai Plin Sekundi ka jetuar në shekullin e parë mbas Krishtit ,dhe është autor i vepres madhore “Historia e Natyres” ku shkruan mbi luftrat Iliro-Romake… Meduni mbas pushtimit romak , e veçanarisht pas ndarjes së kesaj perandorie në dy pjesë (viti 395 mb.Krishtit),ku tashma provinca Ilirie mbeti nën perandorin romake të lindjes (Bizantin) ,duket se e humbi disi rendesinë ,pasi pushtuesit e perdoren më shumë si një keshtjellë apo kala per të strehuar ushtrinë dhe familjet e hierarkeve të lartë të tyre. Është pikrisht kjo aresyeja që shkruhet se ndër kohnat e despotit serb Gjergj Brankoviq (shek.XIV) ajo permendet si qytezë me emertimet Medomun ose Modon . Nga studiuesi dhe albanologu Xhuzepe Valentini në mesojmë se në vitin 1426 në keshtjellen e Medunit u realizua një pakt në mes (pushtuesve) venedikas dhe Gjergj Brankoviçit ,me qellim mbrojtjen e perbashket nga invazionet otomane që tashma ishin bërë një rrezik real..8. Ndersa një pershkrim (i mëvonshem ) venecjan atë e quan “thjeshtë” vetem një keshtjell me një kullë të vogel ku mezi mund të banojshin komandanti me disa rojtarë. Ende në vitin 1456 atje komandonte Miloshi ,një vojvodë i despotit ,por shpejt u futen në Medun turqit… Për këtë qellim madje muar edhe nje top prej venedikut Ateherë Stefan Cernojeviq i Malit Zi desht tju a rrembente ketyre ketë çeles, por u mundua kotë…9. Fortesa vuajti shumë në kohen e luftrave me turqit në shekullin e XVI…10. Mariano Bolizza, një aristokrat prej Kotorrit , shkruante me 1614 se Meduni ishte një kala e pamarrshme ,por e shkaterruar (mal gurdata e quasi destrutta) me 200 banorë e një aga ose dizdar turk per komandant. Dihet se çfar rendesie ka pasur ky vend edhe në historinë më të re per Malazezet. Sidoqoft Meduni është një ndër qytezat e pakta të Europes, historia e të cilave shtrihet pertej njezet shekujsh… 11. Keshtjella u rrënua fare mbas disa kohesh ,sepse në vitin 1693 fisi shqiptar i Kuçit i kerkoi ndihmë Venedikut per të ndertuar një kullë në kodren e Medunit, e cila zotron rrugen që perdornin me fort turqit per invadime…Të dyja linjat nepermjet seleksionimit të keshtjellave me rezistente u bënë djepi i formimeve të qyteteve të pastra të mesjetes..por që fuqia e natyres dhe dora e barbareve i shkaterruan plotesisht ,gjë që e shohim me sy në një qytet antik…12. Meduni ndër shekuj ka qënë edhe një qender e rendesihme e hierarkisë kishtare të besimit katolik ,ketë e “verteton” edhe ipeshkevi famemadh i shekullit XVII Pjeter Bogdani i cili në një relacion të tij të dates 24 mars 1684 ndër të tjera shkruan: “Peshkopata e Medunit… është e shkretë dhe pa bari (Peshkop) qyshse vendi iu shtrua sulltanit. Peshkopata e Medunit fillon nga peshkopata e Kotorrit dhe duke mbajtur drejt lindjes neper lumin e Gentes , perfshinë Genten e Siperme dhe popujt shume trima të Kelmendit , Grudes , Hotit , Piperit, Palbardhit dhe Kuçit.. 13. Ky relacion i fundit të shekullit XVII tregon jo vetem per rendesinë historike të qytetit dhe kshtjelles së Medunit shqiptar ,por tregon se trevat e siperpermendura shqiptare kishin ruajtur deri ateherë edhe besimin kristian të ritit katolik.. Një studiues i kohes sonë nga trojet shqiptare të Malesisë së Madhe të mbetura nën kufirin politik të Malit Zi e “vlerson” Medunin si një tip të qytetit fisnor ilir …në rrethin e Kuçit të sotem në pjesen perendimore të Kojes e Trieshit..14. Per qytetin e keshtjellen e Medunit kanë shkruar dhe shkruajnë edhe shumë autor të tjer vendas e të huaj , por unë mendova t’u “referohem” dy arkeologeve austriak; Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober, të cilët kanë vizituar Medunin e më gjërë në vitet e luftës parë botërore (1914-1918). Studimi mban titullin “Kerkime arkeologjike në Shqiperi dhe në Mal të Zi”. (Botimi është autorizuar nga Akademia Austriake e Shkencave…). Nga ky studim citojmë : “…Me 29 dhe 30 maj 1919 gjurmuam Medunin , të cilin Evans dhe Pac , nisur nga ngjashmeria e emrit , e paten identifikuar si qyteti i vjeter ilir Meteon… Meduni ndodhet në verilindje të Potgorices , 9 km në vije ajrore. Një rrugë e keqe kalon… buzë malit të Kakarriqit (Kakarricka gora) dhe me tej rrezë masivit malor të quajtur Doljani… i cili mund të shkapercehet vetë në një shpat të pjerrët përballë fushës së Podgoricës, prej ku mund të arrihet në luginen malore të Medunit… Në pjesën shkembore, mund të ngjitesh nëper një rrugë të vjeter kalldremi, pranë të ciles aty ketu , kemi vënë re gjurmë të një rruge antike të gdhendur në shkemb. Lugina e vogel malore e Medunit ndahet në dy pjesë të pabarabarta , nga nje kurriz shkembor që zhvillohet në forme s-je dhe që pret luginen terthorazi në drejtimin verilindore. Në poljen e vogel jugor pa dalje gjendet fshati Donji Medun , shtepitë e pakta të të cilit i ngjeshen shpatit jugor të kurrizit shkembor. Më në veri me një peisazh akoma më karstik, shtepitë e Gorni Medun. Kodra shkembore e siperpermendur ka një maje të gjërë në pjesen perendimore, një zbritje në formë lugu në qender dhe një kokë shkembore nga lindja , 586 m mbi nivelin e detit , tri faqet e së ciles janë pothuajse perpendikulare. Në pjesen më të lartë me shpate të thikta gjenden muret e punuara me gurë të thyer të një çitadele të vogel… Në shtepitë e Donji Medunit shpesh herë vihen re blloqe të mëdhenjë të punuar në formë kuadratike. Pasi lë shtepitë e fundit ngjitesh lartë drejtë lugut dhe do të gjendesh në një rrugë antike të punuar në shkemb e cila ,pas dy kthesash të forta ,të çonë siper në koder. Rreth 2 m e gjërë , ajo kapercen pjerresinë e shpatit me ndihmen e shkallareve të shumta , 0.70 m deri 0.90 m të larta ,të gdhendura në shkemb. Gjurmë të kesaj rruge dallohen ende më lartë , në shpatin perballë çitadeles në anen jugore të kreshtes shkembore. Në kthesen e parë të rruges ndeshen gjithashtu mbeturina të murit antik. Ketu rruga futet brenda murit rrethues të Meteonit antik , në krahun jugor të të cilit është ruajtur faqja e një porte, e dëshmuar në dy blloqe të medhenjë in situ. Prej ketu ndjekim linjen jugore të kodres drejt shpatit perendimor , buzë të cilit aty-ketu shihen shkembinjë të punuar per murin me një deri në dy rreshta guresh kuadratik. Në të shumten e rasteve muri është shembur bashkë me shkembin. Gjurmë të pakta deshmojn se muri qarkonte pjesen perendimore pak a shumë të shtrirë, e vetmja hapsirë per shtepitë e qytetit. Linja e murit vazhdon pastaj gjatë në pjesen veriperendimore. Dhe veriore me pak të pjerret. Një grumbull germadhash ,brenda të cilave fshihet një kullë e ndofta një portë , deshmon per vazhdimin e murit ,aty ku rruga mesjetare per në çitadelë bënë një kthesë të fortë. Më tej muri ndiqet per gjatë rrezes veriore të kodres ,ku dallohen tri kulla të vendosura në distancë pak a shumë 24 m larg njera-tjetres , ndersa në mesin e kodres muri është shumë i shkaterruar dhe së shpejti ka gjasa të zhduket tersisht. Në gjysmen lindore ,në krahun e ngushtë të shkembit të çitadeles ,perpara Kishes, majtas mund të shihen shembinj të punuar që kanë sherbyer si bazament per vendosjen e murit ,çfar deshmon se edhe në lashtesi çitadela ka qënë zona qendrore e tërë vendbanimit ,akropol. Akropoli dhe qyteti i poshtem kanë qënë rrethuar nga një murë dhe brenda kesaj siperfaqe akropoli vetë do të ketë qënë hapesirë e veçuar dhe e fortifikuar. Një ndarje tjeter shihet në zonen e siperpermendur në formë shale.. Ketu gjendet trakti me i ruajtur dhe më madheshtor i murit antik të Medunit, 7 m i gjatë dhe 2 m i lartë i cili niset nga porta e siperpermendur dhe pret terthorazi shpinen e kodres ,duke e mbyllur atë. I punuar me gurë të medhenjë 1.50 m të gjatë dhe 1.15 m të larte ,ai perfundon ne krahun jugor me nje shpatull me profil anesor te gdhendur ,dhe buzë rruges merr kthesë nga lindja. Mund të pranohet se ketu në rrugë ka qenë një portë dhe se per të shkuar në akropol duhej kaluar neper tri porta. Teknikisht ky murë perputhet në të gjitha aspektet me muret e Lissosit…(Lezhes ,pra me ato Ilire, N.B.). Matriali ndertimore është gurë gelqeror vendas. Zakonisht janë ruajtur një deri në dy rreshta guresh dhe vetem në një rast pesë. Kemi të bejmë me të njejtin sistem pseudopoligonal ,që është karakteristikë në Lissos ,të kombinuar në kulla e muratur katrore. Kullat janë të lidhura me murin ,kanë dalje jashtë murit 4-5 m dhe faqe ballore në gjersi mesatare 9 m. Të gjitha qoshet e kullave kanë një linjë të profiluar, perpendikulare , të punuar mirë ,të gjërë plus-minues 0.08 m. Brenda mureve nuk është ruajtur asnjë germadhë -banese ,as nga germimet nuk shpresohet shumë ,mbasi kudo shihen qartë shkembinj të zhveshur. Në fund duhet permendur një nishe e madhe votive , gdhendur në shkemb ,në shpatin perendimore të akropolit ,djathtas rruges , poshtë kulles rrethore veriperendimore të çitadeles. Në siperfaqen e lemuar të shtrojes duken pjesë të thelluara ovale që sherbenin per vendosjen e objekteve votive.15.

Datimi i mureve të Meteonit behet duke krahasuar ato drejtperdrejt me muret e Lissosit …Keshtu edhe muret e Meteonit i perkasin shekullit IV-III para Krishtit…Datimi mbështetet dhe nga fragmente të pakta qeramike me vernik të mirë të zi kryesisht me prodhime të importit grek ,të cilat i kemi gjetur në boshlleqet brenda murit... Në rrezen veriore të majes perendimore të kodres shtrihet një nekropol i dystë , i cili sipas eksperiencës sonë (Shober-Prashniker N.B.) mund të ishte një varreze mesjetare ,apo akoma më heret. Varret kufizohen nga unaza të rregullta në formë ovale që shkojnë në katerkendesh ,të formuar nga gurë shkembore natyrore ,të papunuar ,të vendosur pranë njeri tjetrit pa ndonjë lidhje të veçantë. Varreza të ngjashme kemi gjetur në zona të ndryshme të shkelura nga ne ,të cilat janë perdorur deri vonë si nga banoret e kristianë ashtu edhe nga ata muhamedan. Me që banoret e Medunit nuk dinin asgjë mbi periullen e shfrytezimit të ketij nekropoli , Shober hapi njerin nga varret , pozicioni i të cilit precizohej mirë permes unazes së ruajtur të gureve. Unaza kufizuese perbehej nga kater blloqe të medhenj të vendosur në anet gjatesore dhe nga tre gurë të vegjel në pjeset e ngushta. Rezultati ishte i habitshem. Në anen jugore të gurëve ,pra jo në qender të unazes ,në thellesi 0.8 m u gjënd një skelet i shkaterruar me kokë nga lindja. Djathtas e çelur , i cili fatkeqesisht ishte demtuar aq shumë nga lageshtia e tokes , saqë nuk mund të shpetohej. Paretet ruanin akoma gjurmë të vernikut zi. Djathtas pranë kembeve një kupë e vogel me baltë natyrore dhe parete të hollë , pranë femurit të majtë një shishe e vogel, me parete mjaft të trasha dhe të ashpra, me trup sferik dhe qafë të gjatë dhe të drejtë. Inventari e daton skeletin rreth shekullit III para Krishtit, pra në periullen e kalasë së Meteonit. Po në çfar raportesh ndodhet varri i germuar nga Shober me tërë nekropolin ?. Që i gjithë nekropoli i perket periulles antike nuk mund të thuhet , perpara se hapja e varreve të tjer të jepte deshmi per ketë…”..16.

RRJELLOJAT E “EMRIT” MEDUN

Toponimi i qytetit apo keshtjelles ka një histori me vlera të dukshme Iliro-shqiptare ,pasi me gjithë stuhitë e vershimeve e pushtimeve që kaluan mbi keto troje nuk munden të ndryshojn , asgjesojn apo të lekundin aromen autoktone ,të “rrenjes” të “emrit” që nga Meteoni , Medonum ,Modon e deri tek Meduni… Gjithsesi ne po e fillojmë me një legjendë , e cila thotë se qyteti mban emrin e Medes legjendare ,gruas së agronautit Jazon , i cili me ndihmen e një princeshe rremben leshin e artë nga thonjet e një perbindeshi. Jazoni duke mbajtur premtimin u martua me princeshen. Me të marrë vesh Medea per hakmarrje vret dy djem e tij e të sajë. Ekzistojnë mendime që qyteti ka fituar emrin sepse ka qënë fron i mbreterve – Medont …Duke ditur se onomastika ilire nuk bazohet kryesisht në mite e legjenda ,por ka burime në karakteristika topologjike natyrore të vendit…mendohet se gjeneza e toponimit vjen nga bimet medicionale , si per-shembull Medra ,ose mendra-pelini ,menta që permban veti sheruese ,që iliret ja njihnin keto veti me ndikim hyjnor , meqense iliret adhuronin perendeshen e shendetesisë MEDAUR …17. Nga studiues e albanolog të ndryshem mesohet se MEDAUR (Medaurus) ka qenë Perendi (pagane) e Ilireve , ku herë citohet si perendi e shendetesisë ,herë si perendi e mbrojtjes dhe herë si perendi e luftes e tjer.Ketë e perforcon edhe studiuesi “Ilirolog” Aleksander Stipceviç , i cili shkruan se: “MEDAURUS –Hyjni-Ilire, e njohur si mbrojtese ,por edhe si hyjni e Mjeksisë,që vjen nga rrenja Med=Mjekoj..”.18. Edhe sipas mendimit tonë “emri” i qytetit të Medunit ka gjasa që të kenë në themel emrin e prendisë pagane Medaur , pasi vet pozicioni ku është ndertuar qyteti apo keshtjella ploteson “kushtet” e vendit të shendetshem (klimaterik) , e vendit me favore mbrojtese natyrore ,qoftë kjo mbrojtje edhe duke luftuar.. Është interesant se në defterin e regjistrimit të sanxhakut të Shkodres të vitit 1485 gjinden toponimet Medon që shkruhet fshat ,por të varur nga Kalaja e Medunit (fq.135),ndersa në një faqe tjeter të ketij defteri e gjejmë të rikonfirmuar perseri toponimin Medoni por ketu paraqitet si qender e rendesishme administrative , ku varej fshati Fupos..(fq.390). Ndersa në regjistrimin e 12 viteve më vonë (kur futet në defterin osman per herë të parë Kelmendi) del i shkruar qartë toponimi Meduni , kur tregohet per rrugen që kalon prej kalasë ( Medunit) në malet e Kuçit dhe zbret në Plave ,dhe thotë u shkrua me 5 mars 1497. 19. Pavaresisht nga zevendesimi i ndonjë shkronje (ndër mote e shekuj) që na ka sjellur “ndryshimin” nga Medaur në Medun ,rrenja tingellon gjithnjë e pandryshuar ,gjë që jo vetem e kanë vënë re fallsifikatoret sllav, turq e tjer ,por e kanë pasur të pamundur ta ndryshojnë e aq më pak ta “sllavizojnë” toponomastiken e Medunit deri sot në fillimet e shekullit XXI…

“BANORET” E MEDUNIT DHE DISA NGJARJE HISTORIKE…

Perkunder fames të qytetit e kalasë së Medunit ,ka fare pakë dokumente që tregojnë per banoret apo shtepiat e kesaj qendre urbane-qytetare ndër mote e shekuj.. Pjeserisht per statestikat e popullsise së Medunit e rrethinave fillojmë ti mesojmë fare vonë ,veten nga fundi i shekullit XV. Në defterin e regjistrimit të sanxhakut të Shkodres të vitit 1485 të bërë nga pushtuesi otoman , gjejmë disa të dhëna që flasin “indirekt” per Medunin. Konkretisht shkruhet: … Fshati Medon , që varet nga kalaja e Medonit në kazanë e Potgorices ,është varosh i kalasë së permendur më lart. Ketu jepen emrat e 15 kryefamiljareve që korespondojne me 15 shtepia ,si dhe të ardhurat nga taksat, 20. Nga ky defter mesojmë se fshati me emrin FUPOS varej nga Medoni, por shkruhet se nuk erdhen per tu regjistruar ,prandaj u muaren nga defteri i vjeter. Ketu janë të regjistruar emrat e 7 kryefamiljareve që do të thotë 7 shtepia, dhe të ardhurat perkatese që vilte shteti otoman.21. Vlenë të thuhet se emrat dhe mbiemrat janë në pergjithsi në të dy rastet me tingellim ortodoks ,por jo sllav( pasi u mungon edhe prapashtesa viç ose viq). Ketë të vertet historike na e perforcon edhe një studiues sllav siç ishte Gerbiçiqi , ku kuçasit i quan malesorë kryengrites që janë nën udheheqesinë e ushtarakeve turq në Medun, dhe thotë se janë të fesë katolike me 490 shtepi dhe me 1500 ushtare…22. Gjithashtu duhet të sqarohet se ortodoksia kishte filluar të fitoi një farë statusi nën pushtetin e Osmaneve ,ndersa Katolicizmi konsiderohej ende armik i patolerueshem i perandorisë aziatike ,ndaj per ti shpetuar persekutimit dhe privimeve të pafundme ,shqiptaret katolik kishin filluar “perqafimi” e ortodoksisë ,që të “pakten” ishte besim kristian e jo si ai i pushtuesit… Gjithsesi në disa dokumente që bejnë fjalë per historinë e Shqiperisë të viteve 1593 – 1602 shkruhet se shqiptaret janë një kombë që banojnë prej maleve të Shqiperisë deri në Danub. Prej ketyre ,ata që janë në Dardani dhe më afer maleve që u thanë ,mund të bejnë shumë levizje dhe keta janë : Piperit ,Kuçasit , Kelmendasit , Palbardhasit dhe të tjer në vendet e Plaves ,ndër të cilet janë shumë shqiptare që jetojnë sipas ritit romak (Katolik N.B.). Dhe keta janë ata që , meqë kanë vende të forta ,dhe prej natyre janë shumë të eger akoma nuk kaë lejuar të nenshtohen prej armeve të sulltanit… Po ketu mesojmë perseri se disa shqiptar rrojnë sipas ritit latin ,disa sipas ritit grek (ortodoks). Por që të gjithë jetojnë … në atë pjesë që quhet Shqiperi .. 23. I shkruam keto duke pasur parasysh se qyteti apo keshtjella e Medunit ,ishte edhe kryeqendra e treves historike të Kuçit… Pavaresisht rrokopujave historike mbas pushtimeve otomane në gjejmë disa konfirmime të dokumentuara se në keto troje vijonin të ishin zoter të vendit tyre , banoret autokton shqiptar që me qendresë dhe sakrifica kishin ruajtur jo vetem identitetin kombetar ,por edhe atë fetar (kristian-katolik). Në vitin 1614 relatori Mariano Bollizza e quan (Medunin) një fortifikatë pothuajse të shkaterruar “piazza mal guardata e quasi destrutta” dhe kishte vetem 200 banorë.. 24. Meduni mendojmë se kishte arritur në ketë gjendje të mjerueshme pas Kuvendit nderballkanik të Kuçit të zhvilluar me 15 korrik të vitit 1614 ,ku kishin marrë pjesë 44 krerë shqiptar dhe ballkanas të tjer , dhe kishin vendosur të luftonin pa kompromis kunder pushtuesve të perbashket turq. Meduni ka vijuar të jetë një keshtjellë historike gjatë gjithë qendreses antiotomane të shekullit XVII të shqiptareve dhe aleateve të tyre ballkanik dhe europian. Disa nga “dokumentet” që vertetojnë qendresen dhe luften antiotomane që kanë lidhje me keshtjellen e Medunit ,po i rendisim si më poshte:

Me 6 tetor 1683 në pragun e kundersulmit të ushtrive austriake ,mesojmë se Malet e veriut të Shqiprisë ishin në aleancë me ketë fuqi europiane antiotomane, dhe kishin arritur të ishin të lira. Në mes disa keshtjellave të rendesishme (si në Kelmend , Piper , Pult , Gash ,Mirditë ,Pukë e tjer ) që perllogariteshin si pengesa per kalimin e ushtrive turke ,per Kuçin rikonfirmohet keshtjella e Medunit.25. Me daten 2 prill 1688 jepet një deshmi në lidhje me luftimet e zhvilluara kunder Sulejman pashes së Shkodres dhe të tjereve komandant osman . Malsoret njoftohet se kanë shtenë në dorë fortesen e Medunit dhe presin të çlirohet Shqiperia…26. Një leter e dates 26 qershor 1688 e senatit venedikas drejtuar proveditorit të pergjithshem flitet per suksesin e luftimeve të Kuçit ,Grudes dhe Kelmendit , ashtu edhe per forcimin e garnizonit të (keshtjelles) Medunit..27. Ndersa nga një relacion i Nikolo Ericos , proveditor i jashtezakonshem i Kotorrit i dates 1 mars 1692 ,mesojmë se banoret e Kuçit (me keshtjellen e Medunit N.B.) të gjithë janë të ritit roman (katolik),dhe pas ketyre në veri janë piperasit e palabardhasit ,të ritit grek (domethenë kristian ortodoks ,por jo sllav,N.B.). Të gjithë kapen në dhjetëmijë e shtateqind frymë që japin një trupë prej dymijë e treqind burra nën armë..28. Në vitin 1717 perseri Kuçi ( pjesë e rendesishme e së ciles ishte Meduni) ishte në axhendat “Europiane” të luftes antiotomane. Per ketë konfirmohet se Kuçi së bashku me Piperin , si troje safi shqiptare i ofronin Venedikut 3000 burra nën armë…Rusia dhe Austria arriten në njeren nga marreveshjet e tyre të shumta , dhe sëbashku i shpallen luftë Turqisë me 1788 , duke shpallur së qellimi i tyre ishte t’i jepnin fund sundimit të sulltanit. Së toku ata nxiten malazezet të krijojnë incidente kufitare me Turqinë. Mirpo me që nuk u besonte malazezeve , i derguari austriak shkruante: “ Ne mund të mbeshtetemi shumë me fort tek besa dhe te guximi i shqiptareve katolik të Berdes ,tek ata janë të shumtë në numer si Palbardhet ,Piperet , Kuçet , Vasojeviqet ,malsoret e Kelmendit ,Hotit e tjer , që mund të nxjerrin një forcë prej njezetmijë luftetaresh, fortë më trima se sa malazezet”. Ky është një pasazh që paraqet mjaft interesë ,sepse shumë nga keto fise shqiptare kanë rënë sot nën sundimin malazez ,janë sllavizuar…dhe janë perfshirë në kishen ortodokse..29. Kuçi në organizimet “shtetrore” të ketyre koheve paraqitet si Nahi (Komunë), por në organizimet e formave më të medha (rrethe apo diçka tjeter),ai bente pjesë me Nahi apo komuna të tjera të Malit të Zi.30. Politika e dhuneshme ,por edhe joshese otomane gjatë ketyre viteve kishte bërë të “mundur” që me organizimet dhe ç’organizimet e saja keto treva safi shqiptare ,dhe nga më qendrestaret ti lërë në doren e jabanxhinjeve sllavo-ortodoks malazez .Ortodoksia me gjithë qendresen antiotomane ,kishte fituar një status të veçantë me ndihmen e Rusisë së asaj kohe. Per ketë aresye Kuçi si disa treva të tjera shqiptare të ketyre aneve ,duke u perballur tashma me dy armiq të eger ,kishte menduar ti “shmangej” njerit. Fatkeqesisht zgjedhja e Kuçit per tu “miqesuar” me Malin e Zi kishte qënë fatale… Kuçasit katolik shqiptar duke menduar se ortodoksia si besim ishte kristian ,(pra i afert me besimin e tyre) ,ata u ortodoksizuan per ti shpetuar islamizimit. Mjerisht ortodosia dalngadal nuk u muaren vetem besimin katolik ,por edhe kombesinë…Deri ne vitin 1878 Kuëi perseri dallohej qartesisht si komunitet autokton shqiptar ,madje edhe në dokumentet e Malit Zi shenohej i till.31. Studiuesja angleze Edit’h Durham ,shkruante se që nga lufta e viteve 1876 -1877 Kuçi është futur brenda kufijeve politik të Malit Zi. Por per herë të parë ai holli shortin me Malin e Zi në 1835 ,por bashkë me Piperin ,një fis tjeter , i cili pjeserisht është patjeter shqiptar , dhe ngriti krye me 1845 kur princi (malazez) Danillo u perpoq ti detyronte të paguanin taksa…32. Ish konsulli i Frances në Shkoder , Hekardi ,tregon per një ngjarje afersisht të till (në shekullin e XIX) ,kur thotë se princi malazez i dha urdher Mirkos të terhiqej ,dhe po shpresonte se kjo çeshtje nuk do të kishte pasoja. Por pashai i Shkodres urdheroj mbylljen e pazareve dhe u dergoi perforcime Kuçasve. Keta pushtuan Medunin ,ku gjendeshin dhjetë malazez ,të cilet i vranë ose i zunë rober ,pastaj dogjen të gjitha shtepitë e mbetura në kembë ,me pretekstin se ato u perkisnin perkrahesve të princit (te Malit Zi) Danillo..33. Me gjithë stuhitë e rrebeshet e panumerta mbi keshtjellat e qytetrimin e tyre ,autoktonia mijera-vjeçare ,ndonse shpesh u lekund nuk humbi kurrë… Gjithsesi traktatit i Shen Stefanit (3 mars 1878) e veçanarisht kongresi i Berlinit (15 qershor…1878) kishin “vulosur” në një farë menyre grabitjen e “ngadalshme” të shumë trevave shqiptare nga fqinjet e vonë sllav. Kjo vihet re edhe në relacionet e viteve 1901-1902 kur Jezuitet e misionit fluturues (hierark të besimit kristian-katolik), shkruanin se Kuçasit tashma ndiheshin duke folur si një tribu (fis) malazez ortodoks shumë i fuqishem…34. Është interesant se me gjithë ndergjegjen e ruajtur të Kucasve shqiptar ,gjatë shekullit XIX e fillimt të atij të XX, ka pasur një luftë të tmerreshme në mes Kuëit dhe fiseve të tjera Shqiptare ,ku veçanarisht dallohet “lufta” e eger (sigurisht per zotrime bjeshkesh e trojesh) ,me Fisin apo malin historik të Grudes ,sa edhe sot kur ka grindje të medha në mes njerzëve , familjeve apo me gjere perdoret ”shprehja” se shkojnë keq si “Kuç e Grudë..” Në bjeshket e Kuçit në vitin 1833 kishte lindur vojvoda famemadh i Malit Zi Mark Milani. Ky luftetare trim në krye të ushtrive malazeze , luftoi në shumicen e kohes edhe kunder shqiptareve. Por kur Mark Milani mendonte se ishte në kulmin e lavdisë , në moshen 49 vjeçare (ne vitin 1882) , Knjaz Nikolla e largoi nga oborri i tij ,duke e derguar (thuhet si të internuar) në Medun. Në ketë keshtjellë historike Marku kaloi plot 19 vite , deri sa vdiq në vitin 1901. Gjate ketyre viteve vojvoda më i shquar i të gjitha kohrave të Malit Zi shkroi kater vepra të cilane janë : “Fisi i Kuçit në kenget dhe tregimet popullore , Kujtime nga Lufta , Shembuj trimerie dhe burrnie dhe Jeta e Zokonet e Shqiptareve.”. Mark Milani në keto “testamente” hellë dritë per shumë ngjarje të atyre kohëve (megjithse një pjesë e ketyre librave sot nuk gjinden). Ketu ai pranon edhe origjinen e tij malësore e shqiptare. Ndersa në librin e botur edhe në shqip “Jeta dhe Zakonet e Shqiptareve” Mark Milani vlerson e nderon maksimalisht trimerinë , burrerinë , besen e bujarinë e shqiptareve , edhe pse për-rreth një çerek-shekulli “gjuha me të cilën kishte folur e marrë vesht” me shqiptarët-malësor Marku ka qenë “gjuha” e luftës me “fjalorin” e jataganit e pushkës… Sot duke shkuar per në Medun ,në një ndertesë dykatëshe (ish ndertesë e një qeveritari lokal turk) “takon” muzeun që i kushtohet Mark Milanit . Në ketë muze janë të ekspozuara veshje ,armatime , enë ,vegla muzikore popullore , dorshkrime , fotografi e tjer ,disa nga të cilat i perkisnin vetë Mark Milanit dhe veprimtarisë së tij ,por në muze kishte edhe veshje dhe “eksponate” të tjera shqiptaresh malesor e më gjërë…

Pakë fjalë në vend të një epilogu

Megjithë rrokopujat e historisë gjatë shekullit XIX , që kanë lënë padrejtesisht Medunin nën shtetin e vogël të Malit Zi , (mjerisht edhe me bekimin e “Europës plakë”) , ai është aty ku ishte rreth 2400 vite më parë ,ku e ndertuan të parët tanë – Iliret . Sot Meduni (keshtjellë apo qytet i moçem shqiptar) është i “plakur” e rrenuar ,por edhe keshtu ai fletë dhe do të flasë vetem shqip dhe kurrë nashke… Ndaj e ndiemë per detyrë të bëjmë ketë shtegtim të shkurter në gjurmët historike të Medunit Iliro-Shqiptare i cili ka qënë dhe do të mbetet në histori si kryeqyteti rezervë i mbretërisë Ilire të Agronit , Teutes dhe Gentit…

Referencat:

1.Qytetet dhe Keshtjellat e Shqiperise ,kryesisht ne mesjet ,fq.13.

2. (Iliret dhe Iliria te Autoret Antike ,fq.127-128.

3.A. Degrand , Kujtime nga Shqiperia e Eperme ,fq.7.

4.Konstandin Jirecek ,Historia e Serbëve ,pjesa e parë ,fq.46.

5.Preloc Margilaj ;Iliret kane folur shqip ,shqiptaret flasin ilirisht ,fq.82.

6.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.48.

7.Prof.dr. Jahja Drancolli ,Iliro-Arberit në Mal te Zi gjatë antikitetit dhe mesjetes, botuar në librin ,”Në një cep të Ilirisë”, fq.12.

8.Xhuzepe Valentini Il Diritto delle Comunita ,fq.364.

. 9.Dr. Konstantin Jirecek ,Shkodra e Krahina e saj në mesjetë ,botuar ne librin ;Vezhgime Iliro-Shqiptare ,fq.112.

10.Milan Shuflaj ,po aty ,fq.49.

11.Dr.Konstantin Jirecek ,po aty.

12.Milan Shuflaj ,po aty.

13.Dokumente te shekujve XVI – XVII per Historinë e Shqiperisë , fq.31 , pergatitur nga Injac Zmaputi dhe Selami Pulaha.

14.Lulash N. Palushaj ,Malesia e fiset e saj pj.I. fq.63.

15.Kamilo Prashniker , Arnold Shober ,“Kerkime arkeologjike në Shqiperi dhe Mal të Zi”, fq.3-7, Tiranë 2003.

16. Kamilo Prashniker , Arnold Shober, po aty fq.7-8.

17.Preloc Margilaj ,po aty ,fq.83.

18.Aleksander Stipçeviç , Iliret ,Historia ,jeta , kultura ,simbolet e kultit, fq.213.

19.Defteri i Sanxhakut të Shkodrës, fq.135 dhe 434.

20.Më hollesisht shih fq.135 te defterit të Sanxhakut Shkodres 1485.

21. Defterit të Sanxhakut Shkodres , po aty , fq.390.

22.Lulash N. Palushaj ,Malesia dhe fiset e saj vll.I. fq.375.

23.Dokumente të shek.XV -XVI , fq.231 -223,perg. nga Injac Zamputi..

24.Në një cep të Ilirisë ,monografi e shqiptareve në Mal të Zi ,po aty… fq.12.

25.Dokumente të shekujve XVI-XVII ,per historinë e Shqiperisë ,Vll.IV -1675-1699, perg.nga Injac Zamputi dhe Selami Pulaha ,fq.20.

26.Dokumente të shekujve XVI-XVII..po aty ,fq.99-104.

27.Dokumente të shek.XVI-XVII.. ,po aty ,fq.130-131.

28.Dokumente të shek.XVI- -XVII ..po aty fq.401-411.

29.Edith Durham ,Brenga e Ballkanit ,fq.322-323.

30.Xhuzepe Valentini ,po aty …fq.294.

31.Xhuzepe Valentini ,po aty…fq.294-295.

32.Brenga e Ballkanit ,fq.127.

33.Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ,ose i Gegerisë ,fq.102.

34.Xhuzepe Valntini ,po aty fq.295.