Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Shkrimi si martesë midis kaosit dhe rregullit

by

Nga Minella Aleksi/ Fjalët nuk janë magji, por ato mund të funksionojnë si të tilla. Në një tekst fjalët janë shumë më tepër sesa thjeshtë guacka ku shkronjat strehoen. Teksti jo vetëm që është mënyra e dytë më e vjetër e transferimit të informacionit, por nëpërmjet tij i është dhënë pavdekësi ideve që përndryshe do të vuloseshin në një rreth  të pafund zbulimi dhe rizbulimi. Tekstet janë disa llojesh ndër të cilët lloji më i veçantë, ai që përcjell emocion është teksti krijues, ku fjalët  funksiononojnë dhe tingëllojnë si të magjishme. Është një ndërthurje midis mëndjes së lexuesit dhe shkrimtarit si dhe mëndjes së lexuesit dhe karaktereve në libër. Një shkrimtar i romanit triller e ndërton tekstin përmes dy jetëve paralele – jetën e së vërtetës në botën reale dhe jetën e fantazuar ku veprojnë njerëz të imagjinuar, personazhet. Shkrimtari me tregimin e tij përpiqet që të hyjë natyrshëm në hapësirën emocionale të dikujt që e lexon, e transporton brenda lexuesit atë jetë imagjinare, pasi e ka përjetuar atë të krijuar më parë brenda vetes së vet. Në momentin që vendos fjalë në letër për të evokuar një histori, konsiderohesh një shkrimtar. Por vetëm sepse tregon një histori interesante të vjetër ose të re, nuk do të thotë që shkrimi është i shkëlqyeshëm. Mund të jetë një tekst po aq i mrekullueshëm sa edhe mediokër. Kritika serioze bazuar në talentin dhe aftësitë e shkrimtarëve kreativ dallon dy kategori shkrimesh ose tekstesh, atë të fabrikuar me logjikë dhe tekstin e shkruar me talent. 

Shtrohet pyetja: a egziston ky dallim vetëm në mendjen e lexuesit, apo është e mundur që bazuar në diferencat emocionale që shkaktojnë mbi lexuesin të përcaktohet dhe të matet sasia e talentit në të vërtetë?

Në jetën krijuese të artistëve, një nga dikotomitë më themelore, më të bukura e më të magjishme të krijimit artistik është Kaosi dhe Rregulli, përkatësisht Mosnjohja dhe Njohja. Mjeku neuropsikolog Robert Bilder mendon se: “Kreativiteti qëndron në prag të kaosit”. 

Realisht nuk është aq shumë që kaosi është mjedisi për krijimtarinë, pasi është që krijimtaria krijon kaos – veçanërisht në ciklin fillestar të proçesit krijues. Prandaj kreativitetin e quajnë fëmija e kaosit dhe arti konsiderohet si fëmija i rendit. Natyrshëm pyetet: talenti është një trashëgimi thelbësore kromozomike nga prindërit e ditur, apo ndoshta vetëm një rastësi e lumtur e instalimeve të duhura mendore? Për studjuesit gjetja e një përkufizimi të qartë të talentit ka qënë diçka sfiduese. Disa argumentojnë se talenti lind me njeriun si përmbajtje gjenetike, ka të tjerë që thonë se është diçka që mësohet dhe disa të tjerë bien dakord që është pak nga të dyja. Mendoj se më afër së vërtetës janë ata që e konsiderojnë talentin si një aftësi e veçantë që potencialisht me shumë punë e çon një individ drejt suksesit. Shumë njerëz besojnë se të shkruarit në vetvete është një talent. Përkundrazi, të shkruarit është një aftësi. Talenti dhe aftësia përshkruhen si veçori njerëzore që lidhen me njëra tjetrën por që saktësisht të njëjta nuk janë. Talenti përmbahet natyrshëm te njeriu, si një cilësi e brendshme që shfaqet pa mundim, ndërsa aftësia është diçka që individi e zhvillon me shumë durim përmes të mësuarit dhe të praktikimit. Mendoj se raporti talent –punë këmbëngulëse gjen shprehjen e qartë në proverbin që shkrimtari Orhan Pamuk e citoni në fjalën e marrjes së Nobelit: “  Kurrë nuk është e qartë nga vjen frymëzimi por sekreti i shkrimtarit  është këmbëngulja dhe durimi, ngjan sikur me gjilpërë të gërmosh një pus. Mendoj se është thënë duke pasur shkrimtarët në mendje”. 

Disa artistë janë të talentuar dhe punëtorë të palodhur, por shpesh ekziston një mospërputhje midis këtyre dy cilësive. Talenti disa mund t’i bëjë dembelë, sepse ata për të arritur të njëjtin qëllim duhet të mbështeten më pak në punë të lodhëshme . Puna e lodhëshme dhe me durim i ndihmon disa të kompensojnë nivele më të ulëta të talentit, prandaj është mjaft e dobishme të qënurit i vetëdijshëm për nivelet e ndryshme të talentit që çdo krijues zotëron. Shkrimtari Samuel Beckett i nxiste të rinjtë “Provoni përsëri. Dështoni përsëri. Dështoni më mirë”. Shkrimtarëe të talentuar shpesh u bëhet pyetja: çfarë ishte frymëzimi i kësaj apo atij krijimi artistik?. Studjuesit neuropsikolog mendojnë se pikënisja e kreativitetit, frymëzimi i pa përpunuar është kuptimi intuitiv që përcillet drejtpërdrejt nga nënvetëdija e artistit. Është një përvojë ndjesish kaotike përtej kontrollit dhe përtej të kuptuarit të njeriut. Një vorbull verbuese e dritës dhe e ngjyrës, e imazheve dhe e ndjenjave që vjen pak më shumë sesa një kuptim i paformuar, i pashpjegueshëm që nuk perceptohet përmes shqisave tona. Shpesh kjo vorbull imazhesh dhe ndjenjash, shkëndijash idesh, është aq kalimtare te njeriu kreativ sa mezi kuptohet në një nivel të vetëdijshëm. Kreativiteti ka një pikënisje por çfarë bëhet shkak i këtyre vorbullave  në nënvetëdijen e artistit dhe pse asnjëherë nuk mund të thuhet me siguri sesi dhe se ku nisi vorbulla. Thelbin kreativ të kaosit teoricienët e “Efektit flutur” e lidhin me rrethanat fillestare influencuese në të cilat një ndryshim i vogël brenda një gjëndjeje sistemi jolinear mund të rezultojë në ndryshime të mëdha. D.m.th, një flutur hap krahët në xhunglën e Amazonës, dhe pas një muaji një stuhi shkatërron gjysmën e Evropës. ” Pra, shumë prej këtyre ideve të egra, fluturojnë larg njeriut, si ëndrrat e mesnatës, pothuajse para se ai të kujtohet se i përkasin, se janë të tijat. Por në raste të një fati të madh, momentesh fatlume, krijuesi e mban marrëzinë magjepsëse para syve të mendjes së vetëdijshme aq sa duhet për ta kapur dhe “burgosur” atë në letër. Në ato momente, ajo që përpiqet të bëjë është të sjelli rregull në kaos. 

Për krijuesin këto janë çastet kur është duke marrë gulçimet më të efektshme të mendjes njerëzore dhe përpiqet që ti kufizoj ato brenda fizikalitetit të letrës dhe të bojës. Precipitojnë të kristalizuara në specifika gjithnjë e më të qarta të fjalëve që nën përndezjet elektrike të trurit fillojnë të bëhen personazhe, komplote, struktura, histori. Fillon të futet në veprim mekanizmi balancues kaos-rregull. Pritet arritja e momentit të pashmangshëm, pika e tensionit të harmonisë midis kaosit të krijimtarisë dhe rregullit të artit si kusht për të krijuar të plotë një trillim artistik. Gjetja dhe balancimi i pikës së tensionit midis kaosit dhe rendit është vendi ku të shkruarit kreativ si proçes krejtësisht individual i shkrimit bëhet thelbësor për secilin shkrimtar. Shkrimtari tashmë është i hapur ndaj imagjinatës.

 Si cilësi krejt individuale  loja magjike me fjalët i jep krijuesit mundësinë të përshkruajnë botën për të tjerët duke qënë krejt i ndryshëm prej tyre. Drejt këtij qëllimi përfundimtar, krijimit të plotë të jetës së produktit artistik, rruga e çdonjërit shkrimtar do të jetë e ndryshme – sepse për secilin krijues marrëdhëniet përkatëse me rendin dhe kaosin janë të ndryshme. Vet shkrimtarët  e kanë shpjeguar thelbin e shkrimit si një proçes kreativ që i mbart të dyja anët e medaljes, lumturinë dhe trishtimin, pra si martesa fatlume ose jo midis kaosit dhe rendit.  Kaosi është zona ku gjërat janë aq komplekse sa nuk mund të kesh kontroll mbi to dhe rregulli është hapësira ku gjërat janë aq të pandryshueshme sa krijojnë shumë kufizime. Ka një zonë të mesme që merr kuptim shprehës indirekt, e quajtur nga neuropsikologët “momenti i shikimeve kuptimplota dhe i pasioneve të ndrydhura”, një gjëndje ndërmjetëse idesh dhe miklimesh, ku njeriu është pjesërisht në gjëndje stabile dhe pjesërisht kërkues kurioz. Brenda kësaj zone të ndërmjetme zhvillohet pasurimi me ide dhe rritja e arsyetimeve gjykuese. Kur artisti kreativ e ka një ndjenjë kuptimi mbi këtë gjëndje atëhere me vetëdije kupton mirë se gjëndet në perspektivë krijuese të një proçesi të gjatë dhe të vështirë për t’u ngjitur nga nënvetëdija në mendimin e vetëdijshëm njerëzor. 

Të jesh i frymëzuar, argumenton Harold Bloom, është një përvojë e çuditshme për krijuesin, një shqetësim plot ankth që atë e bën të pyes veten nëse frymëzimi papritur do ndërpritet apo do të zgjasë. Kurse Percy Shelley e shpjegoi frymëzimin në këtë mënyrë: “Mendja në krijim është si një qymyr që venitet, të cilin një ndikim i padukshëm, si një erë e paqëndrueshme, e zgjon në një shkëlqim kalimtar.” Dhe artisti përgjon veten në kërkim të kuptimit se deri në çfarë shkalle gjëndet i frymëzuar – mos ndoshta thjesht po përpiqet të rikrijoj diçka të shkëlqyeshme apo më pak të tillë që tashmë dikush tjetër e ka bërë?. Shkrimi krijues është një atribut vetjak, përmban aftësi imagjinative me vizione të forta të cilat nuk mund të mësohen në shkollë. Të dy ekstremet, kaosi dhe rendi bëhen një ferr personal për çdo individ që është mbërthyer brenda njërës prej tyre. Pavarësisht se ku shkon, rendi dhe kaosi do të jenë aty dhe puna kyç e shkrimtarit është që këtë ekuacion t’a  balancoj siç duhet. Studjuesit seriozë mendojnë se dialektika midis kaosit dhe rendit zë një vënd qëndror në të gjitha shkrimet dhe është përkatësi natyrale konstituive e vet gjuhës. d.m.th të kesh aftësinë që me gjuhën të shfrytëzosh të gjitha kapacitetet magjike që të janë dhënë nga natyra. Sepse nga njëra anë, gjuha është “instrumenti i përshkrimit”, që vepron për të sjellë rregull dhe qëndrueshmëri në perceptim, nga ana tjetër, është gjithashtu “ krijuesja e asaj që përshkruan”, e kapur në një lak auto reference harmonie  mungesa e së cilës çon në shkrime kaotike. Virginia VVoolf, në esenë e saj, “Lexuesi i zakonshëm” duke përshkruar Shekspirin, thotë: “proçesi kreativ është sikur mendimi të zhytej në një det fjalësh dhe të dilte hijshëm prej andej, pika pika”. Shkrimtarët e talentuar faktikisht zhyten në atë det me fjalë duke qënë adhurues të gjuhës. Zotërojnë një “vesh të mëndjes” që i lejojn ata të dëgjojnë ritmet e fjalëve dhe rrjedhën e mendimeve të shtrira në fjali si notat në pentagram. Ky “vesh i mëndjes” mungon te ata që të shkruarit e kanë zanat. Zanat mund të mësohet në auditore, zhvillohet dhe aftësohet me shumë punë. Talenti si dhunti e lindur nuk mësohet në auditore. 

Kritiku amerikan Harold Bloom është i pa ekuivok kur në librin e tij “Anatomia e influencës”  shpjegon se, në një moment influenca prej autorëve të mëparshëm përfundon, edhe pse ndonjëherë është shumë e fuqishme. Ai beson se burime influencuese të madhështisë së vërtetë letrare ka shumë pak. Shumë njerëz kandidatë potencial të talentuar lexojnë romane të llojit romancë apo romane policorë, lexojnë letërsi kujtimesh, etj., ndihen të frymëzuar prej tyre – por ata janë potencialisht të frymëzuar vetëm për të krijuar respektivisht më shumë romane romantikë, policorë, letërsi kujtimesh etj, ndërsa letërsinë e shkëlqyer trilluese janë fare pak që e shkruajnë dhe një numër i vogël lexuesish që kanë receptivitet adhurues për të. Bloom përfundon se, pa asnjë dyshim, e vërteta është që artistët e mëdhenj frymëzohen nga lart, jo nga poshtë. Mikelanxhelo citohet të ketë thënë: “Madhështia e artistit matet me horizontet e tij. Unë pashë eëgjëllin në mermer dhe e gdhënda derisa e lashë të lirë”. 

Lidhur me temën që autori zgjedh të trajtojë dhe sasinë e talentit që një artist zotëron mendoj se përgjigjen e jep përcaktimi i qartë i bërë nga filozofi Arthur Shopenhauer: “Talenti godet një shënjestër që askush tjetër nuk mund ta godasë”. Ndërsa për nivelin më të lartë të talentit thotë: “Gjeniu godet një shënjestër që askush tjetër nuk mund ta shohë”. 

Besoj se duhet mbajtur mirë parasysh se çdo individ ka kufijtë vetjak të vizionit imagjinativ gjë që për secilin përbëjnë  kufijtë vetjakë perceptues të botës. Madje janë këta kufij që përcaktojnë edhe zgjedhjen e temave që artistë të ndryshëm trajtojnë në krijimet e tyre artistike. Temat më të mira letrare eksplorojnë natyrën njerëzore në një nivel universal. 

Në këtë kontekst mendoj se vlen të sjell një shëmbull që ka të bëj me romanin fitues të konkursit të Ministrisë së Kulturë. Fjalën e kam për romanin “Fjala e fundit e Sokrat Bubës” me autor Sokrat Medi. Si roman fitues e lexova dhe me gjykimin tim vlerësova të drejtë vendimin e Jurisë. Njohës i psikologjisë dhe sjelljes njerëzore shkrimtari prodhon motive dhe në tekst i kanalizon ato në mënyrë sekuenciale. Toni e ruan atmosferën dramatike nga që shkrimtari punon bukur me fjalën. Materiali historik është transformuar në tregim me talent artistik ku trajektorja dramacitet/tension e mban lexuesin në shinën e saj. Me intuitën e “veshit të mëndjes” e ruan ritmin e fjalëve dhe rrjedhën e mendimeve duke e bërë leximin të këndshëm. Autori ka një sens të zhvilluar në vendosjen e një balance të mirë midis kaosit kreativ dhe rendit, formës dhe përmbajtjes, gjë që është shprehje e kultivimit të stilit të tij original.  

Mendoj dhe nuk hezitoj aspak që të them se ky shkrimtar me këtë tekst të shkruar me talent e ka goditur shënjestrën. Shija letrare është individuale dhe nëse për mua shigjeta e këtij autori e ka goditur, ndoshta në rrethin e 8 shënjestrën, për të tjerë mund të jetë ndryshe. Por mendoj se duhet të jem afër gjykimit objektiv sepse edhe vlerësimi i Jurisë të lë këtë përshtypje. 

Por cilat janë qasjet e kritikës ndaj shkrimit kreativ dhe atij të shkruar me logjikë? Kjo pyetje më sjell në mend një dukuri që shpalos dy aspekte në kulturën shqiptare, gjatë dekadave të sistemit komunist dhe në dekadat pas përmbysjes së tij. Në 100 vjeçarin e fundit vendi ynë ka pasur mjeshtra të përkthimit në shqip dhe studjues shumë të aftë në fushë të gjuhësisë. Interesante është se deri më 1990 përkthyesit në shqip dhe studjuesit e shqipes megjithë kapacitetet që zotëronin nuk kapërcyen në fushën e krijimtarisë si shkrimtarë të romanit trillim. Shkrimtarët dhe poetët që kanë përkthyer janë shtyrë nga pasioni ose të detyruar nga nevoja e marrjes së një rroge. Çfarë i mbajti të frenuar për të mos kaluar në krijimtari artistike mirëfilli?. Mendoj se kanë qënë shumë të vetëdijshëm për një arsye logjike. Një përkthyes është së pari dhe mbi të gjitha një lexues i mirë. Përkthyesi nuk është shkrimtar i romanit trillim. Përkthyesi dhe studjuesi i gjuhës zotërojnë kulturë të përgjithëshme dhe gjuhësore për tu admiruar. Ata kuptonin shumë mirë një gjë se, dituria në të vërtetë mbahet statike në trurin e njeriut. Ndërsa imagjinata, “aseti” i shkrimtarit të talentuar, rrjedh, lëviz përpara gjatë gjithë kohës në një proçes ku kreativiteti i rrezaton padurueshëm trillet e krijimtarisë artistike. Kur Ajnshtajnin e pyetën mbi dijen dhe imagjinatën dha këtë definicion: “Imagjinata është më e rëndësishme sesa dija. Sepse dija është e kufizuar në gjithçka që ne aktualisht dimë dhe kuptojmë, ndërsa imagjinata përfshin të gjithë botën dhe gjithçka të saj që ndonjëherë do të ekzistojë për t’u njohur dhe kuptuar nga ne” Ndryshe nga ata të vetpërmbajturit e mëparshëm, disa përkthyes në shqip dhe studjues të gjuhës të këtyre 30 viteve të fundit janë hedhur në detin e krijimtarisë. Mbarëvajtja dhe vlerësimet në përkthime e studimet gjuhësore duket ua ka rritur dozën e vetërëndësisë dhe ua ka “nxjerrë turpin” duke bërë që të botojnë romane dhe vëllime me tregime. Përfundimisht mendoj se kanë rezultuar dobët ngaqë tekstet e tyre dallojnë si tekste të fabrikuar me logjikë. Duke pasur edhe taraf mediatik e shoqëror, me shumë bujari  nga kritikët konformistë u bëhet publicitet me bollëk e për librat e tyre thuhet me zë të lartë se do mbesin gjatë në letërsinë shqipe. Në një vend me popullsi të vogël reputacioni i njerëzve që ushtrojnë artet krijohet shumë më lehtë dhe shumë më shpejt sesa në vendet e mëdha. 

Kur kritikët pyeten lidhur me prurjet letrare në letrat shqipe nga vet kritikët jepet përgjigjja klishe: te ne mungon kritika serioze. Kjo përgjigje përmban në vetvete një të vërtetë që nuk i përjashton ata vet nga kjo mungesë serioze. Nga ana tjetër janë po këta që për çdo botim të një miku apo mikeshe nuk mungojnë të shkruajnë: Ky libër për vlerat që mbart do të mbetet gjatë në letrat shqipe. Nëse dikush do më pyeste për një model të një shkrimi kritik harmonik nën këndvështrimin e balancës kaos-rregull, pa asnjë ngurrim do përmendja parathënien e shkruar nga Z. Matteo Mandala në korpusin e veprës së shkrimtarit Kadare. 

Teksti i Z. Mandala përmban në vetvete cilësitë e një shkrimi kreativ ku linja e qartë e kompozimit, interpretimi kuptimor i ideve të shkrimtarit, ambiguiteteve, metaforave, gjuhës artistike, tiparet më të spikatura të stilit të autorit, shprehen me mjeshtërinë e një kritiku shumë të përgjegjshëm në atë çka ka marrë përsipër që të bëj. Vlera estetike e interpretimit kuptimor të tekstit qëndron në arritjen e një ekulibri optimal midis detajeve të rëndësishme dhe rendit estetik cilësi këto të një kritiku dhe esteti me aftësi të admirueshme.

Balanca në mes kaosit dhe rregullit është një koncept universal.

Pyetjes se çfarë qëndron midis rendit dhe kaosit i jepet përgjigje e thjeshtë: Inovacioni njerëzor. Romancieri Vladimir Nabokov vlerësonte se origjina e krijimtarisë, e inovacionit njerëzor në shkallën dimensionale të botës ekziston si një vend delikat takimi midis imagjinatës dhe dijes, një pikë e arritur me zvogëlimin e gjërave të mëdha dhe zmadhimin e gjërave të vogla, proçes thelbësisht inovativ.

Heshtja ndihmon shtypësin, asnjëherë viktimën

by

-Mbi librin e Visar Zhitit “Kartela të realizmit të dënuar”/

Minella Aleksi/Të dëshmosh me shkrim pavarësisht nëse je një vajzë e vogël e fshehur në papafingon e një shtëpie apo je një institucion si “Amnesty international” që shkruan letra në emër të të burgosurve politikë, fuqia e tregimit të ndodhive dhe e kontekstit historik të kohës kur ndodhën, është ajo që zakonisht trondit dhe që shkakton ndryshime. Libri “Kartela të realizmit të dënuar” i shkrimtarit Visar Zhiti identifikon dhe analizon argumenta, reflekton e godet fortë, drejtë në ndërgjegjen e lexuesit, si një kujtesë e zymtë, keqardhëse për vlerat e humbura historike kombëtare, për koston e rëndë njerëzore të inteligjencës shqiptare, raportin me të vërtetën gjatë dhe pas regjimit komunist. 

Përmban një bilanc tragjik të atyre që u quajtën “armik”, në një kohë që fjala “armik” nuk kishte një përcaktim të saktë, por përfaqësonte një diapazon abuziv akuzash të pa limit, të imponuara me dhunën e ligjit nga pushteti komunist. “Armik” mund të ishte kundërshtari politik, mund të ishte një gazetar, intelektualë “borgjezë”, artistë, profesorë, shkrimtar, muzikant, poet, shkencëtarë, ish pronar. Klasa dhe arsimi ishin shpesh kriteret kryesore për tu identifikuar si armik. Lexon tekstin dhe imagjinata të sjell përpara syve akuzatorët shqiptarë të stilit sovjetik, atyre të cilëve Partia u jepte porosinë: “Pyetjet e para duhet të jenë; cila është klasa e tij, cila është origjina, arsimi dhe edukimi i tij. Këto janë pyetjet që përcaktojnë fatin e të akuzuarit”. Instikti i shkrimtarit e ka motivuar autorin Visar Zhiti, ish i dënuar i ndërgjegjes që të trajtojë në një libër “konfliktin shoqëror post komunist, konflikt  për të cilin tre vite më parë, më 2017, dy studjues, Grigore Pop-Eleches (Princeton Univ.) dhe Joshua Tucker (Nevv York Univ.),  kishin botuar studimin e tyre me titull “Hija e komunizmit”. “Kartela të realizmit të dënuar” vjen si, apo përbën anën tjetër të medaljes e cila si një e vetme ndihmon për të kuptuar dhe thelluar arsyetimin mbi ecuritë post komuniste. Përgjatë tranzicionit shoqëria u ndesh me aspekte të dhimbëshme të karakterit kulturor të cilat përfshijnë qëndrime, besime, njohuri të ngulitura gjatë periudhës komuniste e që si kulturë shoqërore dhe kulturë politike shqiptare përbënin një “geto” të mjerimit shoqëror shqiptar. Analizohet fenomeni shoqëror në disa këndvështrime, e shtyn lexuesin drejt shtegut të meditimeve dhe gjykimeve individuale. Një libër që ngre më shumë pyetje sesa përgjigje të lehta.

P.sh., nuk mund të evitohet një pyetje: Përse ndodhën krimet mbi njerëz që kishin sakrifikuar dhe e kishin pasuruar kulturën shqiptare, çfarë krusje fatale pësoi shoqëria, tek e fundit ç’është kjo “dhimbje” e pashërueshme, përse atëhere, dhe akoma sot pas 30 vjetësh, kategoria e të persekutuarve politikë nuk u mirëseardhë në shoqërinë shqiptare?. Përse kur “armiku” i partisë binte në burg, siç bihet në një humnerë, edhe pse njerëzit ishin të vetëdijshëm për sa evazivë ishte termi “armik i partisë dhe i popullit” prapëseprapë, për fat të keq automatikisht te një pjesë e mirë e popullatës,  krijohej një ndjenjë urrejtjeje ndaj këtij “armiku”, e barazvlefshme në valencë me urrejtjen armiqësore që mbartëte etiketimi armik, sipas diktatorit dhe Partisë?. Nuk vihej në diskutim se për fajin që i ishte kundërvënë normave të partisë i dënuari jo vetëm konsiderohej armik, por familjarët dhe të afërmit e tij, në gjëndje ankthi dhe paniku bëlbëzonim me njëri tjetrin; mirë për vete që nuk mendoi por na mori në qafë edhe ne të tjerëve. Para rënies në burg këta intelektualë e artistë ishin të vlerësuar për punën që bënin, nderoheshin me “Çmim Republike”, “Hero i punës”, “Urdhëri Naim Frashëri”, etj., ndërsa pas pak ditësh ata ishin “leprozët” të cilëve njerëzit u qëndronin sa më larg. Kreu i komunistëve shqiptarë vrau mbështetësit e tij më besnikë sepse ata nuk arritën të kuptonin se revolucioni nuk kërkonte më revolucionarë, por shërbëtorë të bindur.
 
Kjo psikozë frike, ankthi, pasigurie, tmerri, paranoje dhe realiteti i përndjekjeve, keqkuptime dhe kontradikta klasore, ishte si një re e plumbtë mbi kokat e shqiptarëve. Parulla e ditës ishte: O me ne o me armikun.  Disa njerëz kishin keqardhje, dhimbje njerëzore, ndërsa shumë më shumë se këta ishin të tjerët, turma e indoktrinuar, ata që e mbajtën gjallë urrejtjen ndaj tyre. Edhe kur para vitit 1990 këta “armiq” dilnin nga burgu, te një pjesë e mirë e turmës së njerëzve vazhdonte të përjetohej urretja ndaj “armikut të partisë”. Koha vërtetoi se sa më e madhe injoranca aq më i thellë indoktrinimi. Për fat të keq nuk u arrit të shmangej urrejtja që vazhdoi edhe në post komunizëm.  Përse? Indoktrinimi komunist si strukturë edukate familjare dhe shoqërore nuk “pastrohet” me dekret, ashtu si me dekret mund të shpallet pluralizmi politik. Sa më i thellë indoktrinimi- injoranca, aq më tepër kërkon kohë emancipimi, çrrënjosja, dezintoksikimi ideologjik shtresë pas shtrese. Aksioma “Sapo të mësoni të lexoni, do të jeni përgjithmonë të lirë”, çuditërisht nuk e bën të lirë turmën. Si fara e mirë që mbillet në tokë kripore.

Lenini, udhëheqsi i bolshevikëve, ideatori i revolucionit të tetorit, deklaronte dhe u përmbahej dy parimeve shumë të rëndësishme të ideologjisë së pushtetit komunist: “Na jepni fëmijën për tetë vjet dhe ai do të jetë një bolshevik përgjithmonë”. Dhe parimi i dytë: “Ateizmi është pjesa e natyrshme dhe e pandashme e komunizmit”. Në librin “Kartela të realizmit të dënuar” dëshmohen pasojat shkatërruese të këtyre parimeve leniniste në shoqërinë shqiptare. Në vitin 1967, i cilësuar prej ish të dënuarit të ndërgjegjes Spartak Ngjela si viti “i hordhive të revolucionit kulturor”, u manifestuan qartësisht në shoqërinë shqiptare dy mësimet leniniste. Prej tridhjetë vjetësh shqiptarët në shumicë nën udhëheqjen e Partisë komuniste e kishin përqafuar bolshevizmin dhe e përjetonin përditë në formën e tij më të egër. Shkalla e indoktrinimit bolshevik ishte aq solide sa turmat e revolucionarizuara ateiste u gjëndën të gatëshme që menjëherë, pa asnjë hezitim, me thirrjen e Partisë u turrën dhe shkatërruan kultet fetare. Sa herë e mendoj atë periudhë aq më me vend më duket shprehja: “Një njeri i ndriçuar merr vendimet e tij; injorantët shkojnë me turmën”. Partia i përcaktonte artistët e intelektualët armiq, turma i urrente si të tillë. Njëlloj si në Gjermani, Hitleri u vinte hebrenjve Yllin e Davidit në gjoks, turma tru shpëlarë i masakronte në mënyrë të përbindëshme. Raporti midis misionarve predikues (priftërinj e hoxhallarë) dhe pushtetit komunist ishte një raport toksik që e kishte manifestuar shijen e helmët që në ditët e para të pushtetit të diktaturës komuniste, sidomos me çfarosjen në bllok të klerikëve katolik. Eksperienca bolshevike dëshmon se në shoqëritë komuniste shkalla e “shpirtit revolucionarizues proletar komunist” e pranishme në një individ të veçantë ose në të gjithë kombin është drejtpërdrejt proporcionale me shkallën e devijimit nga Feja. 

“Fryma e zjarrtë revolucionarizuese” si një infeksion shpirtëror, zë dhe e dëbon nga zemra e nga mendja e njeriut të thjeshtë shpirtin e besimit, dashurinë dhe dhëmbshurinë, i kundërvihet efektit amortizues që e ushqen dhe e çfaq feja. 

Ndodh ajo që edhe njerëzit më të ndershëm të cilët i përkushtohen idesë për t'i shërbyer “ shtetit të klasës punëtore” nën ideologjinë bolshevike e që janë gati të rrezikojnë vdekjen duke luftuar për idealet e komunizmit, pashmangshëm do të duhet dhe pranojnë në zemrat e tyre frymën e urrejtjes, bëhen të pamëshirshëm, të gatshëm për të zbuluar armikun brenda familjes, për të kërkuar armiq të brendshëm dhe të jashtëm, për të derdhur “gjakun në emër të interesave të Partisë”. 
U zhduk kisha dhe feja por turma ka nevojë për Kishën. I dorëzohet Kishës, Xhamisë, Teqesë, etj.. Turma s’ka vizion, nuk gjeneron ide, do udhëheqës. Turma i shkatërroi kishat e xhamitë nën udhëheqjen e Partisë. Individualitetet janë ata që e kapërcejnë Kishën, janë bartësit e ideve dhe vizioneve reformuese që shikojnë në thellësi të horizonteve. Rasti i Martin Lutherit brenda fesë është ilustrimi më i qartë.

Në shoqërinë komuniste që përpiqet të standartizojë të menduarit, individualiteti nënçmohet. “Zilia” për pasurinë e të tjerëve, për qëndrimin vlerësues të individit në shoqëri, për suksesin dhe talentet e të tjerëve, etj., në masat revolucionare me vetëdijen e paqartë të tyre ngrihet në rangun e një virtyti. “Frika e krahasimit” si tipar njerëzor ka shërbyer gjithmonë si karburant i xhelozisë. Ka një pasazh në libër ku zilia, cinizmi dhe xhelozia përmblidhen në mënyrën se si shprehet një shkrimtari i njohur pas lirimit të të burgosurve politikë: “Tani erdhën këta që të na zëvendësojnë”. 

Në librin “Kartela të realizmit të dënuar” lexuesi njihet me listën e gjatë të intelektualëve dhe të artistëve të burgosur e të zhdukur gjatë regjimit komunist. Të vjen në mend thënia e historianit të njohur britanik Martin Gilbert, biografi zyrtar i VVinston Churchill kur thoshte: “Hitleri dhe Çurçilli i para shkruan fundet e tyre, të katastrofës dhe të triumfit. Në fillim të L2B Hitleri grumbulloi mëndjet më inteligjente të Gjermanisë dhe i zhduku në kampet e çfarosjes, ndërsa Çurçilli grumbulloi mëndjet më inteligjente të Anglisë dhe i vuri që të punonin për dekodimin e makinës “Enigma”. Njëlloj në Shqipëri. Diktatori E. Hoxha grumbulloi të arsimuarit dhe i mbylli nëpër burgje, ndërsa mjelëset dhe mekanikët i vuri në udhëheqje të turmave. Me fillimin e Tranzicionit shqiptar “Realizmi i dënuar” ishte e pamundur që të çlirohej. Lidershipi i Partisë që erdhi në pushtet e në vazhdim ishte dhe mbeti një strukturë partiake që zbatoi besnikërisht metoda që në dukje ishin demokratike por ne thelb bolshevike. Të kujtonte thënien e politikanit gjermanolindor VValter Ulbricht: “Duhet të duken demokratike, por ne duhet të kemi gjithëçka në duart tona”.

Mendoj se raporti Pushtet “demokratik “ / ish të dënuar politik ishte i intoksikuar me urrejtje deri në atë masë sa ish të burgosurit politikë nuk e gjetën asnjëherë veten realisht dhe natyrshëm të njehsuar në radhët e PDsë dhe as si përfaqësues të së Djathtës politike në të. Paradoksalisht më mendje hapur ndaj të dënuarve të ndërgjegjes qoftë në mbështetjen institucionale financiare ashtu edhe moralisht u tregua forca tjetër politike, PS, nga e cila pritej më pak. Roli përcaktues i udhëheqsit të turmës!!

 Kategoria e ish të burgosurve politikë u urryen kur u burgosën,  urreheshin pas daljes nga burgu dhe në post komunizëm institucionalisht u mbajt e gjallë mungesa e dëshirës për rikonsiderimin e tyre në shoqëri. Shërbimi sekret shtetëror pas viteve 90tëishte një shëmbëlltyrë e shëmtuar e policisë sekrete të E. Hoxhës. Në mënyrën më djallëzore imazhi i kategorisë së të burgosurve të ndërgjegjes u kompromentua dhe u dëmtua rëndë me të gjitha format shantazhuese, dezinformuese, shpifëse, diskredituese etiketuese si bashkëpunëtorë, përzierje të qëllimshme me ish të burgosurit ordinerë, etj, etj. Jo pa qëllim shprehja” i rekrutuar nga sigurimi” i nënkuptonte të gjithë si spiunë të Sigurimit pa u marrë në analizë elementi bazë i rekrutimit, “Tortura”. George Orvvell nënvizon se: “përballë dhimbjes në tortura nuk ka heronj”. Pas rënies së diktaturës, në liri është e lehtë të flasësh dhe të akuzosh. Umberto Echo vinte në dukje:“Nën tortura ju jeni si nën sundimin e atyre ilaçeve që prodhojnë vizione. Gjithçka që keni dëgjuar të tregohet, gjithçka që keni lexuar kthehet në mendjen tuaj, sikur të transportoheni, jo drejt parajsës, por drejt ferrit. Nën tortura ju thoni jo vetëm atë që dëshiron inkuizitori, por edhe atë që imagjinoni se mund ta kënaqë atë, sepse midis jush dhe tij krijohet një lidhje vërtet djallëzore” . Çfarë e bën lexuesin që të ndjekë leximin me interes dhe hap pas hapi të filloj që të identifikohet me mëndjen e autorit që e konceptoi dhe e kompozoi këtë libër. Subjekti i shkruar me stil, e drejton vëmëndjen e lexuesit në mënyrë të qëndrueshme. Dhe gjatë leximit ndjen sikur bashkëbisedon me mëndjet e holla të atyre individualiteteve të kohës së kaluar. Sikur edhe vetëm për këtë pasurim shpirtëror të lexuesit ia vlen që të lexohet. Gjuha figurative e kuptueshme, zgjedhja e fjalëve që përputhen me tonin dhe rëndësinë e subjektit të marrë në interpretim, struktura e fjalive të shkurtëra, teknika përshkruese, herë herë alegoria dhe ironia dramatike si shprehje e nënshtresës me deduksione filozofike, në tërësi shija e mirë artistike, krijojnë përmes tekstit “zërin autentik” të autorit, riafirmojnë stilin si vulën e origjinalitetit të tij. Stil letrar që e ka ngritur performancën artistike në nivelin admirues të një krijimi artistik të mirëfilltë që, “hyn” në mëndjen e lexuesit, e zgjeron vetëdijen e tij, e bën të kuptojë konfliktin shoqëror që e ka motivuar autorin. Mendoj se teksti është projektuar dhe inxhinjeruar si një mënyrë edukimi që stimulon te lexuesi vet studimin. Nëse e kaluara ishte një pengesë dhe një barrë, njohja e së kaluarës është emancipimi më i sigurtë. Me këtë libër shkrimtari vendos përballë lexuesit një pasqyrë. Lexuesi shikon në pasqyrë atë çka tashmë ai ka dhe ndjen brenda vetes së vet. Turma mund ta refuzojë e ta thyej pasqyrën. Shkrimtari i drejtohet pjesës së përgjegjëshme të shoqërisë, njerëzve të dijes, të kulturës dhe arteve. I drejtohet Individualiteteve jo Turmës. Jetojmë në sistem demokratik për të cilin Të Diturit na tërheqin vëmendjen se demokracia është një besim patetik në mençurinë kolektive të injorancës individuale. Autori nuk synon që “Ishët” të zëvendësojnë  apo që “të fitojnë” mbi krijimtarinë egzistuese të arteve dhe të kulturës në diktaturë. Qartësisht, vjen me vullnetin që të ftojë lexuesit për të konsideruar “realizmin e dënuar” në një hapsirë shoqërore të vëmendjes dhe eksplorimit reciprok. Ai e ka kapërcyer post komunizmin komunist duke e sfiduar atë, duke refuzuar të heqë dorë nga njerëzorja dhe e vërteta. Dëshmia e  tij për “Realizmin e dënuar”, ka thyer brenda tij mbytjen e dëshpërimit mbi të, duke  mbetur vet  njerëzor. Libri “Kartela të realizmit të dënuar” i shkrimtarit Visar Zhiti është një kujtesë kurajoze e artistit qytetar, protestë e qëndrueshme kundër indiferencës, jo thjesht e bukur por domethënëse në këndvështrimin etik.

Dashuria për leximin mund të mbillet

by

Nga Minella ALEKSI/ Letërsia e autorëve më të mirë u jep mundësinë lexuesve që ta shikojnë historinë e shoqërisë njerëzore nga brenda mendjes së atyre njerëzve të cilët influencojnë më shumë mbi të. Të lexuarit është një aktivitet i imagjinatës, dhe imagjinata në fjalë nuk është vetëm e shkrimtarit. Në orën kur imagjinata dhe aftësia jonë për t’u shoqëruar brenda saj janë në kulmin e tyre, ne me të vërtetë nuk lexojmë më atë që është shtypur në letër, por notojmë në një lumë impulsesh dhe frymëzimesh që na arrijnë nga ato që po lexojmë. 

Të lexuarit është një përpjekje prej vetmitari. Interesante është se njerëzit që nuk lexojnë dhe që janë përrreth këtyre lexuesve vetmitarë mendojnë se janë në konkurencë me librin, me këtë objekt të pa jetë, që“arbitrarisht”  ndërhyn në mes në raportet afektive të tyre me këta njerëz të dashur për ta. Njeriu jolexues përjeton xhelozi për shkak se ai që lexon mund të qëndrojë për orë të tëra në heshtje dhe të mos ofrojë bashkëbisedim të kënaqshëm me atë që nuk lexon. E kundërta nuk ndodh. Jolexuesi kërkon prej jush që t’i kushtoni vëmendje ndërkohë që vetë lexuesi shqetësim ka pamundësinë që i krijohet për të mos lexuar. Por si vijmë në kontakt me leximin?

Përgjatë skanimeve të trurit te fëmijët në muajt e parë pas lindjes, studjuesit e Universitetit të Ohio-s USA kanë zbuluar se truri i njeriut lind  në një zonë të tij me një teren të paraformuar për të qënë i pranueshëm, receptiv ndaj fjalëve dhe shkronjave. Kjo pjesë – e quajtur “zona e formës vizuale të fjalës” – është e lidhur si funksion me rrjetin gjuhësor të trurit, . 

“Kjo e bën atë zonë të para formuar një tokë pjellore për të zhvilluar një ndjeshmëri ndaj fjalëve vizuale – madje përpara se çdo forme ekspozimi ndaj gjuhës”. Kur them gjenetikisht të programuar kam parasysh që njeriu lind me një “kod të paraformuar biologjik”, kod që përmban mundësitë e prirjeve të mundëshme për të ardhmen dhe që gjatë jetës në varësi të influencave familjare dhe sociale ose do i zhvillojë programet e mbartura në të ose do i “vdesë” ato. Një lloj si raporti tokë-farë. Më mirë se në çdo fushë tjetër të jetës, të parët që e kanë kuptuar dhe që e kanë zbatuar vlerën e padiskutueshme të mbjelljes së edukimit që në moshë të herëshme kanë qënë institucionet fetare. Çdo të dielë familjarisht prindërit me fëmijët në krahë e përdore, kanë frekuentuar dhe i kanë ushqyer fëmijët me edukatën kishëtare. Me rritjen në moshë gjurmët e kësaj edukate janë bërë pjesë themelore e personalitetit të njeriut. Që leximi i letërsisë të arrijë të bëhet një tipar dallues i shoqërisë, mendoj se edukata e leximit duhet të “mbillet” sipas një programi edukativ që është i ngjashëm me modelin e rregullsisë ditore  me të cilin injektohet edukata fetare. Ngjashëm si një praktikë religjioze që zhvillohet rigorozisht e progresivisht në vitet e para të jetës së fëmijës në “shkollën” e familjes.

Njeriu nuk lind me dëshirën për fenë. Që në fillimet e jetës, edukohet me të dhe bëhet pjesë e karakterit të tij. Mendoj se metodika e edukatës fetare si praktikë edukuese përbën modelin më të adaptueshëm dhe më rezultativ për mbjelljen te njeriu të dashurisë për librin. Gjatë fëmijërisë së hershme nga 1-7 vjeç, ne fillojmë të bëhemi qenie shoqërore ndërsa detyrohemi nga më të rriturit të mësojmë se si t’i menaxhojmë instiktet tona dhe se si t’i transformojmë ato në sjellje të pranueshme shoqërore. Mendoj se shoqëria konsiderohet e maturuar vetëm atëhere kur kupton dhe motivohet nga ideja që prindërit duhet të pranohen si edukatorët e parë dhe më kryesorët të fëmijëve të tyre. Nuk kam asnjw dyshim se roli i prindërve si edukatorë është aq vendimtar sa që, vështirë se çdo gjë tjetër mund të kompensojë dështimin e tyre në rolin e edukatorit. Në formësimin e arkitekturës së trurit të fëmijës piketat më të rëndësishme  ndodhin deri në moshën 7 vjeç. Janë vitet më kritikë. Ato vite kanë një ndikim të drejtpërdrejtë në mënyrën se si fëmijët zhvillojnë aftësitë e të mësuarit, si dhe aftësitë shoqërore dhe emocionale në fazat në vazhdim të jetës. Në fakt, filozofi i madh grek Aristoteli njëherë tha: “Më jep një fëmijë deri në moshën 7 vjeç dhe unë do të tregoj ty njeriun”. Qëllimi i edukimit me leximin e librave letrarë përbën proçesin e zëvendësimit të një mendjeje të zbrazët me një mendje të hapur.

Bazuar në fondamentin biologjik, cilësitë karakteriale e psikologjike të individit, njeriu ka sjellje totalisht vetjake për çdo aspekt të jetës, e jashtë kësaj sjelljeje nuk mbetet mardhënia që ai ka me librin. Në vendet më të zhvilluara në Perëndim në familjet me standart jete mesatar çdo mbrëmje fëmijve u lexohet nga prindërit një libër përpara gjumit. Me rritjen në moshë leximi bëhet i imponuar sipas një kalendari fillimisht e shoqërohet me bisedë komentuese gjithashtu.

Jo vetëm kaq por për të aktivizuar dhe diktuar çdo prirje natyrale të fëmijës, nga mosha 2 vjeç nisin të aplikojnë frekuentimin me tremujore të disa lloje kursesh disa herë në javë. Kështu fëmijët 2 vjeçarë e më shumë vihen në kontakt me instrumetat të ndryshëm muzikorë, provojnë të mësojnë notin, të zhvillojnë lojëra ushtrimore të logjikës, të frekuentojnë kurse baleti, lloje të ndryshme sporti e kështu me radhë deri në moshën 7 vjeç kur shkojnë në klasën e parë. Prandaj për shkak të kësaj experience për prindërit periudha më e ngarkuar me fëmijët, është nga mosha 1-7 vjeç. Mbas fillimit të shkollës fëmijët vazhdojnë atë preferncë aktiviteti jashtëshkollor në të cilin kanë dëshmuar pasion. Nga dita që i porsalinduri vjen në shtëpi, mund të filloni të rritni një lexues. Bebet duke qënë në një prehër të ngrohtë i përgjigjen ritmit qetësues të një zëri që lexon me zë të lartë. Studjuesit pohojnë se nëse e bëni leximin pjesë të rutinës suaj ditore, fëmija juaj ka të ngjarë të rritet duke e pritur me padurim që të lexoj. Duke lexuar para fëmijës dhe e duke lejuar atë që t’ju shohë të ngazëllyer ka të ngjarë të kap entuziazmin tuaj.

Leximi me zë të lartë është një mënyrë me presion të butë dhe e pa kundërshtueshme për përfshirjen e imagjinatës nëpërmes fjalës së shkruar. Fëmijët mësojnë nga ato që vëzhgojnë. Prandaj konstatohet që fëmijët shpesh nuk zhvillojnë aftësi të forta leximi nëse prindërit e tyre nuk i njohin me librat në shtëpi. Ja sesi e kujton një lexues i rritur pasionin për lexim në ambjentin e familjes: “E dija se nëse do të lexoje, nuk kishte asnjë vend ku nuk mund të shkoje dhe asgjë të mirë që nuk mund të bëje. Unë e dija që ishte një rrugë drejt lirisë dhe e dëshiroja atë liri për ty”, më tha nëna vite më vonë.

Mendoj se janë me vlerë iniciativat e institucioneve shtetërore për të rritur interesin e njerëzve të rritur me librin, por themeli mbetet “shkolla” e familjes. 

Të kesh pasion të lexosh letërsi do të thotë të “vuash”. Nuk mendoj se mund të jesh i apasionuar pas diçkaje nëse nuk je i gatshëm që të vuash për të. Njerëzit pasionantë shihen se përjetojnë një lloj vuajtjeje, sikur të jenë skllevër të pasionit të tyre, sepse bëhet fjalë për t’a kontrolluar atë. Pasioni është i nevojshëm për të arritur në nivelet më të larta të kuptimit. 

Po si arrihet te kuptimi i tekstit? 

Kuptimi është një proçes i qëllimshëm, aktiv dhe ndërveprues që ndodh para, gjatë dhe pasi një person lexon një shkrim të veçantë. Leximi është jo vetëm një proces që “negocion” kuptimin midis tekstit dhe lexuesit të tij, por në këndvështrimin ndërveprues akti i leximit shihet si një “transaksion” midis lexuesit dhe tekstit, me historinë e lexuesit dhe kontekstin e leximit. Të tre këta faktorë – lexuesi, teksti, konteksti – janë të bashkuara në ndërtimin e kuptimit gjatë një transaksioni letrar. Vlerësimi që gjatë leximit i bëhet përmbajtjes së tekstit kalon disa faza; leximi, deshifrimi i gjuhës, shtrirja e tekstit e forma tërësore, tonaliteti emocional, tërheqja komunikuese, pikësynimi i autorit, përdorimi intuitiv i nuancave nënkuptuese dhe më pas interpretimi duke lejuar kështu proçeset e interpretimit, shprehjes dhe komunikimit. Kur bëhet fjalë për meritat estetike të një objekti (romani) preferoj që të përdor fjalën “shije” si gjykim intelektual. Kjo sepse që në antikitet “shija” është konsideruar si shqisa – ndjesia e parë që realizohej nëpërmjet prekjes të ushqimit me anë të gjuhës.  Kjo bën që në këtë kontekst të shprehem se “shumë romane do të provohen, siç provohet ushqimi, disa më të paktë në numër do të gëlltiten dhe pjesa më e vogël, klasikët, do të përtypen dhe treten”. Shpesh nga një libër i mirë dalim me një sy të tretë. Merita e këtij syri intuitiv i takon shkrimtarit. Nëpërmjet syrit të mendjes, arrihet një tjetër nivel vetëdijeje që depërton përtej ndjesive të tjera të prekëshme. Potencialisht një libër i shkruar mirë ka forcën që të të lëvizë por që diçka të të lëvizë duhet të jesh gati që të prekesh. Prandaj themi që shkrimtari nuk duhet të shkruaj për të impresionuar lexuesin, qëllimi është që të krijoj lidhje të fortë imagjinative që rezonon ose që akopjohet me atë lexues që është në pritje të udhëtimit për në botën imagjinative të trilluar nga shkrimtari. Të lexuarit dhe të kuptuarit letërsi, të shijuarit e saj nuk është argëtim për orët e kohës së lirë. Është mirë t’i kujtojmë vetes se letërsia është e para dhe e fundit një dimension të jetuari të jetës dhe se ndërmarrja e formimit të shijes letrare është një ndërmarrje e të mësuarit se si të përdorim më së miri këtë mjet jetese. Është të zgjosh veten, të jesh gjallë emocionalisht, jo thjeshtë të marrësh frymë e të ndjesh që zemra rreh, të intensifikosh dhe të njohësh aftësinë e dikujt për të shijuar dhe vlerësuar kënaqësi, për të ndjerë keqardhje, mallëngjim, mëshirë, ngushëllim dhe vetpërmbajtje dhe për të kuptuar. Këto cilësi nuk do të ndikojnë një orë, por njëzet e katër orë në shtatë ditët e javës. Është të ndryshosh plotësisht marrëdhëniet e dikujt me botën. Një vlerësim i kuptueshëm i letërsisë do të thotë një vlerësim i të kuptuarit të botës dhe nuk do të thotë asgjë tjetër. Jo pjesë të izoluara dhe të palidhura të jetës, por të të gjithë jetës, të bashkuara dhe të ndërlidhura në një hartë sintetike! Në këtë kontekst nuk do të çuditesha nëse do të dëgjoja një lexues të mirë të më bënte pyetjen: Pse disa shkrimtarë erdhen te unë dhe më gjetën, ndërsa disa të tjerë jo? Përgjigja vjen natyrshëm për ata që zgjedhin të lexojnë letërsi të mirë. 

Letërsia është një busull për tu orientuar brenda botës së librit, një sistem i të kuptuarit relacional. Leximi kërkon përpjekje. Përpjekje për të kuptuar. Përpjekje për të konkluduar. Dhe, mbi të gjitha, përpjekje për të vizualizuar botën që po përshkruan shkrimtari.  Siç e dinë njerëzit e kultivuar (dhe, për fat të keq të tyre, njerëzit e pa kultivuar nuk e dinë), kultura është mbi të gjitha çështje e orientimit. Të qenit i kultivuar nuk është çështje e mos leximit të ndonjë libri apo të disa autorëve në veçanti. Është çështje aftësimi që ta shohësh botën e librit si një sistem brenda të cilit çdo lexues gjen kushinetat e veta, të cilat e lëvizin pagabueshëm në destinacionin që i takon. Mbasi ke lëvizur dhe shëtitur nëpër këto kushineta ke kuptuar qartë një gjë shumë të rëndësishme se, shkrimtari komunikon me lexuesin në një frekuencë të caktuar e cila përputhet ose jo me frekuencën e mendimeve të lexuesit, duke zmadhuar dhe forcuar mesazhin. Ke kuptuar se për shkrimtarin stili është gjyqi. Stili që respekton raportin e artë të harmonisë së formës me përmbajtjen, përndryshe dis-harmonia stilistike do e deformojë shijen estetike. Në këtë rast teksti thjeshtë sa “do provohet”. 

Në mënyrë të ngjashme, ndonjëherë lexojmë një autor për të cilin të tjerët kanë folur me shumë entusiazëm ndërsa ky libër na ka lënë të ftohtë. Ndoshta i është bërë shumë publicitet i pa merituar? Ndoshta lexuesi dhe shkrimtari nuk bëjnë jehonë te njëri tjetri? Në një vështrim të ngushtë ky nuk është as dështimi i lexuesit dhe as i shkrimtarit. Sepse çdonjëri lexues akordohet në frekuenca të ndryshme të kuptimit dhe të komunikimit. Shkrimtari i dobët gjen lexuesin korespondues e kështu sipas niveleve përkatëse gjetja reciproke. Njëlloj thuhet për njerëzit, temperamentet dhe karakteri i të cilëve “ngjit” në një miqësi të afërt. Miqësi të lidhura pa “tela”. Prandaj pyetet: pse ka zgjedhur të bëj miqësi të ngushtë me filanin? Pse i akordohen telat me librat e filan autori? Për këtë arsye mendoj se tingëllon krejt e pavërtetë shprehja e disave që thonë se lexoj çdo gjë që më bije në dorë. Preferencat e argëtimit nuk përcaktohen ekskluzivisht nga mosha, gjinia apo niveli arsimor, por shumë më shumë nga prirjet psikologjike. Njeriu kërkon ato përmbushje kulturore që pasqyrojnë e që tek e fundit përpara të tjerëve pa asnjë dyshim i zbulojnë deri në një farë mase shkallën e inteligjencës dhe përforcojnë aspekte të personalitetit të tij”. Megjithëse binomi letërsi-lexues ndjek një raport pëlqimi e selektiviteti krejtësisht individual prapëseprapë në shkollë apo në ambjent shoqëror njeriut i sugjerohet që të lexojë autorët klasikë, letërsia e të cilëve konsiderohet niveli më i lartë i kënaqsisë së leximit? 

Përballë kësaj mund të pyetet: Pse vazhdon fama e madhe dhe universale e autorëve klasikë? Përgjigja është se fama e autorëve të mëdhenj është plotësisht e pavarur nga shumica e njerëzve. A mendoni se nëse fama e Shekspirit do të varej nga njeriu në rrugë, ajo do të mbijetonte 3-4 javë? Një klasik nuk mbijeton për asnjë arsye etike. Fama e autorëve klasikë fillimisht është bërë dhe ruhet nga disa pasionantë. Shumica mund të bëjë një reputacion, por është shumë e pakujdesshme për ta ruajtur atë. Edhe kur një autor i klasit të parë ka gëzuar sukses të jashtëzakonshëm gjatë jetës së tij, shumica kurrë nuk e kanë vlerësuar atë aq sinqerisht sa kanë vlerësuar krijuesit e klasit të dytë. Dhe është nga pak pasionantë që fama e gjeniut mbahet gjallë nga njëri brez në tjetrin, gjithmonë duke rizbuluar gjeniun. Pa atë udhëtim të vazhdueshëm të kujtesës, reputacioni do të binte shpejt në harresë.  Një klasik është një vepër që i jep kënaqësi pakicës, e cila interesohet intensivisht dhe përgjithmonë për letërsinë. Jeton për shkak se pakica, e etur për të ripërtërirë ndjesinë e kënaqësisë, është përjetësisht kurioze dhe për këtë arsye është e angazhuar në një proçes të përjetshëm të rizbulimit. Ata kënaqen me letërsinë ashtu si disa burra i gëzohen pijeve të mira në shoqëri të cigareve të zgjedhura, ashtu si femrat adhurojnë pa pushim bizhutë e parfumet e tyre të preferuara. Përsëritja e kësaj kënaqësie natyrshëm e mban shumë të gjallë interesin e tyre për letërsinë. Një klasik është një i tillë sepse i ka qëndruar provës proverbiale të kohës dhe për ta bërë atë, ka thënë  diçka të thellë për jetën, që na ndihmon të kuptojmë disa të vërteta themelore për njerëzit dhe botën tonë. 

Arti, siç të gjithë mendohet se e dinë, është një biznes domosdoshmërisht subjektiv. Qëndrimi estetik ndaj së bukurës i bën njerzit të veçantë nga njëri tjetri. Bukuria në gjërat ekziston në mendjen që i sodit ato. Kur mendojmë pse diçka është e bukur, kemi bërë tentativën për të kuptuar filozofikisht të bukurën dhe shijen mbi atë.Në letërsi ajo që konsiderohet arritje për dikë, mund të jetë mesatare për dikë tjetër, ndërsa ajo që duket se dikë e ka mbërthyer mund të mos lexohet prej të tjerëve. Letërsia është një det i gjerë dhe i pafund krijimi, popullariteti dhe emocionesh shumë të fuqishme, diku shumë i thellë, diku më i cekët, diku me stuhi e rryma të forta e diku me gjire qetësisht të mrekullueshëm. Një person mund të lundrojë në këtë det me një varkë të vogël prej druri ndërsa të tjerët preferojnë një jaht apo një bark me vela, disa mund të preferojnë të humbasin dhe të shohin se ku përfundojnë ose disa mund të kenë një destinacion të caktuar. Interesante është se çdo njeri pavarësisht nga rreziqet, zgjedh të lundrojë në hapsirën që i plotëson kënaqsitë koresponduese në përputhje me pasionet, shijet vetjake, në harmoni me personalitetin vetjak gjenetikisht “të programuar”. Madje mund të them askush më korrekt se çdokush tjetër. Çdonjëri në të drejtën e vet.

Monumenti shpirtëror i shkrimtarit në kohën kur s’dinim të qanim

by

1 Minella OkKopertina-kadare-1

Nga Minella  Aleksi/

Një student që kërkon të shkojë te monumenti i Poetit. Gjatë përçapjeve nëpër bulevard kupton se është fjala për një monument ndryshe, ndërtuar jo duarsh, ndërtuar shpirtërash në fantazinë e çdo lexuesi, ndryshe nga monumenti i Carit në sheshin qëndror të qytetit.Kështu fillon libri i “Sunduesve” të I. Kadaresë. Raporti tiran – artist analizohet në të gjitha këndvështrimet e këtij mekanizmi mizor tepër komplex.

Njerëzit kanë nevojën që bazuar në ligj të qeverisen nga Shteti. Civilizimi perëndimor dallohet nga ai i Lindjes në diçka esenciale: njeh dhe respekton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut. Me brutalitet në komunizëm njerëzve këto të drejta u mohoen nga tirani dhe mekanizmi i tij shtetëror. Prandaj fatet e artistëve të mëdhenj në të gjitha vendet komuniste janë shëmbëlltyrë e njëra tjetrës. Filmi gjerman “Jeta e të tjerëve”, është dëshmia më e qartë.

Historia njerëzore nga fillimet e saj ka qënë dhe është e ngërthyer në këtë raport kaq kompleks me tronditje dhe drama të mëdha historike. Përse atakohet arti i madh nga regjimet totalitariste?

Në veprat e artit njerëzit i zbulojnë vetes dhe të tjerëve vizionin e brendshëm që i orienton si komb. Ky vizion artistik lejon që qytetërimet të ndërtohen dhe të përparojnë. Arti dhe artistët e mëdhenj sipas natyrës së tyre qëndrojnë jashtë populizmit. Çdo avancim në historinë njerëzore, çdo shpikje, çdo shkëndijë emancipuese vjen nga këta vetmitarë gjenialë, nga impulset e energjisë së tyre krijuese.

Arti është trashëgimia më e çmuar e një kombi dhe firma me të cilën nënshkruan një civilizim . Gjenitë e artit mbartin tendencën e “bezdisëshme” për të zbuluar të vërtetën, dhe për mbijetesën e çdo diktature e vërteta është e patolerueshme.

Me veprën e tyre ata na zgjojnë nga keqtrajtimi, duke na bërë që të mendojmë dhe të fillojmë të pyesim, ata janë testuesit e cilësive dhe vlerave tona humane. Në përballjen tiran-artist duket që sa më diabolik tirani aq më fuqishëm reziston dhe kundërgodet vepra e artistit t madh. Reaksioni i tiranit nëpërmjet shtetit ngjall kundër reaksionin e artit të madh. Tirani përdor të gjitha format, herë me presion, herë me brutalitet, me lajkatime e me favore  për ta tërhequr sunduesin e letërsisë në anën e vet.

Monumenti shpirtëror i poetit në hyrje të librit më solli në mend momentin historik të tranzicionit shqiptar kur At Zef Pllumi i kërkoi shkrimtarit Kadare që të pranonte detyrën e Presidentit të Republikës.  Sot kur koha i ka precipituar shumë zhvillime historike e politike pasi kam lexuar “Sunduesit” e kuptoj sesa e pavend ka qënë kjo lutje qëllim mirë dhe sesa i kthjellët në kohë  e emancipues ka qënë refuzimi i shkrimtarit. Në kalendarin e historisë shqiptare Koha kur shkrimtarit i kërkohej të pranonte detyrën e presidentit përkonte me kohën kur tashmë shkrimtari e kishte krijuar jo duarsh por shpirtërash monumentin e tij jo vetëm kudo ku jetonin shqiptarët por po aq edhe në horizontet e largëta të lexuesve të huaj në Europë e nëpër botë. Mendoj se me këtë lutje naive që u përsërit edhe nga kryeministri i sotëm E. Rama, shkrimtarit i kërkohej që të përmbyste, të kthente me kokën poshtë monumentin e tij shpirtëror. I kërkonin që nga sundues i letërsisë të kthehej në të kundërtin.  Natyrisht e kanë menduar lehtë, nuk kanë arritur që të peshojnë thelbin e misionit historik e shoqëror të shkrimtarit.

Duke qënë në listën e Nobelit që prej vitit 1974 shkrimtarit Kadare i ra shorti që të përjetonte krusmën e shkrimtarit rus. Kadare në çdo hap të jetës krijuese ka jetuar me këtë krusmë. Askush nuk mund të dinte sesa thellë do të shkonte sonda e tij eksploruese dhe me sa monstruozitete mizore do të përballej përgjatë krijimtarisë artistike.

I kish rënë fati që të ishte dëshmitar i fushatës shkatërruese të shkrimtarit Pasternak. Njëlloj si sivëllai i tij në Moskë, shkrimtari u befasua kur në miting në Tiranë shikon në pankarta emrin e tij e fill pas kësaj nis të dëgjoj përherë e më qartë klithmat kundër tij. Njëlloj në të gjitha vendet komuniste shkrimtari provonte diçka tepër të rrallë, ku e zeza dhe e ndritshmja përziheshin si askund tjetër: dehja e rrëzimit. Kjo mbartëse e terrorit psikologjik këmbëngulshëm kërkonte “kujdes nga kujdesi për vrasjen e ndërgjegjes” që ndryshe do të thuhej “kujdes nga kujdesi për zbutjen e luftës së klasave”.

Lufta që pa mëshirë i shikone dhe i kërkonte armiqtë e proletarit në të gjitha nivelet dhe strukturn e shoqërisë. Motoja “gju më gju me popullin” ishte goditja degraduese që u impnohej artistëve jo më me të keqen por me të mirën. Shkrimtari Shollohov shihej në fotografi me veshje tradicionale, enthusiast, ndërsa sivëllai i tij dërgohej nga Tirana në kooperativë bujqësore për dënim dhe riedukim “gju më gju me popullin”.

Ingranazhin tjetër në mekanizmin diabolik të represionit e përbënte “spiunimi i sivëllezërve artistë”. Nuk ishte fjala thjeshtë për spiunimet ndërmjet shkrimtarëve. Ishte e gjithë shoqëria e molepsur. I biri që kallëzonte të atin, gjyshja nipin, ministri rrobaqepësin e vet, gruaja burrin. Burgosjet jo vetëm ndaj atyre që konsideroheshin armiq, por burgosja e grave, e fëmijëve, e të dashurave si mjet terrori dhe trysnie ndaj artistëve ishin kapja e tyre peng nga ingranazhi shkatërrues i tiranit.

Shkrimtari kishte një grishje për të shpjeguar Shqipërinë nën një ndriçim lotësh, jo si më parë nën dritën e arkivave të Vatikanit, ose të dokumentave mesjetare, ose të ideve të Marksit, por puna ishte se “prej kohësh ne s’dinim të qanim”. Te ne kishte prej kohësh vetëm entusiazëm, vrull dhe britma proletarësh. Edhe varrimet e pjesëtarëve të familjeve mbylleshin me sloganin: “Të rrojë partia”. Jetës njëlloj si pemës tharja i shtrihej drejt rrënjëve. Artisti ndiente sytë e turmës që nuk i ndaheshin, një pjesë me urrejtje, një pjesë me përçmim, tek tuk me dhembshuri. Shfrynte me vete: shaj popull i egër, pa tru dhe aty për aty për habinë e tij ndjente vetimin e një misteri, ndjente nderimin e sëmurë ndaj tij. E kishte parë turmën të brohoriste, të qeshur vdekshëm nëpër mitingje festive dhe befas të shfaqej hijerëndë, hijekeq e kërcënues dhe shfrynte përsëri: shaj, shkumbëzo, një ditë do të më falënderosh, ndoshta, që ta dhashë këtë kënaqsi. Njëlloj kishte ndodhur me artistët e mëdhenj në gjithë historinë e njerëzimit.

 

Të gjitha tensionet, ankthet në netët pa gjumë, momentet e ndritëshme të krijimit, dëshpërimet e zhgënjmet prej kolegëve, urretja nga cmira, xhelozia dhe bukuria e lavdisë, etj., gjënden në libër si hallka të prekëshme që përbëjnë zinxhirin e gjatë të jetës krijuese të shkrimtarit Kadare.

Mendoj se gjithëçka që përbënte sekret në shpirtin e shkrimtarit, çdo eksperiencë e tij me diktaturën, çdo cilësi sipërore e mendjes së tij gjeniale është pasqyruar, ndoshta më mirë të thuash “çliruar përmbyllshëm ” në këtë libër në mënyrë dramatike, ashtu si realisht kanë ndodhur në jetë.

Ndaj mendimin se kjo vepër rrezaton art të madh ngaqë këtu proza mbështetet në mënyrë solide në dy elemente cilësorë: arkitektura vibruese dhe gjuha e përsosur.

Shkrimtari Kadare në këtë studim analitik me stilin e tij krejt të veçantë ka ndërtuar një arkitekturë brilante. Stili është elementi esencial i të shkruarit. Fraza është një linjë e gjallë fjalësh ku logjika dhe lirika e fjalës shkrihen te njëra tjetra. Ritmi i tregimit, shtrirja e tij nëpër faqet e librit sipas një skeme ku thëniet dhe kundërthëniet, dyshimet dhe të vërtetat, diabolizmi tiranik përballë humanzimit, ruajnë një dinamikë me densitet të lartë, janë thelbi i mekanizmit që ka përcaktuar pulsin, shtyrjen përpara të lëndës artistike, tensionin emocional që të mban frymën deri në faqen e fundit.

Shprehen shkurt në mënyrën më të qartë gjëra të komplikuara.  Në këtë libër, mendimi dhe vendosja e tij jashtë në gjuhë përbën një qualitet mjeshtëror të rrallë. Mënyra e shprehjes përbën substancën e stilit, fjalët e duhura në vendet e duhura. Fjalitë janë të qarta dhe të pastra si një kockë, Mendoj se kësaj analize eseistike i përshtatet mjaft mirë thënia e shkrimtarit rus Sergei Dovlatov mbi qualitetet e prozës sipërore: “Të limitosh prozatorin njëlloj si rima limiton poetin, d.m.th. të ndërtosh fjalinë në mënyrë skrupuloze që të mos ketë dy fjalë që të fillojnë me të njëjtën gërmë”. Harmonia midis arkitekturës dhe gjuhës ka një përsosje që të kujton si rrall përsosjen e linjave në pikturat e Rafaelos.

Të shprehurit me këtë gjuhe si te “Sunduesit” nuk do të mund të krijonte këtë harmoni në arkitekturën e romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, apo “Prilli i thyer”, etj.. Për të arritur harmoninë e përsosur nuk mjafton vetëm talenti që të ndihmon për të bërë me lehtësi atë që për të tjerët është shumë e vështirë; kërkohet potenciali artistik i krijuesit gjenial.

Kur e mbaron së lexuari “Sunduesin” të krijohet përshtypja që shkrimtari ka pasur një projekt, të bëj testin e kapacitetit të gjuhës që shkruan, të eksperimentoj edhe një herë të fundit duke e vendosur gjuhën shqipe në “bankën e proves” për testin e përsosjes së saj, Njëlloj si mjeshtrat e mëdhenj të instrumentave muzikorë, njëlloj si piktorët gjenialë, vazhdon që nga fillimet e krijimtarisë së tij të eksperimentojë për të kapur majën më të lartë të fuqisë shprehëse të gjuhës shqipe. Te “Sunduesit” autori i ka shtrirë qualitetet e saj shprehëse, kuptimore dhe artistike deri në kufijtë ku arti dhe shkenca gjuhësore bëhen “Një”. Kjo vepër e dëshmon shumë qartë se gjuha shqipe në zotërim të magjistarit Kadare qëndron denjësisht krahas gjuhëve të mëdha..

Janë disa autorëve të huaj  që kanë shkruar histori dhe romane mbi raportet tiran-artist, raporte shumë komplekse, jo rrallë të pazbërthyeshme që historia njerëzore i ka përshkruar që nga fillimet e saj e në vazhdim. Lexuesit dhe studjuesit që tashmë janë njohur me librat: “Diktatori dhe artisti” të shkrimtarit Norman Manea, “Unë u martova me një komunist” të shkrimtarit Philip Roth, “Shostakoviç dhe Stalini” të Solomon Volkov, etj., me librin “Kur Sunduesit grinden” të shkrimtarit Ismail Kadare, do kenë mundësinë që të njohin një studim ese krejt të veçantë, me arkitekturë e gjuhë të mrekullushme, ku spikat vezulluese krusma e kryqit  të shkrimtarit që vjen nga brenda tiranisë komuniste.

 

Mbi tezën “Miti nacionalist në letërsinë shqipe nga De Rada te Kadare

by

1 Minella Aleksi

Nga Minella Aleksi/

Një rastësi më ngjalli interesin për tu thelluar në temën e shumë diskutuar në dy dekadat e fundit mbi demistifikimin dhe nacional-komunizmin shqiptar. Kjo rastësi ka të bëj me bisedën që zhvilloi studjuesi A. Plasari në “Studio e hapur” datë 3 Nëntor 2017. Pyetjes së gazetares se cili ishte mendimi i tij mbi debatin për çmitizimin e simboleve kombëtare iu përgjigj: “Debati për çmitizimin nga filluar në një organ shtypi në vitin 1994 me titujt “Mbi debatet për Skënderbeun” me vijime, në një kohë që një debat i tillë nuk egzistonte. Ky debat është sajuar në epruvetë, është sajuar duke i veshur historisë së Skënderbeut realitete që nuk kanë të bëjnë me atë. Dhe këto mashtrime e trillime kanë ardhur duke u shtuar me qëllim për të manipuluar një opinion të caktuar publik. Këta topikë mund të jenë 12-15 të tillë. Çmitizimi i shërben destabilizimit dhe shpërbërjes së shtetit shqiptar”. Kjo ishte një ide që flinte te unë por që u zgjua nga një krahasim i gjetur shumë bukur prej A. Plasarit. Nga njëherë më dukej si egzagjerim por kur e dëgjova të shprehur si “punë epruvete”  më ringjalli reagimin që më kish krijuar shumë kohë më parë.

Prandaj nuk mund të neglizhohet pyetja se, çfarë ka ndodhur në vitin 1994, në çfarë rrethanash dhe cilët janë ata që e kanë nisur këtë debat kur një i tillë nuk egzistonte? Në nëntor 1994 del numri i parë i revistës kulturore “Përpjekja” me botues F. Lubonjën. Paraqiten tre drejtimet kryesore rreth të cilave strukturohet kjo revistë e përtremuajshme. Në rubrikën e parë botohen shkrime që kanë të bëjnë me tema të aktualitetit, të cilat prekin shoqërinë postkomuniste shqiptare; rubrika e dytë synon një vjelje cilësore të prodhimit letrar bashkëkohor shqiptar, si edhe botimin e artikujve kritik mbi letërsinë; rubrika e tretë përfshin shkrime mbi historinë e Shqipërisë, që synojnë ta shohin historinë e vendit nëpërmjet një optike kritike, duke qenë, kësisoj, një alternativë e historisë “zyrtare” romantiko-nacionaliste me qëllim iniciativën e demistfikimit të miteve nacionaliste në kulturën shqiptare.

“Epruveta” e studjuesit A. Plasari më solli në kujtesë një artikull të gjatë të lexuar shumë kohë më parë. Fjala është për artikullin e studjuesit italian Costantino Marco të publikuar po në vitin 1994 (Shkurt)¹ me titull “Miti nacionalist në letërsinë shqipe nga De Rada te Kadare”. Studjuesi Costantino Marco ishte gjithashtu drejtues i “Marco Edittore” që po në vitin 1994 (Janar) boton në italisht dy librat fillimisht “Ditari i burgut” dhe më pas “Ridënimi” të autorit F. Lubonja. Besoj që lexuesi konstaton një dinamikë progresive datash që lidhen me këta dy emra. Costantino Marco me origjinë arbëreshe për pak kohë ka qënë lektor edhe në universitetin e Tiranës. Ndërkohë zv/drejtori i revistës “Lo Straniero” shkrimtari Alessandro Leogrande kishte çfaqur një interes të veçantë mbi disa shkrimtarë e studjues të rinj shqiptarë. Nën kujdesin e A. Leograndes në një artikull “Vendi përballë” dedikuar tërësisht Shqipërisë prezantohen disa shkrimtarë shqiptarë duke filluar me F. Lubonjën si një ish disident politik që shpjegon metamorfozën e ish bllokut në Tiranë, dhe një nga zërat më kritikë në periudhën pas komuniste. Pasohet ky prezantim me A. Vehbiun si një shkrimtar që me shumë vëmendje analizon nacionalizmin e rilindur shqiptar dhe raportet e Shqipërisë e të shqiptarëve me Europën, vazhdon pastaj me të ndjerin A. Klosi si një kritikë i rëndësishëm, përkthyes, organizator kulturor dhe militant ambjentalist shumë i angazhuar, R. Devole i angazhuar me trajtimin e emigracionit, etj.. Kuptohet që shtetet e mëdha që luajnë rol në historinë botërore shpenzojnë buxhete në nivel shtetëror dhe në nivel qarqesh të caktuara private për studime historiko-kulurore mbi popujt e vegjël më pak të zhvilluar dhe mbi bazën e këtyre studimeve ndërtojnë politika të caktuaraᵌ.

Studimi “Miti kombëtarist në letërsinë shqipe nga De Rada te Kadare” më kish mbetur në kujtesë mbasi më kishte lënë përshtypjen e një manifesti letraro-politik dhe që sëbashku me filmin “L’America” me regji të G. Amelio, të çfaqur për herë të parë në kinematë italiane po në vitin 1994 (shtator) përbënin qartazi një platformë me qëllime keq interpretuese për popullin dhe kulturën shqiptare. Po në vitin 1994 dhe në vazhdim më 1995 gazeta italiane “La Republica” që dukej një lloj kundërbalancuese e këtyre lloj publikimesh boton disa artikuj me opinione mbi Shqipërinë dhe shqiptarët (duke mos bërë interpretime e komente) dhe mes tyre dallon ai i 11 janarit 1995 i autorit Bernardo Valli ku theksohet se shkrimtari Kadare reagon me një qëndrim shumë të ashpër ndaj autorëve të filmit dhe e konsideroi atë një film që përçmon vendin dhe popullin e tij. Artikullshkruesi nënvizon se nobelisti Mario Vargas Llosa gjithashtu e akuzon regjizorin italian që i trajton shqiptarët si insekte. Ndërkohë në vazhdim autori italian sjell në vëmëndje të lexuesit se shkrimtari italian Alberto Moravia në mars 1990 kish pritur për vizitë shkrimtarin Kadare në shtëpinë e tij në Romë. Shkrimtari Moravia dihej që nuk bënte pjesë në rrethin e shkrimtarëve italianë admirues të regjimit fashist musolinian. Studimi i Costantino Marco që më ishte dukur si një manifest (20 faqe) përmban citime e referenca nga studjues shqiptar të viteve 60-80, si Dh. Shuteriqi, K. Bihiku, A. Pipa, K. Kodra, e ndonjë studjues arbëresh. Autori përqëndrohet më shumë te krijimtaria poetike e De Radës, te krijimtaria e D. Agollit, dhe te vepra e Kadaresë. Shkurt po sjell 2-3 pasazhe nga artikulli me 20 faqe. Studjuesi italian Marco thotë: “E veçanta e modernitetit të letërsisë shqiptare konsiston në auto proklamimin e statusit kulturor si proçes i identitetit kombëtar, dmth në krijimin e një letërsie që të jetë eksploruese e një arkeologjie nacional-popullore për të cilën shkrimtari vihet në rolin e profetit, interpretit dhe të atit shpirtëror të këtij modeli didaktik. Është e kuptueshme që shtysa etiko-politike të mund të inspironte një letërsi patriotike të spikatur (si Carducci në Itali e VVhitman në USA) por persistimi i saj në shekullin tonë përbën një nga treguesit e një intelektualiteti me prapambetje shumë të madhe kulturore që asnjëherë nuk ka mundur që tia dalë për të bërë llogaritë me traditën e vet ideale, pa pasur frikën e të qënurit e izoluar nga spiritualiteti i popullit shqiptar që tek e fundit përbën edhe fatin e intelektualëve dhe të kulturës kritike. Kur identiteti kombëtarist transformohet nga një inspirim romantik në një mjet ideologjik atëhere letërsia degradon në një manifest servil të nacionalizmit, sëmundja tipike ballkanike”. Mjafton të thuhet se letërsia e tij duke iu nënshtruar qëllimeve ideologjike është larg artit autentik dhe me kalimin e kohës do të theksohet madje si një eksperiment i shkëlqyer estetik që e bën letërsinë një instrument brilant ndihmës dhe servile të një projekti ideologjik nacionalist. Kadare evokon thelbine ideologjisë nacional-komuniste shqiptare: luftën e vazhdueshme kundër armiqve, etj..

Vazhdon: “E keqja e madhe që kanë provokuar në këtë rast, si diktatura e E. Hoxhës ashtu edhe letërsia e Kadaresë e ka emrin “Nacionalizëm” dhe mjekimi ose ilaçi në këtë rast është vetëm një kulturë e shëndetëshme lirie, diçka që De Radës nuk i përputhej me projektin e tij kulturor-historik dhe aq më shumë e kundërshtuar kultura e shëndetëshme në liri nga komunizmi totalitar shqiptar. Miti kombëtarist shqiptar që prej shekujsh endej konfuz në shpirtin popullor e që qartësisht u ringrit nga E. Koliqi në një instikt kambëtarist vazhdonte akoma të ishte “humusi” letrar i një kulture që nuk ishte çliruar nga komplekset historike të këtij populli anonim”. Marco nuk heziton që këtë studim ta pasuroj edhe me detaje që kanë të bëjnë me jetën personale të shkrimtarit. Kështu p.sh. shpjegon se: “Një shkrimtare shqiptare që ka qënë bashkëpunëtore shumë e afërt e shkrimtarit Kadare kur drejtonte “Le Lettres albanaises” më ka thënë se, edhe pse për shumë vite Kadare ka punur me atë shumë afër, bërryl më brryl, nuk pati asnjëherë vëmendjen që të lexonte një rrjesht të shkrimeve të saj apo aq më pak të bënte ndonjë koment mbi to”. Dhe vazhdon më tej  me interpretim të këtij tipari të shkrimtarit. Nuk mungon gjithashtu që të theksoj ndonjë rrethanë tjetër shqetësuese që i ka përkitur familjes së shkrimtarit në kohën e diktaturës, etj..

Studjuesi Marco bën pyetjen: “Kur shkrimtari Kadare rikujton, iu referohet shpesh në veprën e tij grekëve dhe trojanëve përse ne të mos flasim për gjëra që kanë ndodhur 20 vjet më parë”?.

Mendoj se nuk do shumë mend që të kuptohet se kur në një studim me objekt tipare dhe fenomene letrare që i përkasin letërsisë së një populli ndërfuten paturpësisht thashetheme dhe çështje personale për shkrimtarin atëhere duket qartë që autori i studimit synon diskreditimin e shkrimtarit nëpërmjet koperturës së analizës letrare.

Në një intervistë² F. Lubonja shpjegon: “Në numrin e dytë të revistës “Përpjekja” e atakuam Kadarenë me një artikull të Costantino Marco”. Në revistën “Përpjekja” jo vetëm vendoset artikulli komplet i Marcos por në vazhdim idetë e tij ripërsëriten prej më të zellshmëve çmitizues në artikujt e revistës “Përpjekja”.

Në letërsinë shqipe fillesën e mitit nacionalist shqiptar C. Marco e gjente te vepra poetike e De Radës e krijuar 150 vjet më parë. E çuditëshme. Asnjëherë në historinë e tyre shqiptarët nuk kanë qënë mbretëri apo shtet i atij niveli që të ushqente ndjenja nacionaliste ndaj popujve fqinjë. Madje edhe epoka e ndritur e Skënderbeut ka qënë luftë për ti mbijetuar pushtimit osman. Shkurt “Nacionalizmi shqiptar” apo “shqiptaria” ishte thjeshtë patriotizëm për mbijetesë. Prandaj më duket pak i habitshëm ky merak i studjuesve italianë për simbolet kombëtare shqiptare, simbole që për vet shqiptarët janë shprehje krenarie mbijetese!! Bashkëkohësve në Tiranë u kujtohet mirë se në Janar 1991 Edi Rama, Ardian Klosi dhe Kasëm Trebeshina kishin filluar që të zhvillonin bisedat me temë Refleksione” të mbajtura te salla e ILA. Të interesuarit kujtojnë mirë se boshti i bisedave ishte qëndrimi kritik ndaj figurës së E. Hoxhës dhe më pas shikimi kritik i veprës letrare të shkrimtarit Kadare. Këtë e ilustron saktësisht intervista e K.Trebeshinës dhënë A. Klosit ditën e mbledhjes së parë të “Refleksione” 11 Janar 1991. Po ashtu edhe shënimet e dëshmitarit Mehmet Metaj nga ai takim.

Kur filluan “Refleksione” organizatorët nuk e kishin fare objekt të debateve figurën e Skënderbeut e aq më pak Nënë Terezën. Të influencuar shumë  nga miku i tyre K.Trebeshina u fokusuan në vetëm këto dy figura, atë të E. Hoxhës dhe te vepra e shkrimtarit Kadare. Deri sa egzistuan si grup “refleksionistë” nuk përmendën ndonjëherë demistifikim të figurave të Skënderbeut apo të Nënë Terezës. Tre vitet Janar 1991- Shkurt 1994 kur u elaborua manifesti i C. Marco “Miti nacionalist nga De Rada te Kadare” ishin vitet e inkubacionit të tezës së “çmitizimit” nga studjuesit italianë dhe parapërgatitje për gjetjen e bashkëpunëtorëve shqiptarë..

Në revistën “Përpjekja” 1994 u prezantua filizi i tezës së demistifikimit jo vetëm të E. Hoxhës dhe çkurorëzimi i veprës së Kadaresë por tashmë edhe i figurës së Skënderbeut dhe të Nënë Terezës.

Me një sens humori keqardhës më vjen të them që Skënderbeu dhe Nënë Tereza si mite që duhen demistifikuar janë “viktima të mitit” të shkrimtarit Kadare që vazhdoi dhe vazhdon të jetë shkrimtari më i rëndësishëm shqiptar. Skënderbeu dhe Nënë Tereza u projektuan si “viktima” ngaqë “çmitizuesit” jashtë e brenda vendit donin që të dukeshin parimor në këtë ndërmarrje historike, të dukeshin që nuk bënin dallime në gjykimin e figurave simbole kombëtare. Të dukeshin se nuk kishin vetëm hallin e çkurorëzimit të veprës së Kadaresë e të atij vet si individ, por se ishin principet e larta të objektivitetit historik ato që i shtynin për të rivlerësuar simbolet kombëtare. Po përse kaq cmirë dhe agresivitet ndaj shkrimtarit më të  rëndësishëm të letërsisë shqipe? Jemi në vitet 70-80 kur romani i shumë përmendur “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i botuar tashmë në disa vënde të Ballkanit e në Paris nuk po gjente terren të ngrohtë botimi në Itali.

Vonimi i botimit të tij në Itali shpjegohej me një qëndrim jo pajtues e mirëkuptues të disa qarqeve të caktuara të elitës kulturore italiane ndaj mënyrës së trajtimit në roman të imazhit të ushtrisë fashiste italiane gjatë pushtimit të Shqipërisë. Atmosfera politiko-kulturoe italiane në vitet 60-70 dominohej nga e djathta demokristiane. Një e Djathtë që përmbante brenda saj ekstreme konservatore e aq më tepër shumë e ndjeshme ndaj Ateizmit të Shqipërisë komuniste.

Qarqe të caktuara kulturore-politike italiane ndjeheshin të sfiduar nga një shkrimtar i një vendi që ishte më i varfëri dhe më i fundit kulturalisht, thënë ndryshe nuk ushqenin ndonjë fije respekti. Në roman bëhej fjalë për pushtimin e një vendi me një popullsi 1.5 milion banorë nga një vend me 44.5 milionë banorë. Njëzet vjet kishin kaluar nga fundi i luftës kur plagët dhe tmerret e saj ishin akoma shumë të freskëta. E megjithatë në Italinë e elitave gjeje grupime politiko-kulturore që të flisnin me krenari për ato arritje të mrekullueshme të realizuara në kohën e Musolinit sidomos në ndërtimin e rrugëve nga veriu në jug dhe ndërtesat me arkitekturë mbresëlënëse në qytetet kryesore italiane. Duket që brenda vendit të tyre e dënonin me rezerva fashizmin ndërsa në raport me një vend të vogël fqinj e kishin shumë të vështirë që të pajtoheshin me mënyrën groteske dhe përçmuese   që i bëhej elitës fashiste e mbështetësve të saj në një roman antifashist. Barbaria fashiste diskreditohet me përshkrime jashtëzakonisht të forta. Shkrimtari përdor të vetmin mjet që ka në zotërim, forcën e talentit artistik ku me magjinë e fjalës e trajton fashizmin italian në mënyrë sa ironike edhe groteske që brenda dy dhjetëvjeçarëve në mënyrë të turpëshme ishte hedhur në det nga një popull i vogël martir.

Kadare vlerëson në libër kulturën dhe historinë e popullit italian të cilat janë në themelet e Europës demokratike dhe pavarësisht që mundohet ta ndajë aq sa mund të ndahet italiani i thjeshtë nga fashisti prapëseprapë nuk duhet të harrojmë se të gjithë ata kriminelë fashistë që kishin bërë ato krime kishin folur italisht. Njëlloj kishin folur italisht kur kishin bërë masakrat akoma më të tëmerrshme në Domenikon dhe Qefaloni të Greqisë. Duhet të pranojmë se shkrimtari i kishte prekur aty ku u dhimbte më shumë. Ashtu si e meritonin për atë që i kishin bërë vendit dhe popullit të tij.

Botimi i romanit në gjuhët dhe vendet kryesore të Europës, përkrahja e madhe që vinte indirekt për shkrimtarin nga këto botime ishte një lloj trysnie e prekshme që e vinte elitën e kulturës italiane në një situatë komplekse që nuk e nderonte në sytë e kulturës europiane. Romani përbënte një rast unikal. As grekët që kishin eksperiencën e dhimbëshme të disa masakrave e që mund ta bënin nuk e kishin shkruar një roman të tillë, kurse për abisinasit as që mund të pretendohej një gjë e tillë. Sidoqoftë erdhi koha që elita kulturorë italiane u dorëzua përpara vlerave të këtij romani që u botua nga “Longanesi” në vitin 1982.. Megjithatë edhe pse me kalimin e kohës kishte një mirëkuptim e ndryshim mentaliteti prapëseprapë nuk ishte e qetë sedra e atyre që vazhdonin të ishin të lënduar nga romani.

Drama e eksodeve shqiptare të përsëritura rizgjuan në qarqe të caktuara politiko-kulturore italiane ndjenjën e fjetur të revanshit, të larjes së hesapeve ndaj autorit të “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”. Kultura shqiptare ishte në mëshirë të vullneteve herë dashakeqe e herë indiferente të vet shqiptarëve. Në Italinë fqinje u vunë në lëvizje njerëz që si kundër përgjigje ndaj autorit të romanit të propagandonin në median e shkruar italiane idenë e paraqitjes së shqiptarëve si një komunitet njerëzish të pa denjë për të qënë pjesë e Europës. Koha tregoi se nën nxitjen e atij reaksioni të madh që kishte shkaktuar romani i Kadaresë ishin studjues kryesisht arbëresh shqipfolës që praktikonin studimin e kulturës e letërsisë shqipe në universitetet e Palermos, Napolit, Kozencës e të Romës baza kulturore e elaborimit të projektit çmitizues antishqiptar. E menduar hollë platforma e tyre synonte që denigrimi dhe poshtërimi kulturor i shqiptarëve të mund të realizohej jo vetëm nga studjues italianë por më e rëndësishmja ishte që të bëhej nëpërmjet ideve të thëna prej, dhe shkrimeve të autorëve shqiptarë. Studjuesit diabolikë italianë e nuhatën shpejt gjahun dhe nuk gabuan në shfrytëzimin e disa shkrimtarëve me talent të kufizuar që e filluan karierën letrare si të tillë por mbetën rrugës si ata që i lënë forcat disa kilometër pasi kanë nisur maratonën. Ishin nga ata që nuk ke novojë që ti kërkosh sepse të afrohen dhe të gjejnë vet duke u vënë në shërbim me vullnet e zell shërbëtori për përfitime personale. Njeri tjetrin e gjetën njëlloj si gjejnë mizat mjaltin. Duhet mbajtur mirë parasysh se xhelozia, cmira, egoja e pakufizuar, uria dhe varfëria bëjnë gjëra shumë më të mëdha sesa goditja e një shkrimtari si Kadare.

Këtu vlen të theksohet ajo që ndodhi në Tiranën e viteve 90-95 me disa shkrimtarë e studjues relativisht të rinj të cilët kërkonin me ngulm që të afirmoheshin nëpërmjet kontakteve dhe sidomos botimeve në vëndet perëndimore. Shfrytëzuan linjat e studjuesve në universitet që thamë më sipër. Ndonjëri gjëndej atje në bazë të marrëveshjeve ndërshtetërore për kualifikim pasuniversitar. Këta për të cilët flasim ishin kryesisht fëmijë të ish prindërve komunistë në hierarkinë e lartë komuniste, me mundësira mësimi të gjuhëve të huaja dhe që kishin provuar por pa sukses që të afirmoheshin si shkrimtarë të njohur. Përmendëm më sipër botimin e revistës “Përpjekja” në nëntor 1994 e cila u bë fidanishtja kulturore ku autorët më të shpeshtë me temat mbi platformën çmitizuese të trajtuara në mënyrë identike sipas manifestit të Costantino Marco ishin F. Lubonja, A. Klosi, A. Puto, A. Vehbiu. N.Clayer, C. Marco, R. Elsie, E. Sulstarova. R. Devole, etj.. Idetë e manifestit çmitizues të C. Marco, F. Lubonja i ripërsërit si plagjiaturë, me besnikëri shëmbullore në çdo intervistë që jep për revistat e mësipërme italiane apo dhe në tavolina ku diskutohen të tilla tema kulturore deri edhe së fundi te emisioni “Të Paekspozuarit”.

I ndjeri Robert Elsie shumë i entusiazmuar me rastin e botimit të parë në anglisht (1997) të një numri të revistës “Përpjekja” jep shpjegime mbi kontribuesit kryesorë nga fusha e letërsisë, historisë dhe politikës, disa prejt tyre emigrant në vende të ndryshme. Ai përmend midis tyre E. Rama në Francë, B. Shehu në Barcelonë, A. Klosi në Mynih, R. Qosja dhe Sh. Maliqi në Prishtinë, C. Marco në Kalabri, F. Nazi në Nju Jork dhe natyrisht F. Lubonja vet. Madje në këtë botim anglisht përmend si më të rëndësishme esenë e F. Lubonjës “Për një shpirt kritik” dhe esenë “Një ndryshim kontrovers” me bashkëautor Costantino Marco, B. Shehu dhe F. Lubonja, mbi rolin e I. Kadaresë si shkrimtari më i rëndësishëm i vendit.

Bashkëpunëtorve shqiptarë studjuesit italianë ua hapën oreksin e botimit, ndërkohë që ua bën të qartë detyrimin ndaj mirëbërësve. Ishte pak a shumë një lloj kontrate kleringu. “Çmitizuesit” do botoheshin në revistat e tyre disa gjuhëshe, do bëheshin të njohur aq sa duhej në sfera të caktuara të kulturës italiane, dhe pas kësaj njohjeje nuk do mungonte edhe ndonjë çmim letrar. Çmim që realisht nuk i përkiste cilësisë artistike të shkrimeve të tyre por i përkiste antishqiptarizmit, hakmarrjes që u zjente në shpirt ndaj shkrimtarit më të rëndësishëm. E shkëmbyen si “klering” integritetin e tyre moral në dëm të vlerave kombëtare shqiptare. U entusiazmuan sepse filluan të shikojnë që për ata si brez i shkrimtarëve të rinj në liri po shkruanin disa revista italiane, u botohej ndonjë ese me temë mbi kulturën e historinë në komunizëm dhe mentalitetet e prapambetura shqiptare, etj.. Unë sigurisht i kuptoj dhe e konsideroj të drejtë dëshirën dhe përpjekjet e këtyre shkrimtarëve për afirmim brenda e jashtë vendit deri në momentin kur ajo nuk cënon të drejtat e dikujt tjetër. U përzgjodh dhe u fut në proçes fabrikimi i personalitetit disident të F. Lubonjës nën patronatin e “Marco Editore” disagjuhëshe. U duhej patjetër një shkrimtar që të kish qënë në burg si kundërpeshë e shkrimtarit Kadare. Kishin hequr dorë nga shkrimtari Trebeshina si i pa përshtatshëm për misionin e tyre. Trebeshina e kish shkruajtur me dorën e tij që kishte qënë vrasës. Kjo përbënte “ekzemën” e tij morale.I kundërti i tij shkrimtari i talentuar Petro Marko nuk mund të ishte pjesë e kësaj loje sepse ishte patriot me personalitet të pa lëkundur. Lubonja u përzgjodh për shkak të disa cilësive: mjaftueshëm inteligjent për të ndërmarë dhe kurorëzuar këtë mision, ish i dënuar që më vonë u kthye mirëfilli në kundërshtar politik, me një rreth miqsh mbështetësish në këtë mision, i etur për afirmim si shkrimtar dhe protagonist i rëndësishëm i kulturës moderne shqiptare. Shkurt një V. Havel në miniature, personalitet çek të cilin e përmend shpesh në intervistat e tij me të huajt. Në këtë mënyrë do të ishte i denjë për të eklipsuar shkrimtarin më të rëndësishëm shqiptar të cilin nuk mund ta lejonin, nuk mund ta duronin dot më që të ishte i tillë në të dyja kohët, të kaluarën dhe të renë. Nuk ia thoshin dot vetes se:fatkeqësia e tyre qëndronte te talenti i jashtëzakonshëm i Kadaresë, nuk qëndronte te Ismaili. “Ishim ne bijtë e elitës së Tiranës dhe nga ana tjetër ishte gjithë masa e të rinjve që vinin në shkollën e lartë   nga fshtrat dhe hynin në parti si shërbëtorë të verbër e besnikë të saj, të vetëdijshëm se partia ishte e vetmja mundësi për të ecur përpara në shoqëri” thotë F. Lubonja në intervistën e botuar si libër më 2004 nën kujdesin e Claudia Bazochi. “Çmitizimi” u bë kauza e jetës së F. Lubonjës, kauza që i siguronte dhe po i siguron “Protagonizëm”.

Idetë dhe interpretimet e studjuesve Costantino Marco e Alessandro Leogrande fillojmë ti shikojmë të riprodhuara identike e të shtjelluara më gjerë dhe me më shumë agresivitet në revistën “Përpjekja” e në shtypin shqiptar e me po aq forcë në vitet e mëvonëshme në TV private të Tiranës. Në këtë mënyrë italianët e mbollën farën e çmitizimit duke qënë të sigurtë se kujdesin e mëvonshëm të bimës do e merrnin nën kujdes mercenarët shqiptarë. Tezën e “çmitizimit” e kemi “peshqesh” nga Costantino Marco dhe bashkëpunëtorët e tij itlianë si ideatorët original të saj. Këtë meritë duhet tua njohim. “Aliazhi Njerëzor” ishte një bashkëpunim perfekt italo-shqiptar. Klani shqiptar çmitizues e importoi me zell tezën nga italianët dhe e interpretoi me mjeshtëri në shtypin shqiptar. Brezat që jetuan diktaturën e kanë të lehtë që të bëjnë ngjashmërinë me “peshqeshin” e tezave të Kominternit të cilat u zbatuan me zell nga komunistët shqiptarët. “Prandaj studjuesi A. Plasari deklaron që teza e çmitizimit është një krijesë në epruvetë për një debat që nuk egzistonte më parë. Mendoj se në këtë histori ka vlerë të theksohet një aspekt i veçantë. Në ambjentet e kulturës tiranase dihet që studjuesi A. Plasari ka qënë në raporte miqësore me disa nga figurat promovuese të çmitizimit. Nuk kam dyshim se kur është njohur me këtë tezë dhe e ka analizuar mirë duke kuptuar dhe rëndësinë e prapavijës burimore të saj me siguri i ka thënë vetes, stop. Prit pak se këtu nuk është halli i dënimit të diktaturës dhe të figurës së E. Hoxhës. Kjo platformë e kalon këtë qëllim dhe kapërcen në një sjellje antishqiptare. Ky konkluzion ka sjell shkëputjen e tij nga 12-15 topikët, mbështetësit e tezës së çmitizimit. Mendoj se mbi këtë logjikë argumentesh iu largua edhe E. Rama “çmitizuesve”. Besoj se mbahet mend debati i zhvilluar në Tiranë mbi shprehjen “Jashtëqitje e kombit” që studjuesi A. Vehbiu sëbashku me shkrimtarin italian A. Leogrande të “Lo Straniero” e futën në një botim në “Lettera Internazionale” si thënie e bërë nga shkrimtari Kadare. Mendoj se naivët mund të pranojnë që revista ‘Lettera Internazionale” ishte apasionuar mbas një shkrimtari të rëndomtë shqiptar e që kërkonin që ti botonin një ese me me kontrabandën e “jashtëqitjen” brenda. Bllofe të tilla të pa skrupullta nga të dy anët e Adriatikut mund të bëjnë vetëm mashtruesit si dyshja Leogrande-Vehbiu. A. Vehbiu ishte bashkëpunëtori më aktiv i Klanit Lubonja-Marco në revistën “Përpjekja” me mision që të përhapte sa të mundëte shpifjen ndaj shkrimtarit Kadare. Kishte disa vjet që këtë mashtrim të “jashtëqitjes..” A. Vehbiu e qarkullonte kudo ku mundëte duke e ngatërruar veten në një labirint hamendësirash mashtruesish. U bë aq qesharak me alibinë e përkthyesit fantazmë Aldo Doda (alias A. Vehbiu) sa, i turpëruar publikisht bordi i revistës me siguri ka vendosur një flamurëz të kuq mbi emrin e tij. Se keqardhëse është por nuk ia kemi lexuar më emrin në ndonjë botim të asaj reviste. Në bisedë me një shkrimtare shqiptare që jeton jashtë e boton në italisht i kërkova mendim mbi shkrimtarët italianë që kanë elaboruar tezën çmitizuese. Me argumentat që më dha erdhëm në emëruesin e përbashkët që ata janë homologët e shkrimtarëve shqiptarë A. Vehbiu, B. Shehu, E. Hatibi, F. Açka, M. Meksi, etj., të cilëve po nuk ua the në sy që janë të dobët si shkrimtarë zor se ndonjëherë do bëhen esëll për të pasur një autogjykim realist. “Unin” vetvlerëses iluziv ua ka ushqyer me tepri edhe Qeveria e majtë nëpërmjet Ministres së kulturës M. Kumbaro (si pjesë e elitës tiranase) me lehtësirat në hije që kanë favorizuar dhënie çmimesh letrare të pa merituara. Ministria Kumbaro madje me gëzim nxiton që të na bëj të ditur se si e ka përkthyer në frëngjisht Trebeshinën. Imagjinoj nivelin e shkallës së të kuptuarit të kësaj përkthyeseje dhe ministreje. Imagjinoni një shkrimtar hungarez që të arrinte të shkruante për Janosh Huniadin liderin ushtark-politik të hungarezëve, bashkëkohës i Skënderbeur, si vjedhës kuajsh e hajdut karvanesh, rebeli i pabesë, brigand që luftonte për interesat e familjes së tij,njeri me cilësitë më të këqia të racës shqiptare, etj, ashtu si është shprehur shkrimtari K. Trebeshina për Skënderbeun. Me siguri që nga hungarezët do ishte përbuzur dhe ndëshkuar moralisht në mënyrën më shembullore. Ndërsa në Shqipëri Trebeshina nderohet e vlerësohet. Futet në tekstet mësimore dhe me sa kam dijeni autori I këtyre teksteve e ka futur në antologjinë e letërsisë kundër dëshirës së tij, me urdhër nga lart, përndryshe nuk i miratohej teksti nga Ministria.

Do sjell edhe një të dhënë interesante që e përcjell autorja V. Bekteshi në romanin e saj “Ora me rërë”. Zonja Vera ka bërë pjesë në rrethin miqësor të asaj që F. Lubonja e quan “elita e Tiranës” dhe që është njohëse shumë e mirë e studjuesve dhe publicistëve për të cilët flasim. Në gojën e personazheve ajo vendos këtë mesazh: “Viktor, ti përfshihesh në sulme personale. Nuk mund të jesh njëkohësisht çmitizues dhe intolerant, sepse së pari duhet të çmitizosh idhujt e tu. Duhet të ndahemi nga mitet e rrema, jo nga të gjitha mitet”. “Nadia nuk bie kurdoherë në një mendim me Viktorin, sidomos në qasjen ndaj disa figurave kombëtare, apo ndërkombëtare të rëndësishme apo në kritikat e ndryshme të Viktorit, që, nganjëherë duket sikur është kundër gjithëçkaje dhe kundër të gjithëve”.

Studjuesin A. Plasari që e përcaktoi mjaft saktë si të krijuar në epruvetë tezën e çmitizimit e që sigurisht  e njeh shumë më të plotë mekanizmin e kësaj historie do e ftoja që ta bënte të ditur për lexuesit. Me të dhënat që disponon ai do e plotësonte çdo kutizë të këtij fjalëkryqi të helmët të kulturës e të shqoqërisë shqiptare në këto 25 vjetët e fundit. Për vetëm një arsye: Të mësohet e plotë e vërteta ku çdonjëri të ketë pjesën e tij. Kjo histori është ilustrimi më bindës mbi vërtetësinë e shprehjes: “Sa të veshi këpucët “E Vërteta”, “Gënjeshtra” i ka ardhur botës vërdallë”.

1. Revista “L’Altra Europa”, 2.“Nga Burgjet e E. Hoxhës në lirinë e xhunglës”. 3. “Osservatorio balcani e caucaso transeuropa” dhe “Lettera Internazionel” me orientim drejt njohjes dhe   promovimit të kulturës dhe historisë së vendeve të Europës lindore.