Nga Niko Ferro & Muarrem Sharka/
Banorët e vjetër të fshatit Gjuzaj dhe Matjan, tregojnë se dikur në vendin me toponimin “Rrakzina”, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbat ose Barbas”. Sakaq ata tregojnë se gjatë punimit të tokës, aty- këtu ndeshen copa të ndryshme qeramike, (gjurmë të kulturës materiale).
Në lidhje me këtë fshat ruhet edhe një gojëdhënë: “Thuhet se pak më tutje fshatrave Gjuzaj dhe Matjan, dikur ka qenë një fshat i madh, i quajtur Barbas, se ku shkuan me saktësi banorët është vështirë të thuhet. Sakaq ata tregojnë se Barbasi u zhduk i tëri pa lënë gjurmë brenda pak ditësh.”
Sipas studiuesit Harun Greca, (i cili ka bërë edhe vetë kërkime historike dhe gjuhësore të botuara në librin me titull “Darsia” 2010 f,106 ) në lidhje me “Barbasin”, tregon: “Në fshatin Gjuzaj, në një parcelë dy dynymësh, te vendi me emrin “Rrakzina”, [ku në të cilën sot ruhen] disa varre të vjetra, njihen nga vendasit si “Varret e Barbasit”. Ai tregon gjithashtu se popullsia e këtij vendbanimi mund të ketë ardhur nga katundi Barbas që ndodhet sot në juglindje të Tiranës, pranë Petrelës”. Njëkohësisht autori, emrin e fshatit dhe të fisit barbasi e lidh me ritin e të shenjtit Shën Barbara, që sipas tij, e patën marrë dhe trashëguar nga fshati amë shumë i hershëm nga i cili qenë shkëputur, argumentuar kjo me ekzistencën e një kishë deri vonë me emrin e këtij shenjtori.
Por për ta thelluar më tej kërkimin tonë, natyrshëm lind dhe një pyetje. A mund të ketë ndonjë fakt historik për fshatin Barbas?
Burimet historike, tregojnë se në shek. XV, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbate”. Dokumenti në fjalë daton në vitin 1431-1432, vit në të cilin u bë regjistrimi i popullsisë së Myzeqesë nga osmanët. Ndër të tjera në dokument thuhet: “Fshati Barbate në defterin themeltar nuk figuron;[ka] shtëpi me kryefamiljarë 14. gjithsej të ardhura 1.316” Pra burimet historike vërtetojnë ekzistencën e një fshati me emrin Barbate, me 14 shtëpi dhe me të ardhura të konsiderueshme.
Por në kronikat historike, të mëvonshme ai nuk citohet më. Atëherë ? Çfarë mund të ketë ndodhur me këtë fshat? Mos vallë popullsia e tij, që atë kohë mund të numëronte 100 banorë mund të jetë shpërngulur ? Apo mos ndoshta për shkak të një epidemie mund të jetë shuar ?
Sipas dokumenteve që ruhen në Muzeun Historik në Lushnjë, thuhet se fshati Gjuzaj mendohet të jetë formuar aty nga shek XV – XVI. Banorët e vjetër tregojnë se “të dhjetën” për tokën dhe për pemët frutore ku pjesa më e madhe përbëhej nga pemë të dardhës. Fshati taksat ia paguante një pronari të madh tokash të fisit “Barbas”. Sakaq thuhet se në fshat u përhap sëmundja e kolerës, fisi barbasi, u shpërngul dhe iku. Edhe sot ikja e këtij fisi, mbetet një mister.
Nga hulumtimet e bëra zbulojmë se një kapedan i famshëm arvanitas, kishte mbiemrin Barbati, i cili citohet në shek XVI në ishullin e Korfuzit. Po në Korfuz, edhe sot e kësaj dite ekziston një fshat me emrin Barbasi. Bile mund të shkojmë dhe më tej, po të sjellim këtu një frazë të marrë nga një shkrim i Xhezo Canës në gazetën “TIRANA OBSERVER” ku ky autor i referohet një letre shkruar nga Thanas Kristo,botuar në gazetën “Përparimi”nr.5(Fitchburg,Mass.22 vjeshtë 1917,Kristo Thanasi ku thuhet: “…në atë kohë vjen një kryepolic i xhandarmërisë greke i cili dinte shqipen se, ishte nga Barbacet”.
Në shek XVIII në Arkadi (Greqi) citohet një fshat me emërtimin Barbicë. Po ashtu dhe toponime të tjera si Barbasi-Rema afër Farsalas në zonën e Thesalisë.
Siç shënon Çabej në “Studime gjuhësore”,vëll. IV,shpërnguljet e arbëreshëve vazhduan deri në shekullin e 18-të :”Në katundthin tani krejt italian Pianiano afër Caninos në provincen e Romës u vendosën prej Papës në shekullin e 18 familje shqiptare,të cilat nënë kryesinë e rektorit trim Don Simone erdhën e kërkuan këtu strehë prej tiranisë osmane. “ Këto lëvizje vazhduan nga shek.XV-XVIII,dhe natyrisht që janë kryer me disa valë midis këtyre tre shekujve.
Sipas Lambertzit(në vendin e cituar f.6 v.),tradita që jeton në kolonitë e Molizes,së bashku me emra të vjetër familjesh si Muricchio,Muzacchie,Toskves,Likursi,çojnë në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Mesme e Jugore si vatra shpërnguljesh…
Me të drejtë Çabej shprehet se në lidhje me çështjen e prejardhjes është me rëndësi kryesore fakti që emrat më të njohur si Bafa,Barbati,Barçi,Becci,Bera,Dorsa,Bellusci…,në pjesën e tyre më të madhe na paraqiten në ngulime të ndryshme. Me këtë gjen vërtetim nga ana e onomastikës mendimi që udha më lartë që grupe shtegtarësh të njësishme,në atdheun e tyre të riun,u shpërndanë e u shkoqën dhe m,anë tjetër aty pati dhe shtegtime të brendshme.. .
Duke e parë në një këndvështrim të përgjithshëm meqenëse nuk kemi fakte konkrete për të dhënë një mendim të plotë, në lidhje me fatin e këtij fshati apo dhe fisi, ajo që është më e sigurt është duke e parë këtë fjalë nga pikëpamja gjuhësore dhe semantike. Duke parë me kujdes hartën e regjistrimeve osmane të Myzeqesë të vitit 1431-1432 vëmë re se emrat e fshatrave janë shënuar ashtu siç shqiptohen, pa ndryshuar strukturën fonetike të fjalës. Në rastin tonë origjinën e fjalës barbas , mund ta shohim në raport dhe me fjalët e tjera që përafrojnë me të. Konkretisht barbas nuk mund të njësohet me fjalën barabar , huazuar prej turqishtes, fjalë e cila është produktive në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera të Ballkanit, sepse përveç se përdoret rrallë në funksionin e emrit (barabarësi) , ky toponim ka jetuar para se ndikimi i osmanishtes të ushtronte pasojat e tij dhe në këtë sferë. Nuk duhet të lëmë pa përmendur këtu dhe theksin nistor i fjalës si toponim “Bàrbasi”, por dhe një formë si “varret e bàrbës” artikuluar kështu nga banorë të vjetër të zonës.
Këto përkime fonetike, në pamje të parë duket se më shumë na orientojnë drejtë fjalëve, barbaç apo barbë.
E para, sipas Çabejt, përdorej si emër për të thirrur shqiptarët e krishterë të krahinës së Frarit dhe Prevezës apo arbëreshëve në përgjithësi në Greqi. Barbaçi emër familje tek arbëreshët e Siqelisë “tek K. Serembe prej Kalabrie, fitirë fort e bukur e barbaçe, me kuptim të pa ditur. Por në formën barba prej italishtes apo më fort prej venecianishtes, barba (zio). Midis të tjerave Çabej shton se kjo fjalë, sipas tij dhe Meyerit bëhet fjalë për një barba (dajë axhë) prej greqishtes së re.
Pa pretenduar që jemi të pagabueshëm në këtë pikë, ajo që mund të themi me siguri është fakti që kjo fjalë qoftë nga greqishtja, qoftë nga venecianishtja, apo qoftë nga Shën Barbara etj, është e lidhur ngushtë me një histori shpërnguljesh, peripecish e përpjekjesh për mbijetesë të një populli vital, ata që quhen arbëreshë.
Si përfundim nuk mund të flasim me siguri kur u shpërngulën barbasët nga vendbanimi i tyre në zonën e Darsisë. Ajo që ka mbetur si dëshmi e pranisë së këtij fisi,është vendi me emërtimin “Varret e Barbasit”,dhe copëza tjegullash apo qeramike të shpërndara,të cilat bjerren vazhdimisht. Në pamje të parë ndoshta për shumë njerëz duket i parëndësishëm ky fakt, por duke u fshirë kështu copëza të historisë së ekzistencës dhe pranisë së paraardhësve tanë, mendoj se na lind e drejta të predikojmë një moral të tillë që asgjë nuk mund të mënjanohet,asgjë nuk mund të përcaktohet apriori e parëndësishme,dhe të gjykohet me mentalitetin që kjo apo ajo çështje e kësaj natyre përbën objekt pa rëndësi.
Toponimia e Darsisë
Nga Muarrem Sharka/
Për etimologjinë e toponimit Darsi-a
Të shprehesh për etimologjinë e emrit të një krahine pa vërejtur më pare se ç’toponime të tjera mbulohen në atë terren, puna bëhet më e vështirë. E shohim me vend dhe dobiprurëse, që zgjerimi i fushës së kërkimit,duke u mbështetur në dritën e mikrotoponimeve, hidronomisë,emrat e rrugëve, të vendbanimeve, arave,kodrave etj. na ndihmon më shumë për të dhënë një mendim të drejtë në etimologjinë e toponimeve.
Në lidhje me toponimet E. Çabej sqaron se: Ka dhe emra, sidomos toponime, me kuptim të paditur,si Lura, Dajti, Erzeni, Darsia ,Vjosa ,Labëria, Çamëria e plot të tjera. Në vijë të përgjithshme mund të thuhet se emrat sa më të reja të jenë ,aq më të qarta paraqiten për nga ana e domethënies dhe e burimit të tyre;sa më të moçme të jenë,aq më të paqarta e më të errëta janë.
Duke i pare të veçuar, këto toponime që numëron Çabej ,natyrshëm që paraqesin vështirësi në qartësimin e origjinës së tyre. Mendoj se do ishte me vend që të bëjmë një ndarje, konkretisht kur përmendim Erzeni apo Vjosa, zgjidhja është e kufizuar vetëm rreth një toponimi, ndërsa në rastin e Lurës ,Darsisë,Labërisë, Çamërisë etj që janë emra krahinash,problemi duhet pare ndryshe.
Të kihet parasysh se toponimet në përgjithësi, janë parë të veçuar, duke i krahasuar me fjalë të gjuhëve të tjera, janë pare në lidhje me ndryshime të karakterit fonetik e gramatikor, duke lënë mënjanë një vështrim të tyre në bashkësi, e në marrëdhënie midis tyre.
Konkretisht ,rrugën e hapur nga gjuhëtari ynë i shquar E. Çabej, në lidhje me etimologjinë e emrit Darsi , mund ta mbështesim më tej, nëse e shohim atë bashkë me toponime të tjera.
Sipas Çabejit: Një nga parimet që duhet të ketë parasysh etimologu,dhe që për gjuhën shqipe e ka theksuar dhe sqaruar Norbert Jokli në disa raste është ky,që në shpjegimin historik të një fjale, para se ta krahasojmë atë me fjalë të gjuhëve të tjera,të vështrojmë njëherë se mos lidhet përbrenda gjuhës me ndonjë fjalë a me fjalë të tjera… Atëherë dhe interpretimi etimologjik i saj s’ka se si të mos jetë më i mire, duke qenë më real dhe i mbështetur mbi një bazë të shëndosh.
Po për të pare një toponim në një marrëdhënie më të gjerë, nevojitet lënda. Këtu qëndron dhe problemi, se për një mendim të drejtë dhe një qasje bindëse, në rastin tone,toponimit Darsi , nevojitet vargu i gjatë i toponimeve të gjithë zonës .
Etimologjia nga Çabej se Dars, nga një Dardhës,Dardhs me zhdukje të spirantit në një grup tri konsonatesh. E më tej: Aty pas gjase ,si një zgjerim kolektiv më –i ,emri i krahinës Darsi-a në Shqipëri të Mesme, në qoftë se ka dale nga një Dardhsi; për kuptimin kolektiv të sufiksit –I Xhuvani-Çabej 47.
Megjithatë toponimia e një krahine jo domosdoshmërish lidhet ne mënyre te drejtpërdrejtë me emrin e saj. Hulumtimi i toponimeve ne një territori me te gjere mund te japë një pamje me te plotë. Mund të shohim konfiguracionin e toponimeve dhe brenda një njësie,pra brenda territorit të një krahine,megjithëse kjo rruge jo gjithmonë është gjithpërfshirëse dhe ndriçon si duhet dritëhije në çështje që janë unike ne rastin e tyre,pra që nuk mund të përgjithësohen.
Në mbështetje të variantit të dhënë nga Prof.E.Cabej mbi etimologjinë e toponimit Darsia ,mund të themi që kjo fjale përveçse jeton dhe si mikrotoponim, ka në dukje dhe një tendence drejt dendronomisë (emërtime nga drurët),e cila shfaqet në të gjithë zonën, në emra vendbanimesh,lagjesh,malesh(në fakt kodrash),grykash etj.
Është e udhës të përmendim këtu emra fshatrash si Dushk,Shegas, Mollas,Murriz,ndoshta dhe Xibrrake,Manasufaj e Gramsh;emra lagjesh si Dardhas (Gjyshaj),”lagja e poshme”e “lagja e cipme”qe thirren ndryshe dhe Dardha e Kuqe”e”Dardha e Zeze”,(Matjan),”Lagja e Qarrit”(Karbunarë e Vogël);emra malesh e kodrash si “Mali i Dardhas”(Gjyshaj),”Kodra e ferrës”(Matjan),”Sopi i Qarrit”(Çelhakaj),”Sopi i Drizës”(Karbunarë e Vogël); një varg i gjate toponimesh e mikrotoponimesh si “Gryka e Blinave”,”Fusha e Frashnit”,”Gryka e Fikut”(Gramsh),”Gryka e Hisllit”,”Ullijtë e Gjatës”,”Ullijt e Shumtë”,”Shkoza e Zeze”,”Thonat e shpeshta” (Çelhakaj), “Mollas”, ”Gryka e larushkut” “Shkoza e matjanëve”, “Shkoza e gështenjës”, “Shpati i dardhës zezë”, “Gryka e blinit”, “Shpati i lithatës”(Matjan), “Linorja”, “Fiku i Paleut”, “Bathorja”, “Baça e Çaponëve”, (Vashaj), “Qarri veç”, “Meli i Sinapit”(Shegas), “Dardha e zezë”, “Gryka e dërdhockës”, “Shpati i mollës” “Blinishta”,”Shkoza”, (Garunjas), “Dardha lbores”, “Qafa e lbores”, “shkëmbi i lbores” (lbore, emër dardhe, ndoshta dardhë elbore,që piqet në një kohë me elbin), (Hajdaraj), “Shkoza e Gjinalit” (por dhe gjinarit), “Shkoza e Sharkës”, “Frashnët”, “Tranafilas”, “Dardha e Bardhë”, “Qarrishta”, “Vau i Vidhit”, “Gorica vgjethit”, “Dardha e mokut”, (shqiptohet edhe dardamoku),”Dardha shytë”, (Ballagat); e kështu me radhë një varg i gjatë toponimesh të kësaj natyre, të cilat nuk po i rendisim të gjitha këtu. Prania e një konfiguracioni të tillë toponimesh dhe mikrotoponimesh, mbështetur në emra bimësh e drurësh, nuk është se justifikon plotësisht mundësinë e emërtimit të zonës Darsi-a, nga “Dardhë”, “Vend dardhash”, por duke parë logjikën fonetike të ndjekur nga prof E. Çabej, si dhe shfaqjen në masë të toponimeve dhe të mikrotoponimeve, aq sa mund ta quajmë një fenomen, mendoj se kjo etimologji duhet pranuar si e tillë.
Mund të sjellim raste të ngjashme,ku emri i një bime shërben për të emërtuar një vend,pra ka kaluar në funksionin e një mikrotoponimi:dardhas,mollas,përcëllimas(nga një lloj bime e quajtur përce),tranafilas,lqinjas,shegas,shpardhas(lloj bime e quajtur shpardhë);dhe më tej fjalë që lidhen me karakteristikat e terrenit apo veçori të tjera si:rremas,shalcas guras,burgjas,vështallas,shemas,kuqas,fushas,toshas etj.
Në planin tjetër,për ta parë më gjerë këtë ecuri fonetike,duke e krahasuar me fjalë të tjera që ligjërojnë këtë dukuri,na duhet të shohim raste të ngjashme. Problemi që e kufizon këtë etimologji,është se forma të tilla të ngjashme,të një shumësi në –i (thanas,thanas-i;dushk,dushkës-i etj.)mungojnë ose janë shumë të rralla. Një rast që mund ta marrim si të tillë(gjithmonë nëse kjo etimologji qëndron) lidhet me toponimin “Gryka e Verrisë”,”Verria”,ku verr ,lloj plepi i bardhë,në shumës verr-i~verri~verria. Këtë fjalë e shqyrton Çabej në librin “Në botën e arbëreshëve të Italisë”,verr,verrë,verri,(lloj plepi,plep i bardhë).
Jo për të anashkaluar çështjen e mësipërme,por është e njohur ndër gjuhëtarë marrëdhënia mes teorive dhe fakteve gjuhësore,dhe shihet më e suksesshme rruga nga faktet gjuhësore,nga studimi i tyre në tërësi e në mënyrë shteruese,dhe duke kaluar nga përshkrimi filologjik në interpretimin historik të tyre,arrihet në përgjithësime teorike më të shëndosha sesa kur rrihet udha e përkundërt,kur zbritet nga disa teori në faktet gjuhësore.
Për më tej duhet shtuar që përveç toponimit të zonës,Darsia,kjo fjalë na del dhe si mikrotoponim në formën Darsias,ke Darsias,Arat e Darsias (në fshatin Gjuzaj).Prania e një mikrotoponimi me përbërje fonetike të njëjtë,brenda territorit të zonës,na shtyn të mendojmë që edhe nëse nuk është ky mikrotoponim burimi i emrit të kësaj krahine,duket i pamohueshëm fakti që funksioni emërtuesi tij lidhet me një tendencë a veçori që vepron në të gjithë zonën në fjalë.
Në funksionin e toponimit, kjo fjalë shfaqet dhe në vise të tjera. Të tilla kemi: Dardha, fshat në rrethin e Korçës,në anën jugore të malit të Moravës;Dardha,fshat në rrethin e Librazhdit,që përmendet në regjistrat osmanë të vitit 1467 me emrin “Dardan”;po ashtu Dardha, fshat në rrethin e Pukës ,në rrëzë të malit të Korabit,i përmendur si vendbanim që në shekullin e XV;Darsi, fhat në rrethin e Matit, përmendet që në shekullin e XV në trajtën Dardas dhe në pjesën perëndimore në kufi me Xibrin, ndodhet kalaja ilire e shek. të IV p.e.r; Darzeza, fshat në rrethin e Gramshit ,në bregun e majtë të Devollit,njihet me këtë emër që në fund të shekullit të XVII,më parë quhej Dardhë e zezë;njëkohësisht Darsia, zonë kodrinore midis fushës së Myzeqesë në perëndim e në jug, dhe pllajën e Dumresë në lindje.
Duke rimarrë dhe njëherë atë që thamë më lartë,tendencën e toponimeve të zonës drejt një fenomeni që mund ta quajmë dendronomi, pra emërtimi i vendeve nisur nga emrat e bimëve; praninë e një mikrotoponimi darsias,që shkon në të njëjtën rrugë me emrin e zonës,toponimin verri-a,parë në këndvështrimin tonë si një shumës i verr(plep i bardhë):verri; toponimi Darsi, Darsia, me një shpërngulje të theksit(aksentit)inicial,në theksin parafundor, mendoj se i jep një mbështetje etimologjisë së gjuhëtarit tonë të madh E. Çabej ,dhe pse jo, pa “në qoftë se”.
Duke e parë këtë problem më gjerë, pra dhe në rastin e krahinave të tjera të përmendura më lartë ose jo,besoj se një fakt është i qartë ,që studimi sistematik i toponimeve në Shqipëri do të sillte dritë dhe fakte të reja,në ndihmë të një gjykimi objektiv mbi origjinën e toponimeve në trojet shqiptare. Nuk mund të lëmë pa përmendur këtu gjuhëtarin tonë të madh E.Çabej, i cili duke shqyrtuar qëndrimet e studiuesve të huaj,del në përfundimin se shumë deduksione të tyre,e në veçanti argumenti i G.Vajgandit për mbizotërimin e toponimeve sllave në trojet shqiptare, do të jetë e nevojshme të rishikohen, po të kemi përpara një listë të toponimeve e mikrotoponimeve nga gjithë territori ku jetojnë shqiptarët. Duke shmangur metodat selektive në mbështetje të qëndrimeve të ndërtuara mbi baza teorike,dhe gjykimeve nisur nga harta, mund të jemi më të plotë e të drejtë,kur nisemi nga mozaiku i plotë i vend emërtimeve, pa shmangur asnjë prej tyre.Nëse ne nuk do të kemi një studim tërësor të lëndës toponimike, kuptohet natyrshëm që debatet në këtë lëmë do të jenë të pambështetura dhe në kufijtë subjektivitetit.