Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

RELACIONI I VINÇENC ZMAJEVIQIT NGA VITI 1703 – BURIM ME VLERA TË ÇMUARA PËR HISTORINË E SHQIPTARËVE

by

Portreti i Vinçenc Zmajeviqit
2-a. Vendodhja e doreshkrimit nga BAV
Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga de Propaganda Fide
Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga Biblioteca Apostolica Vaticana
Vizatimi mbi kapakun e arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendj në Kishën e Oroshit të Mirditës
F. 80 e dorshkrimit te BAV

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. – Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti.

Burimet dokumentare zbërthejnë sfondin e një drame të dhimbshme, e cila vazhdonte të luhej edhe në territoret shqiptare, të cilat ishin pikëtakimi i interesave të fuqive të kohës, Perandorisë Osmane në njërën anë, dhe në anën tjetër të fuqive perëndimore si Austro-Hungaria, Selia e Shenjtë, Venediku të mbështetura edhe nga Rusia. Janë të njohura ngjarjet e viteve nëntëdhjetë të shekullit XVII, disfatat dhe sëmundjet vdekjeprurëse të kohës, të cilat ndikuan në mënyrë të ndjeshme në strukturën etnike të disa viseve shqiptare, nga ku ndodhën shpërngulje masive për në territore më të sigurta.

Këtu e ka burimin edhe keqinterpretimi dhe shtrembërimi i servirur nga historiografia sllave, që ngriti dhe ngre mite të rreme dhe të paqendrueshme, që vazhdojnë të jenë të zëshme edhe sot e kësaj dite, përkundër fakteve bindëse që vërtetojnë një realitet krejt tjetër nga ajo e servirur prej tyre për atë kohë. Megjithatë, zhvillimet politike të fundshekullit XVII ishin të favorshme për popujt e Gadishullit Ballkanik për çlirimin e tyre nga sundimi osman. 

Disfata që pësuan turqit para Vjenës nga forcat aleate të Lidhjes së Shenjtë, që udhëhiqej nga Vatikani, dhe përbëhej nga Venediku, Rusia, Malta, Toskana dhe ushtria polake, bëri që ndikimi dhe pushteti i tyre të dobësohet në territoret ku ata sundonin, veçanërisht në Hungari, Bosnjë, Serbi, Ukrainë, por edhe në Dalmaci e More.

Archivio di Propaganda Fide në Romë, Archivio Segreto Vaticano në Vatikan dhe Biblioteca Apostolica Vaticana, po në Vatikan, ruajnë burime shumë të rëndësishme për këtë periudhë, respektivisht për shekujt XVII dhe XVIII, burime këto kryesisht të pabotuara, ose të botuara si fragmente, pra jo komplete. Burimet në fjalë janë përpiluar nga personalitete të larta kishtare, siç ishin vizitatorët apostolikë, persona këta me përvojë dhe që zakonisht ishin të shoqëruar nga një ekip i posaçëm ndihmësish të specializuar, kryesisht të sjellë nga Roma, për të hetuar dhe vlerësuar situatën në vendet që vizitonin. Atyre u vihej në dispozicion e gjithë baza burimologjike dokumentare, d.m.th të gjitha burimet e shkruara të kryeipeshkvive, ipeshkvive, famullive, kuvendeve dhe kishave të territoreve që ata vizitonin, si dhe burimet njerëzore: klerikët e të gjitha rangjeve, të zgjedhur nga ata vetë. Përveç këtyre burimeve të cilave u referoheshin, ata vëzhgonin edhe gjendjen reale dhe bënin përshkrimin e saj, në momentin që bëhej vizita.

Në këtë mënyrë, ata bënin krahasime dhe analiza me burimet e shkruara që dispononin dhe në të njëjtën kohë, propozonin zgjidhje të reja, ide dhe opinione konkrete për secilën nga njësitë hierarkike vendore të territorit që ata vizitonin. Të gjitha këto burime njihen me një emër në arkiva dhe biblioteka: relacione (Relationes). Relacione të tilla për dioqezat shqiptare në shek. XVII dhe XVIII, ka në numër të konsiderueshëm. Disa prej tyre janë të njohura për studiuesit dhe historianët si p.sh.: Relacioni i Marin Bicit. Po kështu relacionet e Pjetër Mazrekut, nga vitet 1623, 1624 dhe 1625, të Pjetër Budit, Gjergj Bardhit nga vitet 1629, 1631, 1634, 1637 dhe 1638, Frang Bardhit më 1637, F. Leonardit më 1638, Mark Skurës më 1641, 1644-1645 dhe 1652-1656, i Shtjefën Gasparit më 1671, Pjetër Bogdanit etj. Të gjitha këto relacione janë botuar nga studiues të huaj, të cilët nuk njohin ose e njohin pak gjuhën shqipe dhe toponimet shqipe, shpesh herë, duke sjellë ngatërresa dhe pasaktësi të theksuara.

Në këtë shkrim do të flasim për relacionin e Vinçenc Zmajeviqit nga viti 1703. Është koha kur në Selinë e Shenjtë pontifikonte Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti. Në fillimin e pontifikatit të këtij pape (1700), në trojet shqiptare kishte një kryeipeshkv dhe vetëm tre ipeshkvë, Pjetër Zymini, kryeipeshkëv i Durrësit, Nikollë Vlladanji, ipeshkëv i Lezhës, Gjergj Theodori, ipeshkëv i Sapës dhe Pjetër Karagiqi, ipeshkëv i Pultit. Disa vite më vonë këtyre u bashkohen edhe dy ipeshkvë: Anton Babi, ipeshkv i Shkodrës, Marin Gjini ipeshkv i Pultit, ndërsa si kryeipeshkv kemi në Shkup Pjetër Karagiqin dhe Vinçenc Zamjeviqin në Tivar, kështu që plotësohen selitë vakante kryeipeshkvnore dhe ipeshkvnore më të rëndësishme shqiptare.

Numri i përgjithshëm i famullive ishte 87, të cilat mbulonin 279 vendbanime, ku shërbente një kler prej 98 meshtarësh shekullarë, 32 misionarësh françeskanë të reformuar, si dhe 7 rregulltarë françeskanë observantë shqiptarë. Numri i përgjithshëm i frymëve të krishtera ishte 65.159.

Duke njohur të gjithë situatën nga afër, Papa Klementi XI, fillimisht emëron Vinçenc Zmajeviqin kryeipeshkv të Tivarit (në vitin 1701), por edhe administrator të Ipeshkvisë së Budvës si dhe primas të Serbisë dhe vizitator apostolik për Shqipëri, Maqedoni, Bullgari dhe Serbi. Me bulë të veçantë, më datë 8 qershor 1702, Papa Klementi XI e emëron Vinçenc Zmajeviqin vizitator apostolik në të gjitha dioqezat shqiptare dhe misionet françeskane (Vincentius Zmajevich, archiepiscopi Antibarensis 8 Iulii 1702 deputavit visitatore apostolico eçlesiarum et missionum provincie Epiri seu Albaniae iuxta…) duke i dhënë kështu mundësinë që të vizitonte të gjitha territoret shqiptare dhe të raportonte për to në relacionet që do të hartonte gjatë qëndrimit të tij në këto territore. Relacionet e Zmajeviqit sot janë burime me vlera të jashtëzakonshme për historinë e trojeve shqiptare të asaj periudhe.

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. (Shih faksimilen e frontespicit botuar si ilustrim).

Ky dorëshkrim, mjaft i vëllimshëm, i kësaj biblioteke, nuk është botuar deri më sot me sa dimë ne. Në fakt, një kopje tjetër e këtij dorëshkrimi, e cila ka ndryshime të theksuara jo vetëm në formë, duke filluar që nga titulli, por edhe në përmbajtje, si toponimet, mikrotoponimet, renditja e lëndës burimore, shënimet statistikore, etj., ruhet në Archivio de Propaganda Fide në Vatikan, dhe mban titullin “Relatione dello stato d‘Albania e Servia visitate da Vincenzo Zmaievich Arcivescovo d‘Antivari. Nell Anno MDÇII in III (1702-1703), (shih faksimilen e frontespicit që po e botojmë në këtë shkrim), me sign. APF. SCR, Albania, v. 5, f. 535r 661v, dhe është botuar nga albanologu gjerman Peter Bartl në vitin 1979, i cili gjithsesi duhet krahasuar me origjinalin për disa gjëra që janë të diskutueshme dhe të pasaktësuara.

Puna e bërë nga albanologu P. Bartl, është për t‘u lavdëruar dhe përkon me pohimin tonë, edhe pse relacionet janë botuar ose edhe të pjesshme, si regesta ose në ndonjë rast janë bërë përpjekje të editohen të plota, vetëm nga të huaj. Historiani shqiptar Injac Zamputi, i përktheu relacionet, por pa pasur asnjëherë gjatë jetës së tij origjinalet e ndonjërit prej. Ai përdorte vetëm ato që botonin të tjerët, në shumë raste, me plot mangësi e gabime të shumta siç është në rastin konkret botimi i relacionit të Marinin Bicit nga viti 1610 nga kroati Franjo Raçki me plot gabime, shkurtime dhe pasaktësi të toponimeve që më vonë e boton Zamputi, një botim në anglisht ka bërë edhe Robet Elsie, por pa përmirësuar, korrigjuar apo rregulluar lëshimet e Raçkit, i cili në hyrje te botimit të tij pohon se ka shkurtime e gabime të shumta.

Dorëshkrimi që ruhet në BAV, është sipas mendimit tonë autograf i vetë Vinçenc Zmajeviqit, dhe sipas të gjitha gjasave duhet të jetë origjinali i parë, nga ku është përpiluar kopja e dytë me disa plotësime dhe ndryshime që ruhet në AFP dhe që është dorëshkrimi i At Gallanit, sekretarit personal të imzot Zmajeviqit.

Krahasimet e të dyja dorëshkrimeve i bëjmë me siguri të madhe, sepse ato i kemi konsultuar në vend, pra në origjinal në arkivat ku ruhen sot, përkatësisht në Archivio de Propaganda Fide  dhe në Biblioteca Apostolica Vaticana, por në të njëjtën kohë i kemi riprodhuar në kopje të skanuar dhe të stampuar nga BAV dhe AFP, të cilat na mundësojnë nxjerrjen e përfundimeve logjike dhe të sakta, duke eliminuar gabimet e mundshme ose të ngjashme me ato të ndonjërit që është marrë me studimin e njërës apo tjetrës kopje të dorëshkrimit.

Dorëshkrimi i relacionit që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit

Dorëshkrimi i BAV-it është i lidhur si vëllim më vete, ka kopertina pergameni të fortë. Duke filluar me f. 1 deri në f. 227, është dorëshkrimi i relacionit, ndërsa nga f. 228 deri në f. 231 vazhdon shtesa “Folium A” që përmban “Rescripta in Congregatione Generali 3a Decembris 1703; In Congregatione 18 Decembris 1703; 7 Januarii 1704; 21 Januari 1704; 28 Januari 1704; 12 Februarii 1704 dhe është një regjistër në gjuhën latine i dokumenteve në lidhje me vizitën apostolike të vitit 1702, por edhe dokumente që kanë të bëjnë me Kuvendin e Arbërit të vitit 1703, me botimin e akteve të Kuvendit dhe me masat e tjera që kanë të bëjnë me meshtarët, misionarët dhe famullitë e ipeshkvitë e vizituara, etj. Faqet 98, 107, 108, 136 dhe 170, në pjesën ku është dorëshkrimi i vizitës, janë boshe, por të faqosura, ndërsa në mes të faqeve 118-119 është futur një fletë, e cila përmban disa shënime që kanë të bëjnë me kapitujt e relacionit.

I tërë vëllimi është i shkruar nga një dorë e vetme, që është dora e Kryeipeshkvit V. Zmajeviq. Këtë e pohojmë me siguri, sepse kemi bërë krahasime të shumta me letërkëmbimin e bollshëm që ruhet në ASV, BAV dhe AFP të Zmajeviqit me të tjerët. Sipas shënimeve të marra në BAV, dorëshkrimi është restauruar në vitin 1890, në kohën e Papës Leone XIII (1878-1903), kur kardinal dhe prefekt i BAV-it ishte Joseph Hergenröther (1879-1890).
Dorëshkrimi është në gjendje të rëndë, sepse ka dëmtime të shumta, për shkak të cilësisë së dobët të letrës, dhe gërryerjes së ngjyrës gjatë shekujve. Në disa vende nuk lexohet ose lexohet me shumë vështirësi. Në BAV ka arritur së bashku me dorëshkrimet e tjera të kardinal Barberinit, që ruhen në këtë bibliotekë dhe i tërë fondi mban emrin e tij.

Frontespici i dorëshkrimit mban titullin që shënuam më lart, ndërsa faqja në vazhdim është bosh dhe e pafaqosur. Në f. 1-18, imzot Zmajeviqi bën një përshkrim të përgjithshëm, historik dhe gjeografik të Shqipërisë dhe dioqezave të saj, duke shkruar për historinë e shqiptarëve, origjinën e tyre, historikun përmbledhës të dioqezave dhe shtrirjen hapësinore të tyre (kufijtë e secilës), gjendjen ekonomike, informacione mbi faqosjen e taksave dhe punën angari që bëjnë të krishterët të detyruar nga turqit. Pastaj shkruan për veset dhe virtytet e shqiptarëve, mungesën e klerit, injorancën e madhe të klerit që shërben në tërë territorin e Shqipërisë, si dhe propozon masat konkrete që duhen ndërmarrë, e ajo më kryesorja është thirrja e një Kuvendi gjithëshqiptar sa më parë që të jetë e mundur.

Në vazhdim, në hyrje të çdo kapitulli, imzot Zmajeviqi përshkruan me saktësi gjithçka që ka të bëjë me jetën sakrale dhe fetare të popullit dhe klerit, për toponiminë e dioqezave, famullitë, gjendjen e objekteve të kultit, kishave, duke saktësuar se cila është në gjendje të mirë, cila është gjysmë e rrënuar dhe cila e rrënuar krejt dhe kanë mbetur vetëm si rrënoja apo gërmadha; bën përshkrimin e mbishkrimeve, pastaj sjell shënime për reliktet, orenditë, ikonat kishtare, të ardhurat e famullive, administrimin e sakramenteve, pastaj kujdes të veçantë i kushton praktikës dhe shmangieve që janë në kundërshtim me jetën e krishterë dhe ajo më kryesorja, sjell numrin e saktë të popullsisë së gjithë territorit shqiptar. Në fund të çdo kapitulli shënon masat konkrete për të shmangur keqpërdorimet, pastaj propozon mundësitë për rindërtime, restaurime dhe ngritje të reja të kishave të dioqezave përkatëse, shënon me saktësi se cilat janë pajisjet që u nevojiten kishave, rrobat, orenditë e shenjta dhe gjëra të tjera.

Meqenëse titulli i dorëshkrimit të BAV-it ndryshon nga ai i AFP, në vazhdim sjellin në mënyrë përmbledhëse secilin veç e veç, të përkthyer në gjuhën shqipe, duke shënuar edhe numrin e faqeve të dorëshkrimit, për të bërë të mundur orientimin e studiuesve dhe historianëve shqiptarë dhe të tjerë që dëshirojnë të merren me studimin e këtij dorëshkrimi. Kështu kemi: Gjendja e kryeipeshkvisë së Tivarit nga lashtësia deri më sot; gjendja e dioqezës së Shkodrës; gjendja e ipeshkvisë së Pultit; gjendja e ipeshkvisë së Sapës; gjendja e ipeshkvisë së Lezhës; gjendja e kishës së kryeipeshkvisë së Durrësit; gjendja e kishës së Budvës; gjenda e kishave të Serbisë nën administrimin e kryeipeshkvit të Shkupit; gjendja e krishtërimit në Bullgari; propozime konkrete për tejkalimin e situatës në Shqipëri dhe Serbi; të dhëna të sakta statistikore për fshatrat, famullitë, shtëpitë dhe besimtarët e krishterë, skizmatikët e turqit që banojnë në secilën prej dioqezave të Shqipërisë.

Dorëshkrimi i APF është i lidhur me dokumente të tjera në një vëllim mjaft voluminoz, që përmban dokumente për vitet 1696-1707, si vëll. V, për Shqipërinë, me titull: Scriture Referite nei Congressi, Albania. Po ashtu, në këtë dorëshkrim, gjejmë një vizatim shumë të bukur të kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendeshin në kishën e Oroshit të Mirditës, me pamje të ndryshme shenjtorësh dhe mbishkrime të përziera në gjuhët greke dhe sllave-qirilicë, që nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it dhe sipas mendimit tonë dhe të arkivistëve të AFP, është punim i bërë pasi është dorëzuar relacioni, por që i përket viteve të relacionit.

Një ndryshim tjetër kemi në fletën 589r ku gjejmë të dhënat dhe sqarimet përkatëse për vizatimin dhe mbishkrimet e kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta të relikeve të argjendit të kishës së Oroshit, ku shënjohet se në qendër është vendosur Shën Lleshi, sipër ka një engjëll që duhet të jetë Shën Gabrieli ose Shën Mihaili, majtas janë Jezu Krishti, Shën Mëria dhe një martir, ndërsa djathtas Shën Prokopi, Shën Dhimitri dhe Shën Nestori, poshtë mbishkrimi në greqisht dhe sllavisht-qirilicë. As ky shënim nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it. (Sjellim si ilustrim këtë vizatim të bukur).

Duke studiuar me kujdes të dyja kopjet e Relacionit të Vinçenc Zmajeviqit, natyrisht duke pasur parasysh edhe dallimet e cekuara më lart, mendojmë se ky Relacion, në mënyrë shumë të qartë, me objektivitet dhe saktësi paraqet regjistrimin e popullsisë shqiptare në fillimshekullin XVIII, por njëherësh, pasqyron edhe gjendjen ekonomike, politike, kulturore dhe shpirtërore-fetare të popullit shqiptar, që ndodhej nën sundimin turk, duke nxjerrë në pah, mendojmë ne, me objektivitet edhe dobësitë, injorancën, deformimet dhe shpërdorimet e ndryshme të klerikëve shqiptarë që shërbenin në dioqezat shqiptare, që njëherësh është edhe tregues për një nga momentet më të rëndësishme të jetës së Kishës Shqiptare, në kohën kur po bëheshin përpjekje të pareshtura për të zbatuar dekretet e reformës kishtare.

Në anën tjetër, ky dorëshkrim në dy kopje të ndryshme, në dy vende të ndryshme, ka vlerë të jashtëzakonshme historike, sepse në masë të konsiderueshme mundëson njohjen e rrethanave të përgjithshme qofshin ato gjeopolitike, historike, ekonomike, kulturore apo fetare, të mbajtjes së Kuvendit të Arbërit dhe është dëshmi burimore arkivore pararendëse e këtij Kuvendi, nga viti 1703. Ndërsa At V. Malaj për dorëshkrim shkruan: “Përmes rreshtave të Vizitës ne kuptojmë për gjendjen e padurueshme të klerit dhe të besimtarëve. Nga kuadri i dhënë nxjerr krye një bashkësi e krishterë jo pa njolla morale, megjithëse në thelb besnike e traditave stërgjyshore e fetare, në mjaft raste të ngjyrosura me devocion të veçantë për këtë apo për atë shenjt protektor, që jo gjithmonë ishin të motivuara nga ana teologjike mbi një bazë të shëndoshë katekistike kryesisht nga kujdesi i pamjaftueshëm pastoral që kishte mbetur në dorë të pak meshtarëve dhe misionarëve”.

Kush është imzot Vinçenc Zmajeviqi?

Vinçenc Zmajeviqi rrjedh nga një familje me traditë, e cila për herë të parë në dokumentet arkivore përmendet në vitin 1543 (arkivi i Kotorrit). Në fillim të shek. XVII, një degë e familjes nga Kotorri shpërngulet në Perast. Nga kjo familje dalin emra të njohur si Andre Zmajeviqi, prelat i lartë kishtar dhe Kryeipeshkv i Tivarit; Kristofori, i ati i Vinçencit, që ishte kapetan në marinën detare dhe tregtar i njohur i kohës, pastaj i vëllai më i madh i Vinçencit, Mateo, ishte admiral në flotën detare ruse, etj. Vinçenc Zmajeviqi lindi më 23 dhjetor të vitit 1670, në Perast (Mali i Zi) nga prindërit Kristofori dhe Helena. U pagëzua nga i ungji, imzot Andre Zmajeviqi, i cili edhe ndikoi shumë në formimin dhe përcaktimin e së ardhmes së Vinçencit të ri. Në moshën 15-vjeçare u dërgua në Romë pranë Kolegjit të Propagandës Fide, ku studioi teologji dhe filozofi. Gjatë qëndrimit dhe studimeve në Romë, takoi shumë personalitete të jetës kishtare dhe publike, por dy ishin më me ndikim te studenti i ri: kardinali Françesk Albani (më vonë Papa Klementi XI) dhe profesori i kolegjit ku ai studioi, Gjon Pashtriqi.

Në Romë fitoi gradën doktor në shkencat teologjiko-filozofike dhe për disa vjet u bë pedagog pranë këtij kolegji. Në vitin 1695 kthehet në atdhe, ku me propozim të Senatit të Venedikut, praktikë e kohës, Vinçenci emërohet abat në abacinë e Shën Gjergjit pranë Perastit, që ishte abaci titullare e abacisë së mirënjohur të Shën Sergjit e Bakut, në Shirgj të Bunës, nga e cila administrohej edhe famullia e Shën Nikollës në breg të Bunës (1695-1701). Me vdekjen e Kryeipeshkvit të Tivarit, Marin Gjorgës, Papa Klementi XI, Zmajeviqin e ri, në moshë vetëm tridhjetë e një vjeçare, më 18 prill të vitit 1701, e emëron Kryeipeshkëv të Tivarit. Pas një shërbimi prej dymbëdhjetë vitesh si Kryeipeshkëv i Tivarit, imzot Vinçenci emërohet nga Papa Klementi XI, si kryeipeshëkv në Selinë Metropolitane të Zarës, më 23 maj të vitit 1713. Arsyet e një transferimi të tillë ishin krejt personale, nga frika e një hakmarrje të mundshme nga njerëzit e kontit Bujoviq, i cili u vra nga vëllai i imzot V. Zmajeviqit. Në kryeipeshkvinë e Zarës qëndroi deri në vdekje, më 11 shtator 1745. Edhe pse fizikisht larg shqiptarëve, ai gjatë gjithë kohës u kujdes dhe ndoqi nga afër çfarëdo që ndodhte atje. P.sh. në vitet 1721 dhe 1726, u kujdes që një pjesë e popullsisë shqiptare të shpërngulej nga trojet e tyre rreth Liqenit të Shkodrës, nga Brisku, Shestani, Lajra dhe Arbëneshi dhe të vendosej në paralagjen e Zarës Arbanasi por edhe në Zemunik e Plloçe. Imzot Zmajeviqi në moshën 15- vjeçare shkroi veprën “Razgovor duhovni”, ndërsa më vonë shkroi edhe një vëllim me poezi me titull “Musarum chorus in laudem Antonii Zenii” (1694), dhe po këtë vit botoi në Romë edhe “Corona poetica,” pastaj ishte autor i traktateve: “Ogledalo istine-Speçhio della verita” (1721) të një letre për vëllain Mateo, një “Dëshirë” për Koncilin Provincial të Francës, mbi bulën e Papës Klementi XI Unigenitus (1713), pastaj “Quenselle” traktat kundër herezive, etj. Me rëndësi të veçantë për albanologjinë është botimi i dokumenteve të “Kuvendit të Arbnit”, më 1706, në gjuhën latine dhe shqipe, pastaj edhe “Relacioni…”, si dhe një vëllim i lidhur me letërkëmbim prej 52 copë letra nga viti 1700-1729 që ruhen në Zagreb, por edhe relacione të tjera, dorëshkrime e korrespondencë e shumtë që ruhet në ASV, BAV, AFP, Zarë, HAZU, SNKZ, etj., dhe që ende janë të pabotuara 

SHQIPTARI NIKOLLË LEONIK TOMEU – FIGURË E SHQUAR E HUMANIZMIT DHE E RILINDJES EVROPIANE

by

Pikture murale e Leonik Tomeu nga viti 1942 qe ruhet ne Sala dei Quaranta ne Palazzo Bo, te Universitetit te Padoves
Portret i Leonik Tomeut punuar nga Paul Jovio ne vitin 1577
Frontespic i librit te L. Tomeut nga viti 1525
Epitafi ne varrin e L. N. Tomeut ne Padove.

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta. – Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik. – Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Një kontribut të veçantë gjatë mesjetës në kuadrin e Rilindjes Evropiane kanë dhënë intelektualë të nderuar dhe shumë të çmuar shqiptarë, të cilët vepruan në mërgim, jo në vendlindjen e tyre në Arbëri, e cila për një kohë ishte objekt sulmesh dhe shkatërrimesh të shumta, e më vonë edhe e pushtuar nga pushtuesi osman. Veprimtaria e këtyre mendjeve të ndritura është fare pak e njohur ose e panjohur fare. Mungojnë studime monografike për veprimtarinë e tyre, por mungojnë gjithashtu edhe të dhëna biografike. Ato pak që janë, shpesh janë kundërthënëse e bien ndesh mes autorëve të ndryshëm, të cilët kanë shkruar shkarazi pa ndonjë thellim dhe studim të mirëfilltë, e ç’është më e keqja, pothuajse tërësisht mungon një bibliografi komplete, shterruese, e cila do na njihte më për së afërmi me veprimtarinë e tyre krijuese, me dominimin e tyre profesional më shumë se një herë në fusha të ndryshme ndaj kolegëve dhe bashkëkohanikëve të fushave përkatëse.

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta.

Në ndonjë rast, ndonjë zë i vetmuar ka provuar të shkruajë për ndonjërin prej këtyre figurave të mëdha të kohës, të cilët nderoheshin e respektoheshin jashtëzakonisht shumë në vendet ku vepronin e krijonin, duke ngatërruar edhe më keq, edhe ato pak informacione që kishin nga bashkëkohanikët apo të huajt. 

Këta krijues, latinistë arbëror-shqiptarë, në shumë raste e kanë njohur njëri-tjetrin, kanë bashkëpunuar me njëri-tjetrin. Ndër ta mund të përmendim Gjon Gazullin, Marin Barletin, Nikollë Leonik Tomeun, Mikel Marulin, Marin Beçikemin, Mihail Artiotin, Ndre Lleshin, Domenik Topinë, Pal Engjëllin, Pal e Ndre Gazulin, Viktor Karpaqin, Mark Bazaitin, etj., me opusin e tyre krijues në kohën kur jetuan, jo në pak raste kanë shënuar origjinën e tyre, arbërore ose epirote, kanë shkruar për popullin arbëror ose epirot, për heronjtë dhe burrat e nderuar që dolën nga gjiri i këtij populli, duke theksuar më se një herë se ndiheshin krenarë për përkatësinë e tyre.

Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik. 

Leonik Tomeu lindi në Venedik në vitin 1456 nga prindër shqiptarë, që për shkak të rrezikut osman kërkuan strehim në Venedik, duke krijuar një jetë solide në shtresën e fisnikërisë së lartë venedikase. Në disa raste ka pasur debate si për origjinën e Tomeut ashtu edhe për vitin e lindjes. Mirëpo, kohëve të fundit studiuesi italian M. E. Cosenza, në një studim shumë serioz, me argumenta të forta dhe të qëndrueshme shkencore pohon se Tomeu është epirot dhe mbiemrin e tij e nxjerr me origjinë nga toponimi i malit të Tomorrit. 

Në këtë drejtim, studiuesi kosovar Jahja Drançolli ka dhënë një kontribut të çmueshëm duke botuar disa studime për Tomeun. Ndër të tjera që në vitin 2001, pra para 10 vitesh, ai botoi edhe portretin me ngjyra të Marin Beçikemit që gjendet në Sala dei Quaranta (Palazzo Bo) në Universitetin e Padovës, ku gjendet edhe portretri i Nikollë Leonik Tomeut, të cilin po e botojmë si ilustrim. Pra këto dy portrete janë botuar që para mëse dhjetë vitesh, e jo siç shkruhet në ndonjë rast se botohen për herë të parë, në vitin 2010! 

Si familje e kamur e renditur në mesin e fisnikërisë venedikase, familja e Tomeut kishte prona jo vetëm në Venedik por edhe në qytetet e afërta, si p.sh. në Padovë. Rininë e tij Nikolla e kaloi në mes të Venedikut dhe Padovës. Studimet për greqisht i filloi në Padovë dhe i përfundoi në Milano e Firence. Në vitin 1485 u laureua në Universitetin e Padovës për “Filozofi e mjekësi”. Ai së bashku me të vëllain, Bartolomeun, po ashtu intelektual i njohur i kohës (orator et poeta), gjatë viteve 1485 – 1488 vepruan e punuan në qytetet e Romës dhe të Firencës. Një gjë e tillë na dëshmohet nga letrat origjinale në greqisht të Demetrius Chalcocondyles (Δημήτριος Χαλκοκονδύλης), i cili shkruan për këta dy dijetarë që kishin studiuar te ai dhe ishin shquar për zgjuarsi dhe mençuri.

Duke qenë tashmë emër i njohur në vitin 1486, Nikollën e gjejmë në mesin e eruditëve të shumtë që takoheshin në shtëpinë e ambasadorit të Polonisë, në Firencë, F. Bonacorsi, së bashku me A. Mocenigon, G. Calfurion, L. Creticon etj, të quajtur si “viros eruditos pariter et eloquentes.” Po këtë vit, Nikollë Leonik Tomeu kthehet në Padovë, ku sipas dokumenteve që zotërojmë, kishte një patunshmëri pronësore mjaft të madhe në Padovë (një pallat e kopshte) e Stagna (Salboro), por duke qenë ngushtë i lidhur me filozofinë dhe shkencën ai vazhdon jetën e tij prej diplomati dhe politikani. Kjo gjë vërehet nga letra C. Fedele-s dërguar Tomeut më 9 gusht të vitit 1486 (shih letren e botuar: Cassandrae Fidelis venetae. Epistolae et orationes. Padua: Franciscus Bolzetta, 1636). 

Më 21 prill të vitit 1497, Senati i Venedikut, e emëron Tomeun, profesor të filozofisë dhe të mjekësisë në Universitetin e Padovës, për të ligjëruar në greqisht tekstet greke të Aristotelit. Pra, është profesor edhe më herët se shqiptari tjetër i njohur i Humanizimit, Marin Beçikemi. (Për më shumë shih: ASV, Venedik, Senato terra, v. (reg).12, f. 201 e vijim). Gjatë kohës që ligjëroi në Universitetin e Padovës, Tomeu kishte kontakte te shumta me filozofë, humanistë e intelektualë të shumtë të kohës. Kjo më së miri vërehet nga dokumentet origjinale që ruhen në Arkivin e Venedikut.

Fama e tij ishte në kulm. Më 29 shtator të vitit 1504, me urdhër të Senatit të Republikës së Shën Markut, Tomeu transferohet në Venedik, përkatësisht në shkollën publike të themeluar në vitin 1408, pranë Katedrës së Filozofisë, për të ligjëruar filozofi, gramatikë e retorikë në greqisht dhe latinisht, në universitetin i cili varej direkt nga Kancelaria e Senatit të Republikës. Sipas një dekreti të Senatit, që na është ruajtur në orijgial, katedra në fjalë kishte qëllim të dyfishtë: përkatësisht aty përgatiteshin studentët për studime të larta në fushat humaniste dhe noterët e ardhshëm aq të njohur venedikas. Edhe pse në këtë Universitet konkurenca në mes të profesorëve ishte shumë e madhe, Tomeu, bëri emër të mirë duke ligjëruar për vite të tëra. 

Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Opusi krijues i N. L. Tomeut është i shumënduarshëm duke shkruar vepra nga fusha e filozofisë, historisë, letërsisë, astronomisë, mjekësisë, fizikës, arkeologjisë, kritikës së artit dhe u shqua veçanërisht në fushën e përkthimeve nga gjuhës klasike greke e latine. U shqua edhe si një ndër koleksionistët më të mëdhej të kohës për vepra të ndryshme arti dhe eksponate arkeologjike. Ai mbajti korrespodencë me shumë burra të ndritur, humanistë, shkencëtarë e filozofë, mjekë e shkrimtarë por edhe intelektualë e fisnikë me emër e famë botërore, në gjuhët greke, latine e italiane. Kjo korrespodencë, e cila pjesërisht është botuar, është një pasqyrim i erudicionit dhe dijes enciklopedike që zotëronte Tomeu. Është për t’u theksuar se Tomeu bashkëpunoi shumë afër me botuesit e njohur shqiptarë, vëllëzërit Vitalibus, të cilët botuan veprat e disa autorëve shqiptarë, jo vetëm në Venedik, por edhe në qytete të tjera italiane. 

Nikollë Leonik Tomeu vdiq më 28 mars 1531 në Padovë dhe u varros në Kishën e Shën Françeskut, ku edhe sot e kësaj dite ruhet pllaka e varrit së bashku me epitafin që e shkroi miku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo.

***

Në vazhdim po sjellim disa nga titujt e veprave kreyesore të Leonik Tomeut ku ai është autor, bashkautor ose përkthyes nga greqishtja, latinishtja apo italishtja. Të gjithë veprat e poshtëshënuara ne i disponojmë të riprodhura dhe të skanuara nga origjinalet të cilat ruhen në biblioteka të ndryshme botërore. Renditja është sipas kriterit kronologjik të vitit të botimit. Dy nga veprat e poshtëshënuara janë botuar nga Bernardinus de Vitalibus, botues i librit të Marin Barletit, “Histori e Skenderbeut”:

  1. De varia historia libri III. Venetiis, per Lucanton. Iuntam, 1521
  2. Aristotelis Stagiritae. Parua naturalia. De sensu et sensili. De memoria et reminiscentia. De sonno et uigilia. De insomniis. De diuinatione per somnia. De animalium incessu. De exstansione et breviate. Venezia, codicem hunc ex impressione representauerunt Bernardinus & Mattheus fratres Vitales Veneti, 1523 mense Iunii 
  3. Dialogi nunc primum in lucem editi quorum nomina proxima pagina habentur. Venetiis, in aedibus Gregorii de Gregoriis, 1524, mense Septembri 
  4. Opvscvla nvper in lvcem aedita qvorvm nomina proxima habentvr pagella: cum priuilegio. Venetiis, opusculum hoc ex impressione repraesentauit Bernardinus Vitalis Venetus, 1525 die XXIII Februarii 
  5. Aristoteles Omnia ex exemplaribus. Florentiae, per haeredes Philippi Iuntae, 1527
  6. Aristotelis Stagiritae Parva quae vocant Natvralia: De sensu & sensili. De memoria & reminiscentia. De somno & vigilia. /Omnia in latinum conuersa, & antiquorum more explicata. Parisiis, Colonaeus, 1530
  7. De animorum essentia dialogus. Venetiis, per Io. Ant. eiusque fratres Sabios, 1530
  8. De varia historia libri tres: nuper in lucem editi. Basileae, in officina Frobeniana, 1531
  9. De varia historia libri tres nuper in lucem editi. Index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna uisa sunt locupletissimus. Venetiis, in aedibus Lucae Antonii Iuntae Florentini, 1531 mensis Ianuarii die XX
  10. De uaria historia libri tres:  nuper in lucem editi: index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna sunt locupletissimus. Lugduni, Apud Gryphium, 1532
  11. Liber de morbo Gallico, Venetia, 1535
  12. P. Ovidii Nasonis Fastorvm. Lib. VI. Tristivm Lib. V. De Ponto Lib. III. Basileae, 1538
  13. Conuersio in latinum, atque explanatio primi libri Aristotelis de partibus animalium. Liber apprime utilis, nunc primum ex archyetipo in lucem aeditus. Venetijs, apud Ioannem de Farris, & fratres de Riuoltella, 1540
  14. Cl. Galeni liber absolutissimus, quem technem iatruken, hoc est, medicinalem inscripit. Basileae, 1541
  15. Conversio atque explanatio primi libri Aristotelis De partibus animalium. Basileae, Apud Bartholomaeum Westhemerum, 1541
  16. Li tre libri di Nicolo Leonico de varie historie, nuouamente tradotti in buona lingua volgare. In Venetia, per Michele Tramezzino, 1544
  17. Parua naturalia. De sensu & sensibili. De memoria & reminiscentia. De somno & uigilia. Omnia in Latinum conuersa & antiquorum more explicata a N. Leonico Thomaeo. Venetiis, ex impressione representauit Iacobus Fabrianus, 1546.
  18. De uaria historia libri tres: cum eorum, quae notatu digna sunt, indice locupletissimo. Lugduni, Apud Seb. Gryphium, 1555

Njëri ndër ata që vlerësuan lart Nikollë Leonik Tomeun ishte edhe miku dhe bashkëkohaniku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo (1470-1547) i cili shkroi edhe tekstin e epitafit të varrit (shih ilustrimin) të Tomeut, në latinisht e greqisht. Epitafi sot ruhet në kishën e Shën Françskut, në Padovë. Me pak rreshta me një elegancë të rrallë gjuhësore, Bembo pasqyroi në mënyrë të veçantë aktivitetin e Tomeut, thjeshtësinë, ndershmërinë dhe virtytet e larta e të tjera të tij.

Nikollë Leonik Tomeu gjatë jetës së tij kishte lidhje miqësore dhe shumë të afërta me humanistë të njohur të kohës si: Chalcocondyles, G. B. Suardo, G. A. Agurello, Ermalo, P. Sasso, Barbaro, Musuro, G. Danto, Gaza, F. Bellafini, Agripulo, L. Cretico, Koperniku, Erazmi i Roterdamit, B. Gaurico, C. Castaldi etj. Duke u renditur në mesin e klasikëve latinë, grekë dhe italianë, G. Bologni shkruan se ai ishte filozof i madh, orator e poet shumë elegant, përkthyes i shquar dhe mendimtar i thellë me ide dhe vepra përparimtare.

Përveç veprave origjinale, përkthimeve dhe debateve, Tomeu shkroi edhe poezi. Ndryshe nga opusi i tij i gjerë të cilën e shkroi kryesisht në latinisht e greqisht, krijimet poetike – poezitë – ai i shkroi në italisht. Duke qenë njohës i thellë i klasikëve, veçanërisht nën ndikimin e fortë të Petrarkës, ashtu si edhe bashkëkohësit e tij ai shkroi duke pranuar formën dhe strukturën e poetëve të parë të Humanizmit dhe të Rilindjes. Për Nikollë Leonik Tomeun si poet, shkruan edhe D. de Bellis: “Tomeu paraqiti në veprimtarinë e tij të tërësishme epokën e vet, duke riveluar në poezinë e tij natyrën, vetitë cilësore dhe karakterin filozofik të gjenialitetit dhe të erudicionit të tij në njohjen e thellë të klasikëve.”

Të dyzet portretet që ruhen në “Sala dei Quaranta Palazzo del Bò,” të Universitetit të Padovës i punoi piktori italian Giacomo dal Forno në vitin 1942, duke i realizuar ato në teknikën temperë. Të dhënat u nxorën nga Carlo Anti [ed.], “Descrizione delle sale accademiche al Bo e del Liviano (Padova: Tipografia Antoniana, 1957), f. 35-36. Në portrete janë paraqitur studentët ose docentët e huaj nga njëzetë e tre vende të Evropës, të cilët studiuan ose punuan në Universitetin e Padovës. Në mesin e këtyre dyzet portreteve janë edhe dy shqiptarë, Nikollë Leonik Tomeo dhe Marin Beçikemi. Renditja e emra është kronologjike, sipas viteve dhe datave të lindjes.

  1. Witelo, polak (shek. XIII) ne Padovë qëndroi në vitet 1260-1268;
  2. Nicolo Cusanus, gjerman (1401-1464);
  3. Giovanni Argiropulos, grek (1410-1492);
  4. Janus Pannonius, hungarez (1434-1472);
  5. Nicolo Leonico Tomeo, shqiptar (1456-1531);
  6. Thomas Linacre, anglez (1460-1524);
  7. Marino Becichemo, shqiptar (1468-1526);
  8. Francisk Skorina, rus (1490-1535);
  9. Protasius di Czernahora, çek (shek. XV);
  10. Georgius Benignus, boshnjak (?-1540);
  11. Emile Perrot, françez ( ?-1556); 
  12. Damiano de Goes, portugez (1502-1574); 
  13. Michele de L’Hospital, françez (1504-1573); 
  14. Klemens Janicius, polak, 1516-1543);
  15. Antonio Agustin, spanjol (1517-1586); 
  16. Jan Kochanowski, polak (1530-1584);
  17. Johannes Samburcus), hungarez (1531-1584);
  18. Francis Walsingham, anglez (1532-1590);
  19. Stefano Bathory, hungarez (1533-1586);
  20. Johannes van Heurne, holandez (1543-1601); 
  21. Caspar Bauhin, zvicerian (1560-1624); 
  22. Adrianus Spigelius, flaman (1578-1625); 
  23. Wiliam Harvey, anglez (1578-1657);
  24. Jean Prevotius, zvicerian (1585-1631); 
  25. Olaus Worm, danez (1588-1654);
  26. Werner Rolfinck, gjerman (1599-1673);
  27. Johanes Ruthven, skocez (shek. XVI);
  28. Johannes Georg Wirsüng, gjerman (1600-1643);
  29. Thomas Bartolin, danez (1616-1680);
  30. Pier von Resenius, danez (1625-1688);
  31. Olof Rudbeck, suedez (1630-1702);
  32. Alessandro Maurocordato, grek (1636-1709)
  33. Constantino Cantacuzino, rumun (1650-1716);
  34. Marcus Gerbezius, slloven (1658-1718);
  35. Jan Krtitel Bohac, çek (1724-1768);
  36. Oliver Goldsmith, iralndez (1728-1774);
  37. Emanuele Sciascian, armen (1775-1858);
  38. Giovanni Antonio Capodistria, grek (1776-1831);
  39. Peter Vasiljevic Postnikov, rus (shek. XVIII);
  40. Demeter Dimitrije, kroat (1811-1872).

NJË HISTORI E PABOTUAR PËR GJ. K. SKËNDERBEUT NGA VITI 1752 E AUTORIT KROAT – ÁT MATE ZORIÇIQIT

by

Faqja e pare e doreshkrimit te Zoriciqit nga viti 1752

Faqja 90 nga doreshkrimi i at M. Zoriciqit nga viti 1752
Faqja e fundit e doreshkrimit te Zoriciqit nga viti 1752

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në Shibenik, në famullinë e Shën Lovrit, në fondin e pasur me dorëshkrime të kësaj famullie, ruhet një dorëshkrim i át Mate Zoriçiqit, me titull: Ogledalo prisvitloga i ponosnoga vojevagna vlastelina Jure Castriochianina, recenoga Scanderbeg /Pasqyrim i të përndritshmit dhe të nderuarit fisnik Gjergj Kastriotit të quajtur Skanderbeg/. Ky dorëshkrim ruhet me signaturën: R. K – 17/I. II. 

Përkundër vlerës burimore dhe rëndësisë kohore kur u shkrua, ky dorëshkrim nuk është botuar kurrë deri me sot. E kanë përmendur deri me sot vetëm kalimthi, pa dhënë informacione të sakta, përshkrim të përmbajtjes apo fizik vetëm dy studiues Ivan Kukuljeviq Sakcinski dhe Zeqeria Neziri.

Gjatë qëndrimit tonë në Shibenik, patëm fatin që ta studiojmë në vend origjinalin e këtij dorëshkrimi mjaft voluminoz dhe shumë të vlefshëm: arritëm të bëjmë edhe transkriptimin e tij dhe njëkohësisht të nxjerrim edhe një riprodhim të tërësishëm fotografik dhe një tjetër të skanuar me rezolucion shumë cilësor.

Dorëshkrimi ka 92 fletë, format të madh, (in foglio) me dimensione: 26.3 x 49.5 cm dhe ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë përbëhet nga nëntë kapituj; ndërsa pjesë e dytë ka trembëdhjetë kapituj, dhe gjithsej përbëjnë njëzetë e dy kapituj. 

Çdo kapitulli i paraprinë një nëntitull i shkurtër, i cili në mënyrë përmbledhëse tregon se për çfarë bëhet fjalë në tekstin në vazhdim! I tërë teksti është i mbushur me data dhe vite të sakta, gjë që e rrit vlerën dhe rëndësinë e dorëshkrimit. Përveç kësaj, emrat e bashkë-luftëtarëve të Skënderbeut dhe të kundërshtarëve të tij janë shënuar me një korrektësi të jashtëzakonshme. 

Në disa raste, vërehet një njëanshmëri e lehtë në favor të Venedikut, qëndrim ky të cilin autori e arsyeton me mjeshtëri të veçantë, duke treguar madhështinë, forcën dhe diplomacinë e përkryer që kishte Republika e Shën Markut, në atë kohë. Megjithatë, autori nuk lë pa përmendur as rolin e paçmuar që luan në këtë kohë (mesjetë) Republika e Shën Vlashit – Raguza (Dubrovniku i sotëm) për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Ai rikujton figura dhe autoritete të shquara shqiptare që jetuan e vepruan në Dubrovnik në këtë kohë ose vite më vonë si vëllezërit Gazuli (Gjoni, Pali e Ndreu), pastaj Marin Biçikemin, disa nga pinjollët e Topiasve, Muzakajve etj. Një vëmendje të veçantë i kushton dhënies së titullit të “qytetarisë së nderit” Gj. K. Skënderbeut, por edhe djalit të tij Gjonit, si dhe ndihmës që Republika i ofroi Donikës (bashkëshortes së Skënderbeut) dhe djalit të saj Gjonit pas vdekjes së prijësit shqiptar etj. Shënimet janë të sakta dhe fitohet përshtypja se át Mate Zoriçiqi ka shfrytëzuar burimet arkivore raguzane të kohës.

Dorëshkrimi është shumë i dëmtuar, sidomos faqet e para dhe ato të fundit. Edhe në brendësi, në disa vende lexohet me vështirësi. Lagështira, e në disa vende edhe ngjyra, e kanë gërryer letrën, e cila ishte e cilësisë së dobët. I tërë dorëshkrimi është shkruar në të ashtuquajturën “bobinë letre”. Teksti lexohet lehtë. Ai është i shkruar në gjuhën kroate, në dialektin e ikavicës, nga një dorë e vetme fillim e fund, pa ndërhyrje redakture, që lenë të kuptohet se ishte përgatitur për botim. 

Për studimin e tij Át Mate Zoriçiqi ka përdorur burime të shumta, veçanërisht literaturë të botuar, të kohës të cilën ai ka pasur mundësi ta shfrytëzonte duke qenë se jo vetëm udhëtonte shpesh në Venedik, Romë, Milano, Paris, Vjenë, Budapest etj, por edhe sepse një gjë të tillë ia mundësonte edhe qyteti i Shibenikut dhe qytetet e tjera përreth ku kishte biblioteka mjaft të pasura. Sipas informacioneve të tërthorta kemi arritur në përfundim se át Zoriçiqi ka shfrytëzuar edhe burime të dorës së parë, d.m.th. lëndën arkivore të Raguzës (Dubrovnikut të sotëm), Venedikut dhe Romës.

Át Mate Zoriçiqi i shtjellon me kujdes të veçantë të dhënat burimore historike, ngjarjet, personalitetet e kohës, datat dhe informacionet e tjera, duke sjellë mjaft gjëra të reja jo vetëm për kohën kur u shkrua teksti, por edhe për ditët e sotme. Ai i qasej në mënyrë krejt të veçantë figurës së Gj. K. Skënderbeut. Pasi flet për dorëzimin e tij si peng në moshën tetë-vjeçare, përshkruan lidhjet e tij me të atin Gjon Kastriotin, ndërsa kur flet për Gjergj Kastriotin si intelektual át Mate Zoriçiqi në f. 14 të studimit të tij në dorëshkrim shkruan: “Skënderbeu lexonte dhe shkruante arabisht, turqisht, greqisht dhe kroatisht.” Fare qarte e ka shënuar “kroatisht” (Hervatski), që nënkupton se Skënderbeu ka shkruar edhe kroatisht, nëse me këtë át Zoriçiqi nuk ka menduar për sllavishten – çirilicën, sepse mesa duket ai ka pasur në dorë edhe dokumentet origjinale në shkruara në çirilicë nga kancelaria e Gj. K. Skënderbeut, dokumente këto që ruhen edhe sot e kësaj dite në Arkivin Historik të Dubrovnikut (si ilustrim ne po botojmë njërin nga këto dokumente). Në vijim të dorëshkrimin nuk gjejmë shënim tjetër për gjuhët e tjera që fliste ose shkruante Gj. K. Skënderbeu siç ishin gjuhët: shqip, latinisht e italisht.

Tërheq vëmendjen edhe pohimi i át Mate Zoriçiqit se e ëma e Gjergj Kastritotit, Vojsava, ishte nga një derë fisnike e njohur e fisit të shquar të Tribalëve shqiptarë të Pollogut (Maqedoni e sotme). Këtë pohim, át Zoriçiqi nuk e mbështet në ndonjë burim ose literaturë, por sidoqoftë për ne është mjaft interesant qëndrimi i tij. Po ashtu, ndoshta është ndër biografët e parë të Gj. K. Skënderbeut, që pohon se tre vëllezërit e Skënderbeut nuk i mbyti Sulltani, por ata vdiqën nga vdekje natyrale, pra as të helmuar dhe as në robëri, siç jemi mësuar të lexojmë në ditët e sotme. 

Dorëshkrimi është i përfunduar më 29 shkurt të vitit 1752. Këtë të dhënë na e ofron vetë autori, në faqen e fundit, /f. 92/. Kjo datë, na bën të pohojmë, se ky është, njëri ndër krijimet më të vjetra, deri sot të njohura, të një autori kroat për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Ky dorëshkrim, është edhe më i vjetër se libri i Andrija Kaçiq-Mioshiqit për Skënderbeun. 

Meqenëse as vepra e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit, nuk është shumë e njohur për studiuesin dhe lexuesin shqiptar, ngase ajo është përkthyer vetëm fragmentarisht, (siç do shohim më poshtë) po sjellim disa nga të dhënat kryesore edhe për të.

Është e njohur se vepra e botuar e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit i takon zhanrit të përmbledhjeve të studimeve, është e punuar nga këngë epike dhe shënime në formë kronikash. Lëndën për këtë vepër át Kaçiq-Mioshiqi filloi ta mblidhte aty nga viti 1730 nga burime të shkruara dhe ato tregimtare gojore popullore, me qëllimin kryesor që të ndihmonte vetëdijesimin etnik dhe politik popullit kroat. Për herë të parë vepra e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit “Razgovor ugodni naroda slovinskoga” [Biseda të këndshme të popullit sllav] është botuar në Venedik në vitin 1756 duke u pasuar nga një botim i dytë në vitin 1759, i plotësuar dhe i ripërpunuar. Botimi i dytë deri me sot është botuar më shumë se shtatëdhjetë herë në gjuhë të ndryshme të botës. 

Disa nga këngët e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit janë botuar të përkthyera edhe në gjuhën shqipe. Për herë të parë këngën e parë për Gjergj Kastriotin Skënderbeun “Skenderbegovi mejdani” [Dyluftimet e Skënderbeut] e ka për kthyer shqip át Pashk Bardhi duk e botuar në gazetën “Shqipëria” të Bukureshtit, në vitin 1897, nr. 18, f. 4. I njëjti përkthyes, boton këngën e parë dhe gjashtë këngë të tjera të përkthyera në shqip në revistën e Faik Konicës “Albania” në vitet 1899 – 1901 dhe pas Luftës së dytë Botërore poeti kosovar Esat Mekuli (Sat Nokshiqi) boton tre këngët e para të përkthyera shqip në revistën e Prishtinës “Jeta e re”, 1967, nr. 6, f. 1181-1196 dhe 1968, nr. 1, f. 21-24.

Nuk është rastësi që për Gjergj Kastriotin Skënderbeun shkruajnë dy françeskanë kroatë, mendimtarë dhe ideatorë të Rilindjes kroate ose të njohur në historiografi si “Hrvastki ilirizam” [Ilirizmi kroat], sepse jo vetëm këta të dy, por edhe kleri tjetër kroat, kishte një bashkëpunim shumë të ngushtë me klerikët shqiptar. Kjo gjë mund të dokumentohet që nga shekulli XIV e këndej, [kur në Dubrovnik, shërbenin 28 priftërinj vetëm nga Drishtiti (shek. XIV)], sepse përveç afërsisë territoriale ekzistonte edhe faktori tjetër ai shkollimit të përbashkëtë të klerikëve të rinj shqiptarë e kroatë dhe studimit të përbashkët tyre në kolegje të ndryshme në Itali, Romë e gjetiu.

Këto lidhje, duhet të shikohen edhe nga aspekti kohor-historik. Nëse kemi parasysh (sipas legjendës) se françeskanët për herë të parë në Shqipëri i gjejmë që në fillim të Urdhërit të tyre, përkatësisht që në kohën e vetë Shën Françeskut, i cili duke u kthyer nga Siria në vitin 1220, ndalet në Lezhë, dhe vë themelet e Urdhërit të tij në Shqipëri, te Kuvendi i Zojës Shën Mëri. Por, nëse nuk duam të bazohemi në legjendën e sipërpërmendur, po në burime dokumentare, atëherë mund të themi që françeskanët e filluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri të paktën në fillimin e vitit 1236. Këtë e vërteton bula e papës Gregori IX (1227-1241) e lëshuar më 22 maj 1236 (viti i dhjetë i pontifikatit të tij), në të cilën shkruhet se atje ka “disa rregulltarë të cilët tani vonë kanë shkuar në atë krahinë, me dëshirën e tyre”. Megjithatë, të gjithë studiuesit dhe historianët që merren me historinë e këtij Urdhëri janë të një qëndrimi se, së paku që nga viti 1240 Urdhëri i Françeskanëve ishte aktiv dhe vepronte në territoret shqiptare. Pra, siç vërehet lidhjet e françeskanëve shqiptarë dhe kroatë kanë ekzistuar që nga themelimi i këtij Urdhëri, për të vazhduar deri në ditët e sotme.

Duke e konsideruar si heroin më popullor të popujve të Ballkanit, i cili luftoi jo vetëm për të drejtat dhe lirinë e popullit shqiptar, por edhe të popujve të tjerë të Ballkanit dhe Evropës së krishterë në përgjithësi, pjesa më e madhe e rilindasve kroat, ndër të tjerë edhe: át Mate Zoriçiqi e át Andrija Kaçiq-Mioshiqi, do ta e lartësojnë figurën e Skënderbeut dhe luftën e tij, në veprat e tyre letrare, por edhe në tekste historike, studime të veçanta, artikuj të shumët gazetash, etj, sepse në të, ata shohin rebelimin, qëndresën, luftën e drejtë dhe të pakompromis kundër zgjërimit Osman në Ballkan si mënyrën të vetme të kundërvënjës së këtij pushtuesi, për një bashkim kombëtar, për një qëllim të përbashkët, lirinë dhe ruajtjen e identitetit kombëtar kroat, për të cilin ata luftuan me shekuj të tërë duke e pasqyruar atë në shumicën e veprave të tyre! Mund të pohojmë, se figura e Skënderbeut, ka luajtur një rol shumë pozitiv, në rrjedhat historike romantike, të zgjimit të vetëdijes dhe ndrëgjegjësimit kombëtar të popullit kroat, posaçërisht në kohën e rilindjes kroate, sepse nga kjo kohë pos ribotimit të veprës së Marin Barletit “Histori e Skënderbeut” në latinisht në Zagreb më 1743, kemi edhe botime të shumta krijime origjinale të autorëve të tjerë kroatë.

VISET DHE QYTET SHQIPTARE NË VEPRËN E ROSACCIO-S NGA SHEKULLI XVI

by

Durresi
Shkodra
Sopoti-Kalaja
Tivari
Ulqini

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies, Budapest

Shtegtimet e udhëtarëve dhe të pelegrinëve nëpër detin Adriatik gjatë mesjetës nuk janë studiuar në masën e duhur deri tani, edhe pse ka mjaft burime të shkruara dhe literaturë të botuar. Territoret e vendit tonë gjenden që herët në hartat e udhëtarëve të ndryshëm. Në inkunabula (librat e shtypur deri në vitin 1500), ato gjenden të gdhendura në gravura bakri, plubi ose druri, si p.sh. në inkunabulën e Ptolemeut, Cosmografia nga viti 1477, për të vazhduar pastaj në inkunabulat e autorëve të tjerë si Giacomo Filippo Foresti de Bergamo (1483), Bartolomeo Sonetti (1485), Bernhard Breidenbach (1486), Francesco Rosseli (1490), Nicola Cusani (1491), Hartman Schedel (1493), Hieronym Münzer (1497), etj.

Për shkak të zhvillimeve të padëshiruara në planin ushtarako-politik dhe ekonomik, në fund të shekullit XV dhe fillimin e shekullit XVI, pas sulmeve dhe pushtimeve turke në Adriatikun lindor Venediku u detyrua të ndryshojë raportet me Levantin. Duke qenë se këto territore ishin me shumë rëndësi për ekonominë dhe politikën venedikase, Republika e Venedikut shtoi interesin për njohjen e tyre në gjysmën e dytë të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, dhe në këtë kuadër vendosi të angazhojë intelektualë, hartografë dhe humanistë të njohur vendas e të huaj për përshkrimin dhe eksplorimin e resurseve që gjendeshin në ato territore. Ky interes dha rezultat në botime dhe vepra të ndryshme të shumë autorëve nga fusha të ndryshme, të cilat kishin si objekt edhe bregdetin dhe qytetet shqiptare.

Njëri nga humanistët dhe hartografët e shquar të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, që duke iu përgjigjur ftesës së Republikës së Venedikut bëri një udhëtim eksplorues nga Venediku deri në Konstantinopojë, dhe që përshkroi në mënyrë të detajuar qytetet, kështjellat dhe viset e tjera bregdetare shqiptare, ishte Gioseppe Rosaccio. 

Rezultat i këtij udhëtimi eksplorues është vepra e tij me titull “Viaggio da Venetia, a Costantinopoli per Mare, e per Terra, & insieme qullo di Terra Santa, da Gioseppe Rosaccio con brevita’ descritto. Nel quale, oltre à Settantadui disegni, di Geografia, e Corografia si discorre, quanto in esso Viaggio, si ritoua. Cioe’ Città, Castelli, Porti, Golfi, Isole, Monti, Fiumi, e Mari. Opera vtile, à Mercanti, Marinari, & à Studiosi di gjeografia. In Venetia: Apresso Giacomo Franco. Stampata in Calle dalle Vele Appresso Nioclo Moretti, 1606”, vepër kjo e botuar për herë të parë në vitin 1574, edhe pse edhe sot e kësaj dite ka disa paqartësi dhe hamendje rreth kohës së botimit të kësaj vepre në tërësi dhe të pjesëve të veçanta të saj, përkatësisht gravurave/hartave. 

Sipas kroatit Matković, kjo vepër e Rosaccio-s u shtyp për herë të parë në vitin 1574 në Venedik, në format in foglio, me gravura të gdhendura në bakër, me autor bakërgdhendësin e njohur të asaj kohe Marco Sadeler. Përkundër përpjekjeve tona të shumta, ne nuk kemi arritur të gjejmë këtë botim për ta konsultuar, por në anën tjetër, literatura dhe burimet janë të bollshme rreth kësaj ksomble, kështu që ekzistenca e saj nuk vihet në pyetje. Përveç Matkovićit, për këtë botim shkruajnë edhe autorë eminent si R. Gallo, L. Lago, C. Rossi, A. Kisić, D. Budiša, Z. Despot, etj, duke na dhënë informacione të sakta për ksomblën, por, për fat të keq asnjëri prej tyre nuk shënon vendndodhjen e saktë ose bibliotekën ku ruhet kjo ksombël e rrallë me vlera të veçanta, të cilën ata e kanë konsultuar për studimet e tyre.

Ribotimet e veprës së Rosaccio-s 

Pas botimit të parë, të vitit 1574, kjo vepër pati edhe disa ribotime të tjera, gjë që tregon për interesin e madh që ajo zgjoi dhe për vlerat e rralla të saj. Ribotimi i parë është ai i vitit 1598 (kjo ksombël dhe dy ribotimet e tjera, kanë nga 154 faqe dhe dimensione 29 x 21.4 cm) dhe pasohet nga ribotimet e viteve 1604 dhe 1606 po në Venedik, me gjithçka identike si botimi i 1598, dukë përfshirë këtu tekstin, numërimin e faqeve, botuesin, renditjen e gravurave etj. 

Sipas bibliografëve italianë dhe të tjerë ka të paktën edhe tre botime të ndryshme në fund të shekullit XVI dhe fillim të shekullit XVII, por këto botime pa vit botimi nuk janë komplete dhe kanë mangësi te paraqitja e gravurave. 

Për veprën e Gioseppe Rosaccio-s të cituar më lart gjejmë një informacion edhe në veprën “Albanica I” botim i Bibliotekës Kombëtare Tiranë, Sektori i Albanologjisë, Tiranë, 1998, f. 482-483, nr. 624, me signaturë: BK An III/5 T e cila është vendosur te kategoria e veprave pa vit botimi. Të dhënat e botuara aty janë kryesisht të sakta. Në fakt, aty hamendësohet për vitin e botimit dhe autorin e veprës: “Autori i kësaj vepre, botim i shek. XVI-XVII, mendohet të jetë Xhuzepe Rossaçio/Giuseppe Rossaccio.” Nëse shënimet e mësipërme nga Albanica I, janë të sakta atëherë ksombla që është në BKT është e njëjtë me ksomblën qe ruhet në bibliotekën e Peruggia-s ne signaturën: BAP I L 472, e cila ka të dhënat identike me ato të ksomblës që ruhet në BKT dhe do ishte exemplari i dytë që njihet deri me sot, gjë që e shton edhe më shumë rëndësinë e kësaj vepre që gjendet në fondin e BKT-së.

Roli dhe rëndësia e veprës së Rosaccio-s

Në lidhje me rolin dhe qëllim e veprës, autori i saj Rosaccio shkruan se ajo do të jetë e dobishme në radhë të parë për detarët, tregtarët dhe ata që merren me llogaritjet e largësive gjeografike, njohjen e bregdetit Adriatik dhe gjithçka që ka të bëjë me të. Megjithatë ajo zgjon interes mjaft të madh edhe për të tjerë të interesuar, sepse në të ka të dhëna dhe informacione të vlershme jo vetëm për lundrimin detar, por edhe për ata që janë të interesuar për aspektet politike, ekonomike, kulturore, fetare, klimatike dhe gjeografike të këtyre viseve të bregdetit Adriatik e më tej. Në të gjejmë përshkime të detajuara dhe të hollësishme të porteve, lumenjve, liqeneve, qyteteve, kështjellave, objekteve të kultit (katedraleve, kishave, xhamive), gërmadhave të lashta arkeologjike, rrugëve tokësore, popujve që banonin në ato qytete e vendbanime, zakoneve të tyre, veshjeve, traditës, madje edhe të ushtrive që po sulmojnë, apo që po mbrojnë pika të caktuara strategjike etj. Në anën tjetër, të dhënat gjeografike janë të paçmuara sepse përmbajnë elemente të rëndësishme për orientim përgjatë gjithë bregdetit Adriatik, përshkruhen kushtet atmosferike, veçanërisht erërat e forta, reshjet etj. Po ashtu, Rosaccio përpiqet të jetë i saktë kur shënon largësinë nga njëri port të tjetri, por për një gjë të tillë nuk ka shumë sukses. Sa për ilustrim sjellim largësinë nga Ulqini në Vlorë, që sipas Rosaccio-s është 140 Mila venedikase (1 M ven = 1733.48m), ndërsa në fakt është 94 mila nautike, (1 M = 1852m) që do të thotë se Rosaccio ka gabuar për 37.04 mila nautike më shumë. Po kështu distanca Vlorë-Korfuz, sipas Rosaccio-s është 60 mila venedikase, e në fakt është 71 mila nautike që është rreth 14.84 mila nautike më pak. 

Origjinaliteti i gravurave/hartave në veprën e Rosaccio-s

Gravurat e gdhendura në bakër, të përfshira gjerësisht në këtë botim (gjithsej 74 gravura/harta të cilat janë te numëruara, por jo me renditje progresive) kishin tashmë një traditë të gjatë në botime të tilla apo të ngjashme dhe disa prej atyre që gjenden në ksomblën e Rosaccio-s janë shumë më të hershme nga koha e botimit të veprës, pra janë të punuara para vitit 1574. 

Gravurat e Sadelerit të gdhendura në pllaka bakri që janë shfrytëzuar për botimin të vitit 1574, më pas kalojnë në pronësi të Giacomo Franco-s, i cili disa nga ato gravura (por jo qytetet dhe hartat shqiptare) i shfrytëzon në një botim tjetër, para botimit të Rosaccio-s nga viti 1598. 

Nga botimi i vitit 1598 ne njohim 7 ksombla të cilat ruhen në këto biblioteka: Biblioteca civica – Padova, Biblioteca del Centro di documentazione francescana – Assisi, Biblioteca della Società geografica italiana – Roma, Biblioteca nazionale centrale – Roma, Biblioteca universitaria Alessandrina – Roma, Biblioteca nazionale Marciana – Venezia, Nacionalna Sveučilišna Knjižnica – Zagreb dhe Biblioteca Metropolitanea – Zagreb, në të cilat janë botuar bakërg-dhendjet e gravurave/hartave të qyteteve dhe viseve shqiptare. 

Gravura e hartës në të cilën shënohen disa nga territoret shqiptare, në të gjitha botimet e ksomblës së Rosaccio-s që njohim ne, është vendosur menjëherë pas frontespicit, në faqen recto e cila nuk është e numëruar. Ndërsa gravurat e tjera të qyteteve shqiptare janë të paraqitura në këtë mënyrë: f. 25 Arbëria, përkatësisht Arbëria Venedike, nga gjiri i Kotorrit deri te Durrësi, f. 26 Ulqini, f. 27 Durrësi, f. 28 Shkodra, f. 29 Tivari, f. 30 Vlora, f. 31 kalaja e Sopotit, f. 32 Sopoti dhe kështjella Maragiritino. Ne bëmë renditjen sipas numërimit logjik të faqeve, ndërsa gravurat në ksomblën origjinale kanë një renditje tjetër p.sh. gravura e parë është ajo e qytetit të Tivarit dhe pasohet nga Vlora, Kalaja e Sopotit, Sopoti dhe kështjella Maragiritino, Arbëria, Ulqini, Durrësi dhe Shkodra. 

Në asnjë vend autori nuk shënon arsyen e një paraqitje të tillë të gravurave. Ne mendojmë se kjo paraqitje assesi nuk mund të jetë ndonjë ngatërresë me rastin e lidhjes së ksomblave nga ana e botuesit-libërlidhësit. Të gjitha gravurat janë të shoqëruara me tekst në gjuhën italiane, tekst ky mjaft origjinal dhe i veçantë. Në tekst gjemë të dhëna historike dhe përshkime gjeografike për viset, qytetet, portet, kështjellat, malet, detet, gjiret, ishujt dhe lumenjtë të cilat botohen në këtë ksombël. Megjithatë jo vetëm ne, por edhe studiues të tjerë janë të mendimit se teksti nuk është pjesa më e rëndësishme e veprës së Rosaccios, por gravurat të cilat përmbajnë toponime dhe informacione të tjera të sakta, të cilat mund të përcillen vizualisht, duke lënë mundësinë për të bërë krahasime me botime të ngjashme të mëvonshme nga autorë të tjerë.

Qytetet shqiptare në gravurat/hartat e Rosaccio-s

Tivari:

Qyteti i parë shqiptar që paraqitet në veprën e Gioseppe Rosaccio-s është Tivari, i cili në atë kohë ishte nën sundimin turk. E veçanta e gravurës së Tivarit është se në flamurin, që ndodhet në kështjellën e qytetit është kryqi me shenjën e luanit, që do të thotë, se koha kur është punuar kjo gravurë daton para vitit 1571, përkatësisht para se Tivari të pushtohej nga turqit! Në këtë gravurë, kemi të paraqitur vetëm qytetin e vjetër të Tivarit, i cili është 2 kilometra larg portit detar. Muret rrethuese të qytetit shtrihen në një hapësirë të gjerë, fakt ky se qyteti po zhvillohej. Fillimisht në shekullin XV muret e qytetit kishin një formë trekëndëshi dhe qyteti përfshinte edhe para lagjet e jugut dhe të juglindjes ku ishte kisha e Shën Nikollës. Vërehet qartë se muret rrethuese dhe kullat janë të reja, më të gjëra dhe më të larta se ato të vjetrat për të plotësuar kërkesat që kishte vënë Venediku për fortifikimin e qytetit. Në anën lindore të qytetit është paraqitur një kullë e ulët, e cila mesa duket është pjesë e fortifikimeve të mëhershme. Pjesën qendrore në këtë gravurë e zë një pallat i madh, të cilin e kishin ndërtuar venedikasit në qendrën e vjetër të qytetit, ndërsa në verilindje, na paraqitet kisha e Shën Premtes e cila është me mure rrethuese e kthyer nga lindja. Sipas gravurës së Rosaccio-s, hyrja kryesore në qytet ishte në anën jugore përmes kullës e cila të çonte në rrugën kryesore. Po ashtu jashtë mureve rrethuese të qytetit vërehen disa vendbanime ku në jug dhe në jugperëndim dominojnë katër kisha.

Ulqini:

Qyteti tjetër në vazhdim i paraqitur në gravurë është Ulqini, i cili po ashtu si edhe qyteti i Tivarit kishte rënë nën pushtimin turk në vitin 1571. Element i  veçantë edhe te qyteti i Ulqinit është se flamuri i cili paraqitet në kështjellën kryesore të Balshajve mban shenjën e kryqit, gjë që bën të kuptohet se kjo gravurë, ashtu si edhe ajo e Tivarit është punuar para vitit 1571, pra para se qyteti të pushtohet nga turqit. Kulla e Balshajve, e cila daton nga shek. XIV, në kohën kur Ulqinin e pushtojnë Balshajt, duke e bërë kryeqytetin e tyre për Zetën, dhe pas tyre Venediku, të cilët e administrojnë deri në betejën e Lepantos, në vitin 1571, kur bie nën sundimin turk. Element dallues në këtë gravurë është busulla orientuese, e cila është paraqitur me shigjeta orientuese të cilat tregojnë lëvizjen e erërave. Lindja nuk është shënuar me shkronjën T (tramontana), por vetëm me shigjetën që tregon pjesën kryesore magnetike. 

Në këtë gravurë, Ulqini na është paraqitur në një format të zmadhuar për të pasur një pasqyrim sa më real. E tërë vija bregdetare është stilizuar. Qyteti është i vendosur në gadishull dhe është rrethuar me mure. Pjesa më e fortifikuar është ana jugore, ku bregdeti është më i cekët. Tërë qytetin e dominon kulla e Balshajve e cila është paraqitur në anën veriore ku ndodhet edhe sot. Në kullë vërehen rindërtime të cilat i ka bërë administrata venedikase. Në muret rrethuese të qytetit dallohen gjashtë kulla të larta, me rindërtime venedikase. Në anën jugore është porta kryesore që të shpie në port. Më në jug të kështjellës së Balshajve vërehet një kishë trinefëshe, e cila më vonë u shndërrua në xhami.

Shkodra:

Gravura e Shkodrës është paraqitur jo vetëm me kështjellën dhe qytetin, por në një hapësirë më të gjerë me rrethinën dhe vendbanimet e tjera në afërsi, liqenin e Shkodrës, lumin e Bunës, Drinit, qytetin e Drishtit, Danjës dhe Shirgjin. Rosaccio e vë qytetin e Shkodrës në një kështjellë ku dominon flamuri me shenjën e gjysmëhënës, që do të thotë se në atë kohë Shkodra ka qenë e pushtuar nga turqit. Gravura duhet të jetë punuar gjatë udhëtimit të autorit në këtë qytet. Në kështjellë dominon kulla kryesore. Në anën lindore vërehen rindërtimet venedikase, ndërsa në jugperëndim vërehet një objekt kulti që mban sipër shenjën e gjysmëhënës. Lumi i Bunës është paraqitur shumë i gjerë, me një urë që lidh qytetin dhe që ekziston edhe sot e kësaj dite. Kështjellat e vendbanimeve periferike janë paraqitur mjaft të varfra stilistikisht, dhe pa shenja përkatëse identifikuese. Afër Bunës është paraqitur kompleksi i lashtë monastik i Shën Sergjit dhe Bakut (Shirgji). 

Durrësi: 

Njëri prej porteve më të rëndësishme shqiptare, Durrësi paraqitet bashkë me hinterlandin e tij në gravurën e Rosaccios. Në qytet dominon kulla e lartë në të cilën është shenja e flamurit me gjysmëhënën, element ky që tregon se Durrësi në atë kohë ka qenë i pushtuar nga turqit. Gravura pra është punuar gjatë udhëtimit të Rosaccio-s. Qyteti paraqitet i rrethuar nga mure të gjera dhe të larta, ku dominojnë tetë kulla, dy nga të cilat të stilit venedikas. Vërehen dy porta: ajo lindore që të shpie në port, dhe ajo jugperëndimore që të lidh me hinterlandin. Në veriperëndim vërehen rrënojat e qytetit të lashtë antik Porto Romano. Qyteti dominohet nga kulla e lartë, të cilën venedikasit e kishin rindërtuar në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë. Po në veriperëndim të Durrësit, paraqitet porti i Shëngjinit, me një kullë të lartë dhe me një kishe trinefëshe. Rreth murit të qytetit në det vërehet një numër i madh anijesh turke të cilat janë ankoruar për mbrojtjen e qytetit.

Vlora: 

Vend të veçantë në gravurat e qyteteve shqiptare të Rosaccio-s zë Vlora, e cila ka një paraqitje impozante, me kështjellën dominuese dhe hinterlandin e saj mjaft të detajuar. Kështjella e Vlorës është me mure të larta dhe të gjera ku dominon kulla e rindërtuar venedikase nga fundi i shekullit të katërmbëdhjetë në të cilin vërehet gjysmëhëna si element i pushtimit turk. Kjo kështjellë dominuese në gravurë, ndodhet në port. Hyrja në kështjellën e Vlorës është nga ana jugore, ku vërehet një portë e lartë. Edhe gravura e Vlorës, pra, është punuar gjatë udhëtimit të Rosaccio-s, kur ajo ishte nën sundimin turk. Të gjitha objektet e larta kanë sipër shenjën e gjysmëhënës. Në verilindje dominon kështjella dhe qyteti mesjetar i Vlorës, i cili ndodhet mbi një kodër dhe në distancë nga porti. Edhe kështjella dhe qyteti mesjetar e kanë hyrjen nga jugu, nga ku lidhet me pjesët periferike të hinterlandit dhe me  portin. Në gjirin e Vlorës vërehet po ashtu një numër galerash turke te destinuara për mbrojtjen e qytetit nga sulmet venedikase apo nga sulme të tjera. Qyteti i ri i Vlorës është zhvilluar dhe rindërtuar në anën perëndimore të kështjellës dhe të qytetit të vjetër. Sipas Rosaccio-s, Vlora ishte banuar në pjesën më të madhe nga hebrenjtë, të cilët sipas tij ishin të ardhur nga Ankona. 

Sopoti:

Në veprën e tij Rosaccio ka paraqitur edhe kështjellën e Sopotit. Ajo gjendet mbi një kodër të lartë, e cila është e rrethuar me mure të larta ku dominojnë tre kulla. Sipër kullave janë flamujt me kryqe, shenjë që tregon se kështjella e Sopotit ishte akoma nën sundimin venedikas. Në jugperëndim të kështjellës vërehet një mur i varoshit dhe një para lagje që lidhet me kështjellën me anë të portës që gjendet në jugperëndim. Në jug të kështjellës vërehet kampi i ushtrisë turke, topat që hedhin zjarr drejt kështjellës, si dhe disa formacione ushtarake të përgatitura për luftë. Në verilindje të kështjellës vërehet kampi i ushtrisë së krishterë. Në det vërehen disa galera të krishtera në flamujt e të cilave bie në sy kryqi. Ato janë në pozicion luftarak, sepse sulmet e tyre i janë drejtuar kampit armik që po sulmon kështjellën. 

Kësaj radhe po botojmë faksimilet e gravurave nga viti 1606 së bashku me frontespicin e librit, për shkak të cilësisë më të mirë të riprodhimit digjital të tërë librit të cilin disponojmë dhe sepse ato janë me ngjyra.

Kush ishte Gioseppe Rosaccio

Giuseppe Rosaccio lindi në vitin 1530 në Pordenoneu. Studioi filozofi, drejtësi dhe mjekësi në Universitetin e Padovës, ku edhe laureohet me titullin doktor i shkencave. Pas përfundimit të studimeve vendoset në Tricesimo në afërsi të Akuilesë, ku përveç profesionit të mjekun, ushtron edhe detyrën e gjykatësit të qytetit. Duke qenë se kishte një traditë intelektuale familjare, kohën më të madhe ia kushtoi studimit të historisë, gjeografisë dhe të kronologjisë, shkenca në modë në atë kohë. Gjatë jetës boton një numër mjaft të madh veprash nga fusha e mjekësisë, gjeografisë dhe shquhet edhe për debate të njohura filozofike. Disa nga veprat më të njohura të tij janë: “Teatro de Cielo e della terra”, Venetia, 1595, “Mondo e le sue parti, cioe Europa, Affrica et America”, Venetia, 1596, “L’esposizioni sopra la geografia di Claudio Tolomeo, Venetia, 1599, vëll. 1-7, “Microcosmoso”, Venetia, 1600, “Il viaggio per mare e per terra di Costantinopoli e di terra santa”, Venetia, 1601, “Mondo elementare e celeste”, Venetia, 1604, “Viaggio da Venetia, a Costantinopoli per Mare, e per Terra”, Venetia,1606” (1598, 1604).

ALBANOLOGJIA DHE HISTORIA E SHQIPËRISË SIPAS MEDIEVISTIT KROAT – MILAN von SUFFLAY

by

Portret i Milan Sufflay nga viti 1931
Doreshkrim autograf i Milan von Sufflay-t
Leter origjinale autograf i Milan von Sufflay-t nga Tirana, viti 1931

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studiues, Budapest

Në fondin e Ministrisë së Arsimit, [fondi 295, dosja 85, f. 1-43, viti 1931], nga ana e prof. dr. Musa Ahmetit u zbulua përmbajtja e vëllimit të tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, aq shumë të përfolur, i cili shkaktoi edhe debate e polemika të shumta te studiuesit, historianët, por edhe te gazetarët. – Në Biblioteken Kombëtare Hungareze të Budapestit, “Szechenyi,” ruhet një letërkëmbim i Milan Shuflajt me dr. Ludvig Talocin dhe Jozef Bajzen, në një vëllim prej 219 letrash [ose 462 faqe] të pabotuar dhe të panjohura deri më sot. – Në bazë të studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Shuflaj, paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi gjatë periudhës së mesjetës, duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe Dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studiues, Budapest

Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin për të organizuar vrasjen e Milan Shuflajt më 18 shkurt të vitit 1931. Menjëherë pas atentatit, policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij. Një pjesë e mirë nga këto dorëshkrime mesa duket kanë humbur përgjithmonë, sepse edhe sot e kësaj dite nuk u gjendet ndonjë gjurmë. Jehona e vrasjes ishte  e madhe. Reaguan me shkrimet e tyre “Tribuna” (Romë), “Berliner Tagblat”, “New York Times”, “Frankfurter Zeitung”, “Arbënia”, “Vullneti i Popullit” (Tiranë), etj. Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si Albert Einstein, Heinrich Mann, dr. Josef Bajza, dr. Max Hildebert Boehm, dr. Karl Fritzler, dr. Zenon Kuziela, dr. Martin Spahn, dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe organizatat “Ligue Internationale des Droits des L’Homme”, “Federation Universitaire Internationale”, etj. Interesimin e Shuflajt për shqiptarët dhe Shqipërinë e ndeshim që në fillim të karrierës së tij shkencore, kur, duke hulumtuar e mbledhur dokumenta nëpër arkivat e Dalmacisë, për “Codex diplomaticus” të Tadija Smiçiklasit, zbulon materiale burimore shumë interesante, të pabotuara, që i takonin mesjetës shqiptare. Kjo periudhë, në atë kohë ishte e pahulumtuar fare dhe zgjon interes të jashtëzakonshëm tek studiuesi i ri, interesim ky që e preokupon aq shumë, sa bëhet qëllim kryesor i veprimtarisë shkencore për gjithë jetën e tij. Gjatë gjithë kësaj periudhe kohore, nga pena e dr. Milan Shuflajt dolën studime të jashtëzakonshme me vlera të larta shkencore në fushën e albanologjisë. E tillë është vepra monumentale “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, të cilën e boton së bashku me Ludvig Thallocin dhe Konstantin Jireçekun. Materialin e mbledhur, dr. Shuflaj e sistemonte dhe e përcillte me komente të ndryshme, kështuqë në të shumtën këto komente, paraqesin diskutime me vlerë të lartë shkencore dhe mund të shfrytëzohen si studime të veçanta. Punën për përgatitjen e botimit të kësaj kryevepre e ka vazhduar edhe më tutje. 

Në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, ruhen regestat për vëllimin e

 tretë të “Acta Albaniae…”

Në shtypin periodik si dhe studime të veçanta në Kroaci, Shqipëri, Kosovë, Greqi, Austri, Itali, Hungari por, edhe gjetiu, është shkruar se është gjetur vëllimi i tretë i cili ishte i gatshëm për botim. Në fakt, e vërteta është krejt ndryshe. Dr. Milan Shuflaj nuk kishte arritur ta përgatiste për botim vëllimin e tretë, ashtu siç është shkruar e pohuar deri tani. Në dorëshkrimet e tij, të cilat ruhen ne Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, një pjesë e këtyre dokumenteve, janë të shpërndara nëpër kuti të ndryshme. Kjo është e tëra që është zbuluar pas hulumtimeve të bëra, e jo dorëshkrimi komplet i vëllimit të tretë, siç pohohet tani. Pra dr. Milan Shuflaj nuk e kishte shkruar e as që e kishte përgatitur për botim vëllimin e tretë. Pohimet e mësipërme, u vërtetuan, kur në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, në fondin e Ministrisë së Arsimit, [fondi 295, dosja 85, f. 1-43, viti 1931], nga ana e dr. Musa Ahmetit u zbulua përmbajtja e vëllimit të tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, aq shumë të përfolur, i cili shkaktoi edhe debate e polemika të shumta te studiuesit, historianët, por edhe te gazetarët. Duke studiuar dorëshkrimet e Sufflay-t, por edhe burimet tjera arkivore mund të themi se se “disa prej veprave më të rëndësishme të këtij studiuesi, që janë konsideruar të botuara, në fakt kanë qenë vetëm pjesërisht të botuara.” Këtu mund të përmenden: “Biologjia e fisit shqiptar” (1915), “Historia e Shqipërisë së Veriut” (1924), “Kadastri i Shkodrës” (1926), “Historia e Shqipërisë – prospekt” (1930), në anën tjetër, disa studime monografike të vëllimëshme, pothuajse të përfunduara, edhe sot kësaj dite nuk janë botuar, përkatësisht ato janë “të papërmendura dhe të pacituara në burime dhe literaturë të albanologëve dhe historianëve shqiptarë dhe të huaj si p.sh. “Statuti, ipeshkvia dhe qyteti i Durrësit,” “Biografi e Pal Engjëllit dhe e Pal Dushmanit të Krajës,” “Statuti i Drishtit,” “Familjet fisnike shqiptare në mesjetë,” “Qytete të tjera mesjetare shqiptare – Shkodra, Tivari, Shasi, Bajeza (Balezzio), Danja, Medua, Ulqini etj,” “Fiset, vëllazëritë, emrat dhe mbiemrat tek shqiptarët në mesjetë,” “Mbi emigrimin e shqiptarëve,” “Familja dhe fshati shqiptar në mesjetë,” “Armët dhe ushtarët shqiptarë në mesjetë,” “Harta gjeografike të Shqipërisë dhe të Ballkanit Jugor,” “Shin Sergji e Baku në Bunë” “Shin Gjoni Vladimiri,” etj. Shuflaj, kishte përgatitur, ashtu si edhe në dy vëllimet e mëparshme, tashmë të botuara, “regestat” [sinopsin] e dokumenteve që duhej të futeshin në vëllimin e tretë. Informacionet për ekzistencën e këtyre dokumentave M. Sufflay i kishte nxjerrë nga botimet e ndryshme të korpuseve burimore me autorë Baronius, Cerone, Eubel, Farlati, Fermendžin, Gelcich, Hopf, Iorga, Ljubić, Makušev, Marinesco, Pastor, Thalloczy, Theiner, Waddingo, që kishte arritur t’i konsultonte gjatë përgatitjes së dy vëllimeve të para të Acta Albaniae. Nga këto botime ai kishte mbledhur jo vetëm të dhënat për përmbajtjen e dokumentave, por edhe për vendndodhjen e tyre. Shënimet mbi dokumentat i grupon sipas arkivave dhe bibliotekave ku ato ndodheshin si në Arkivin e Venedikut (450 dokumente nga vitet 1407-1451), Arkivin e Vatikanit (113 dokumente nga vitet 1405-1451), Arkivin e Napolit (20 dokumente, nga vitet 1402-1451), Arkivin e Barcelonës (12 dokumente nga vitet 1447-1451), Arkivin e Ankonës (8 nga vitet 1412-1439), Museo Civico të Venedikut (2 nga viti 1420), etj. Është interesant fakti, që në përmbajtjen e vëllimit të tretë, M. Sufflay nuk kishte futur dokumentat nga Arkivi i Barcelonës të cilat i kishin përshkruar për llogari të tij disa scribes spanjollë, dhe që ky ia kishte huazuar akademikut serb në Beograd, Jovan Radoniq, për konsultim për një studim. Ky i fundit i botoi ato në vitin 1942, pas vdekjes së M. Sufflay. M. Sufflay i kishte kërkuar me këmbëngulje që Radoniq t’ia kthente dokumentat nga arkivi i Barcelonës, e megjithatë ai i kishte mbajtur ato, edhe pse i kishte premtuar Sufflay-t se do t’ia kthente.

Zbulimet më të reja nga Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut

Shuflaj, kishte lënë pa përfshirë këtu edhe disa dokumente nga Arkivat e Dubrovnikut dhe Kotorrit. Një gjë të tillë, e ka pohuar vetë, në një letër të zbuluar kohë më parë në Arkivin e Dubrovnikut. Në letër, e cila mban datën e 9 janarit të vitit 1931, ai kërkon t’i mundësohet studimi i dokumentave që ruhen në këtë arkiv, sepse po përgatitej të botonte vëllimin e tretë të: “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. Me këtë rast, nga vetë dora e Shuflajt, kemi një të dhënë shumë të rëndësishme, se vëllimi i tretë po pregatitej, dhe se nuk ishte shkruar akoma. Përveç kësaj letre, në Arkivin e Dubrovnikut, është zbuluar edhe proçesverbali i bërë nga arkivi për studimet që bëri Milan Shufalj atje, deri me 17 shkurt, d.m.th. një ditë para se të vritej. Ky proçesverbal, është i një rëndësie të dorës së parë, sepse aty janë shënuar me saktësi dhe pedantëri të gjitha vëllimet, dokumentat dhe dorëshkrimet që ka shfrytëzaur Shuflaj gjatë kërkimeve shkencore në këtë arkiv. Kjo, është një lehtësi e jashtëzakonshme për të bërë rikonstruimin e gjithë asaj që Shuflaj studioi dhe përshkroi për vëllimin e tretë të kryeveprës së tij “Acta Albaniae…” Gjatë punës kërkimore, M. Shuflaj kishte studiuar dokumentat deri në përfundim të vitit 1451, vit ky që llogaritej edhe si kufiri i fundit për vëllimin e tretë të veprës së tij.

Biblioteka Kombëtare Hungareze e Budapestit, “Szechenyi,”ruan një korrespondencë të Shuflajt me Thallocin dhe Jozef Bajzën për studimet e mesjetës shqiptare

Në Biblioteken Kombëtare Hungareze të Budapestit, “Szechenyi,” ruhet një letërkëmbim i Milan Shuflajt me dr. Ludvig Talocin dhe Jozef Bajzen, në një vëllim prej 219 letrash [ose 462 faqe] të pabotuar dhe të panjohura deri më sot. Këto letra trajtojnë problematikën mesjetare shqiptare; botimet e ndryshme si dhe vazhdimin e studimit dhe hulumtimit nëpër arkiva të ndryshme të Evropës. Letërkëmbimi është në gjuhën hungareze, i shkruar nga vetë Shuflaj, autograf, kryesisht me dorë, ndërsa një numër i vogël faqesh janë të daktilografuara. Ky letërkëmbim, përfshin periudhën e viteve 1908-1915. E veçanta e këtij letërkëmbimi është se aty, në mënyrë shumë të hapur, pasqyrohen qëlimet dhe planet afatgjata të Milan Shuflajt për studime të themelta në fushën e albanologjisë, duke përfshirë edhe përgatitjen e një historie 8 [tetë] vëllimshme të Shqipërisë, nga lashtësia deri te shpallja e pavarësisë, në vitin 1912. 

Qëndrimi i Milan Shuflajt në Shqipëri dhe marrëveshja për vazhdimin e studimeve 

në fushën e albanologjisë me mbretin dhe qeverinë shqiptare

Qeveria shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim të veçantë, për shkencëtarin dhe albanologun e njohur kroat me famë botërore, e fton në fund të vitit 1930, që të vizitojë Shqipërinë. Kjo ftesë bëhet menjëherë pasi “Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien” i kishte propozuar dr. Shuflajt të vazhdojë botimin e vëllimit të tretë, të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. I pritur me nderimet më të larta shtetërore, që nga mbreti Zog, kryeministri, ministri i kulturës dhe më në fund nga anëtarët e Parlamentit shqiptar, dr. Milan Shuflajt i njihet, dhe në një farë mënyre i shpërblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushën e albanologjisë dhe veçanërisht në studimin dhe botimin e dokumentave mesjetare të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare. I shoqëruar nga intelektualë dhe politikanë shqiptarë, studiuesi i madh kroat viziton arkiva të ndryshme kishtare, biblioteka, pika arkeologjike dhe njihet për së afërmi me kulturën dhe traditën shqiptare, për të cilën kishte shkruar aq shumë. I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentat e shumta mesjetare, ai kërkon që pjesa më e madhe e tyre të fotografohen ose të përshkruhen që më vonë, kur të kthehej në Zagreb, t’i studionte me themel dhe të nxirrte konkludime të rëndësishme shkencore. Për fat të keq, një gjë të tillë nuk arriti ta bënte kurrë, sepse u vra nga dora kriminale e policisë serbe. Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20, Milan Shuflajt i zihet pusi në rrugën “Dalmatinska” nr. 6, (në Zagreb) dhe goditet për vdekje. Vdiq të nesërmen, më 19 shkurt, nga plagët e rënda. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina. Ata kishin marrë urdhër nga Beogradi që ta likuidonin dr. Shuflajn. 

Shteti shqiptar, heq të gjitha shpenzimet që do të bëheshin për botimet e “Acta Albaniae…” dhe të një historie të Shqipërisë disa-vëllimëshe

Gjatë qëndrimit në Shqipëri, më 16 janar 1931, dr. Shuflaj mban një fjalim në Parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të “Acta Albaniae”, si dhe të “Historisë së Shqipërisë”. Për këtë gjë, Parlamenti shqiptar e urdhëron ministrin e arsimit që nga buxheti i shtetit të paguante në llogari të dr. Milan Shuflajt, në “Banque Commerciale de Bâle á Zurich”, shumën prej 75.000, frangash ari, që sot është e barabartë me disa miliona dollarë. Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme, qofshin ato paleografike, diplomatike, onomastike, toponomastike apo të tjera, edhe sot e kësaj dite janë të patejkaluara. Një gjë të tillë, ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta, vullneti dhe këmbëngulja që e vërteta çdo herë të ngadhnjejë, edhe në ato raste kur ajo është në favor të të dobtëve dhe kur ajo nuk u pëlqen të fortëve. Edhepse është shkruar se dr. Milan Shuflaj nuk ka shkruar shumë, e vërteta është krejt ndryshe. Punimet dhe studimet e tij janë të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe ato të botuara si në libra të veçantë. Ata i njohin vetëm një numër i vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa masa e gjerë e lexuesve nuk kanë njohuri për ekzistencën e tyre. Sipas disa informacione të fundit, opusi krijues i Shuflajt, duke llogaritur gjithçka që ka botuar gjatë kohës që ishte gjallë, arrin në më shumë se tre mijë zëra bibliografikë.

Shuflaj paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, me 

një traditë të vazhduar që nga antikiteti

Në bazë të studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Shuflaj, paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi gjatë periudhës së mesjetës, duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe Dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore. Në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, kontributi i dr. Shuflajt është se e zbërthen atë në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazes, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo serbë, vë në pah një ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe në institucionet e tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, të cilin e analizon që nga zanafilla e tij nëpër qytet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtij institucioni në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare në anën tjetër, studim ky, që deri tani ka mbetur i vetmi në këtë lëmi. Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, dr. Shuflaj e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimorë dhe lindorë në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetëruara dhe të njëanshme gjoja “shkencore”, mbi influencën eskluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundim të ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapësirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo tjetrit ndikim.  Prejardhjen ilire të shqipes e të shqiptarëve, Shuflaj e dëshmon me argumente shkencore ndër të tjera edhe me praninë e emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive të cilat i trajton si emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumin gjuhësor të shqipes. Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve. Edhe në studimet e tjera të dr. Milan Shuflajt bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por disi kanë mbetur anash pa u analizuar dhe shqyrtuar sa duhet, faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve është për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë, me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese e cila paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti. 

Kush ishte Milan von Sufflay?

Millan Shuflaj ka lindur në vitin 1879, në Lepoglavë të Kroacisë. Shkollën fillore e mbaron në vendlindje, ndërsa Gjimnazin Klasik në Zagreb, ku laureohet si nxënësi më i mirë i gjeneratës së tij. Studion shkencat shoqërore në Universitetin e Zagrebit. Doktoron në vitin 1901. Menjëherë pas doktoratës, Shuflaj i futet punës për sistematizimin, mbledhjen dhe përshkrimin e dokumentave mesjetare nga arkivet e qyteteve bregdetare dalmatinase për “Codex Diplomaticus”. Këtu ishin kontaktet e para të studiuesit të ri me lëndën e vëllimshme dhe të pahulumtuar fare, që i takonte Shqipërisë. Në vitin 1902, Shuflaj mbron me sukses provimin për profesor në shkencat ndihmëse të historisë, në Universitetin e Zagrebit. Në vitet 1902/3 specializohet në Vjenë, në Österreichische Institut für Geschichtsforschung, në fushat e paleografisë latine, diplomacisë, kronologjisë dhe notariatin, tek profesorët: O. Redlicha dhe A. Dopscha. Në këtë vit, regjistron tek prof. K. Jireçeku, “Studimet albanologjike në Kolegjin e Vjenës”, të cilat nuk ka arritur t`i përfundojë. Në vitet 1904-1908, dr. Shuflaj punon si asistent në bibliotekën kombëtare Szeczeny, të Budapestit. Këtu thellon njohuritë në fushën e ballkanologjisë dhe sidomos albanologjisë. Vendos kontakte të shumta me intelektualë dhe shkencëtarë me famë botërore, kontakte këto që do t’i shfrytëzojë më vonë, gjatë gjithë punës së tij shkencore. Në Budapest, Shuflaj botoi në revista dhe gazeta të ndryshme, një numër të madh punimesh shkencore me vlera të jashtëzakonshme. Në revistën Szazdok, boton dy punime për mesjetën kroate, ku me argumente shkencore tregon se dokumentet e Rabit të shek. XI dhe XII, për mbretin kroat Zvonimir, ishin falsifikat. Kjo gjë më vonë do t’i kushtojë shumë, sepse do të shpallet tradhtar i popullit kroat, dhe studentët e tij do t’ia bojkotojnë leksionet! Në vitin 1908, emërohet profesor i rregullt për shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit. Së bashku me Talocin dhe Jireçekun, në vitin 1913 dhe 1918, boton në dy vëllime kryeveprën “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. Në vitin 1918, me kërkesën e tij pensionohet, e pastaj boton pjesën e tretë të Historisë së Shqipërisë, të cilën kishte planifikuar ta shkruante në tetë vëllime, me titull: “Die kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die ortodoxe Durchbruchszone im katolischen Damme”, për të vazhduar, pastaj në vitin 1920 me romanin me temë nga mesjeta shqiptare, “Konstantin Balsha”, të firmosur me pseudonimin Alba Limi. Në dhjetor të vitit 1920, burgoset. Dënohet me tre vjet e gjysmë burg të cilat i bën në Mitrovicën e Sremit. Në vitin 1924, boton në të përditshmen e Zagrebit, “Obzor”, romanin fantastiko-shkencor: “Na Pacifiku 2255 – metagenetički roman u četri knjige”. Po në këtë vit boton edhe: “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters”, dhe “Povjest sjevernih Arbansa”. Pë të botuar pastaj në vitin 1925 studimin: “Srbi i Arbanasi, njohova simbioza u srednjem vijeku”. Në vitin 1928 botoi librin me ese: “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”. Po këtë vit, emërohet profesor i rregullt në Universitetin e Budapestit. Për shkak se nuk kishte pasaportë, detyrohet ta refuzojë këtë emërim. Problemet me policinë, janë pjesë përbërëse e jetës së dr. Shuflajt. Sipas disa të dhënave më të reja, të zbuluara në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, dr. Milan Shuflaj është njëri ndër shkencëtarët e rrallë në botë, që është vëzhguar në çdo hap nga policia, e jo vetëm ai, por edhe personat me të cilët kontaktonte, duke përfshirë këtu edhe anëtarët e familjes së tij të ngushtë dhe të gjërë. Një mbikqyrje e tillë ka filluar në fund të vitit 1922, gjë që mund të dëshmohet nga dokumentet arkivore. Fillimisht është vëzhguar vetëm ditën, ndërsa më vonë 24 orë pa ndërprerje. Me raportet nga mbikëqyrja, njoftohej drejtpërsëdrejti kryeministri, Petar Zhivkoviq, e më vonë pasardhësi i tij, Milorad Srshkiqi në Beograd dhe vetë mbreti, në mënyrë që të kishin parasysh veprimtarinë dhe lëvizjet e shkencëtarit të madh. Në vitin 1929, Akademia Vjeneze e Shkencave i propozon dr. Shuflajt që të vazhdonte vjeljen e lëndës arkivore për vazhdimin e botimit të ”Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, vëllimet III-V. Këtë inisiativë e përkrahu edhe qeveria e Mbretërisë Shqiptare, e cila shprehu gatishmërinë e saj që të hiqte shpenzimet për një ndërmarrje të tillë kaq serioze dhe të vlefshme. Dr. Milan Shuflaj ftohet të vizitojë Shqipërinë. Pas shumë peripecish rreth pajisjes me pasaportë, ai arrin në Shqipëri më 12 janar të vitit 1931. Vritet nga dora e kriminelëve serbë më 18 shkurt të vitit 1931, një ditë pas kthimit nga Shqipëria, duke lënë pas shumë studime të papërfunduara, në dorëshkrim, një pjesë e mirë e të cilave ruhet në Arkivin Shtetëror të Kroacisë në Zagreb.