Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

GJON KAMSI DHE RRËNJËT E FAMILJES SË TIJ MESJETARE

by

Archivio Segreto Vaticano, fond. Reg. Lat. vell. 121, f. 122r
Papa Klementi XII
Veshje kombetare femrash ne Arbnesh te Zares

Çfarë zbulohet nga testamenti i gjetur në arkivin shtetëror të Zarës dhe kush janë pasardhësit e tij deri në ditët e sotme…? Në arkivin shtetëror të qytetit të Zarës, në fondin e noterit të Zarës, Bartolomeo Ferrari kemi gjetur testamentin e kanonikut të Zarës, don Gjon Kamsi, që daton nga 8 shkurti i vitit 1775. Është karakteristik jo vetëm për faktin se i takon një personaliteti të lartë të hierarkisë kishtare që kishte lindur në Shkodër, por që kishte arritur të krijonte pasuri të luajtshme e të paluajtshme mjaft të madhe dhe në të njëjtën kohë, kjo pasuri u ndahet trashëgimtarëve shqiptarë që jetojnë në qytetin e Zarës, pa harruar edhe bashkëkombësit shqiptarë që ndodheshin në Shkodër, të cilët ishin nën sundimin osman, por edhe qytetarëve të Zarës, që ishin nga familje fisnike të nderuara…

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budpaest

Një studim i mirëfilltë për familjet fisnike mesjetare shqiptare mungon edhe sot e kësaj dite. Janë bërë përpjekje të herëpashershme që të shkruhet ndonjë studim e më rrallë ndonjë monografi ku janë ndriçuar aspekte të ndryshme të ndonjërës prej këtyre familje. Botimi i monografive ose studimeve kompetente për familjet shqiptare mesjetare është shumë i vështirë dhe kërkon përgatitje e lartë profesionale dhe punë këmbëngulëse mjaft të gjatë kohore. Është e ditur tashmë se pothuajse të gjitha materialet burimore të shkruara, ruhen nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme të Evropës ose janë pronë private. Më e keqja është se ne ende nuk kemi një bibliografi shkencore të vendndodhjes së këtyre burimeve me rëndësi të veçantë për ndriçimin e mesjetës nga shumë aspekte, qoftë ekonomike, politike, ushtarake, kulturore, sociale, etnografike dhe në fund edhe heraldike.

Migrimet e shqiptarëve nëpër qendra të mëdha të kohës janë më se të zakonshme dhe ato nuk paraqesin ndonjë risi të panjohur më parë. Por, ngulitja e tyre, jeta, ambientimi, përditshmëria dhe kontributi në vendbanimin e ri janë me shumë interes, sepse përveçse aty ndjekim trungun gjenealogjik të familjes përkatëse, aty gjejmë të ruajtura edhe lidhjet me atdheun, krahinën apo qytetin-komunë nga ku janë shpërngulur, ndërsa në anën tjetër mund të ndiqet pozita dhe gjendja ekonomike që arrihet në shoqërinë e re, ndikimi i madh politik, ekonomik e kulturor që arrihet duke u bërë pjesë e një mekanizmi të tërë të pushtetit vendor dhe më gjerë. 

Jo rrallëherë, pjesëtarë të këtyre familjeve fisnike patronomike shqiptare janë shumë më të njohur në vendbanimin e ri ose edhe më gjerë se sa në vendlindjen e tyre. Kjo ndodhë, për fat të keq edhe në ditët e sotme, kur për këto familje ne nuk kemi asnjë informacion apo studime kapitale siç është p.sh. “Histori e Shqipërisë” apo ndonjë monografi për mesjetën ato nuk përmenden fare! Natyrisht, faj për këtë kemi ne vetë, sepse mungojnë kërkimet shkencore nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme.

Gjatë sundimit venedikas, grupet e popullsisë së shpërngulur të besimeve dhe përkatësive të ndryshme etnike, përbënin një segment të rëndësishëm të jetës së përditshme shoqërore të qyteteve bregdetare nga Kreta deri në Istria dhe të atyre të hinterlandit. Njëra nga qendrat më të rëndësishme dhe tërheqëse për grupe të tilla ishte qyteti i Zarës si kryeqendër e sundimit Venedikas për Dalmacinë, e pushtetit administrativ, ekonomik, politik, e kulturor i cili ishte i rrethuar me mure të forta dhe të larta, ku jetonin popullsi me përkatësi të ndryshme kombëtare e fetare, që gjenin strehim dhe siguri nga përndjekjet e pushtuesve gjatë periudhave të ndryshme të mesjetës. Që nga shekulli XIV, për të mos thënë më herët, në lëndën arkivore të ruajtur në arkivin historik të qytetit  të Zarës gjejmë të dhëna për familjet feudale shqiptare të cilat kishin gjetur strehim dhe ishin vendosur në qytetin kështjellë të Zarës. Familjet më të njohura që jetuan në ambientin e ri dhe krijuar emër e respekt janë: familja e Nikollë Mesilit, Mark Gjinit, Mikel Lindit, por edhe familjet tjera në zë edhe në Shqipërinë e asaj kohe si familja Kruta, Albanese, Dukagjini, Gjergji, Dushmani, Delvesi, Skarpa, dhe Kamsi. 

Në këtë shkrim do të përqendrohemi tek një pjesëtar i familjes së njohur feudale shqiptare që bëri emër, respektohej dhe nderohej në tërë qytetin e Zarës, don Gjon Kamsin (don Giovanni Campsi). 

Sipas burimeve arkivore të njohura dhe të përdorura deri tani familja Kamsi, ka qenë e njohur që prej shekullit XVII, ndërkohë që sipas burimeve arkivore të Vatikanit, përkatësisht nga Arkivi Sekret i Vatikanit, të dhënat për të i gjejmë që nga fillimi i shekullit XV, përkatësisht viti 1404, (shih dokumentin faksimile që po botojmë si ilustrim). Nga kjo familje që mesa duket është degë e familjes Engjëllore të Drishtit, kanë dalë personalitete të shquara të jetës kishtare, si kryeipeshkvë, ipeshkvë, kanonikë, legatë, priftërinj, etj. por edhe tregtarë dhe ekonomistë të zotë, njerëz të pendës e të fjalës, studiues të mirëfilltë shkencorë e diplomatë të nderuar. 

Arkivi i Zarës burim i vlershëm për mesjetën shqiptare

Përveç arkivit të Dubrovnikut, njërit prej arkivave më të rëndësishëm për historinë shqiptare është edhe arkivi shtetëror historik i Zarës i cili ruan thesare të vërteta të burimeve dokumentare për mesjetën shqiptare, por edhe për historinë e mëvonshme, veçanërisht për shekullin XVIII dhe XIX, kohën e shpërnguljeve dhe ngulitjeve të shqiptarëve të rrethit të Liqenit të Shkodrës në Zarë, të cilët edhe sot e kësaj dite ruajnë traditën, zakonet dhe gjuhën shqipe. Studime të mirëfillta, sistematike dhe të organizuara nga ndonjë institucion shqiptar deri me sot në këtë arkiv nuk janë bërë. Botimi i burimeve dokumentare ka qenë i pjesshëm, fragmentar ose i rastësishëm nga studiues të huaj të cilët nuk e kanë pasur për objekt studimi Shqipërinë dhe shqiptarët.

Duke bërë kërkime në arkivin shtetëror të qytetit të Zarës, në fondin e noterit të Zarës, Bartolomeo Ferrari (1763-1783), vëll. II, filiza (busta) 5 e regjistrit të testamenteve, nr. 54, f. 32v-34v, kemi gjetur testamentin e kanonikut të Zarës, don Gjon Kamsi, që daton nga 8 shkurti i vitit 1775. Ky testament është shkruar në kohën e Dogjit venedikas Alvisea Mocenig (1763-1778) dhe princit të Zarës, Gjergj Marinit (Zorzia Marini) në vitet 1774-1776, në prani të autoritetit zyrtar të autorizuar nga pushteti komunal i qytetit, fisnikut vendas, doktorit të drejtësisë, Ivan Antun Fanfonjës (Ivana Antuna Fanfogne). Testamenti është shkruar në shtëpinë e don Gjon Kamsit që ndodhej në lagjen e S. Maria del Castello. (Në kishën e kësaj lagjeje, që mban po këtë emër, është varrosur i mirënjohuri kryeipeshkvi i Zarës, Vinçenc Zmajeviqi, i cili organizoi Kuvendin e Arbrit në vitin 1703). 

Ky testament është njëri nga testamentet e shumta që ruhet në këtë arkiv dhe që kanë përpiluar shqiptarët. Është karakteristik, dhe si të tillë e zgjodhëm për botim, jo vetëm për faktin se i takon një personaliteti të lartë të hierarkisë kishtare që kishte lindur në Shkodër, por që kishte arritur të krijonte pasuri të luajtshme e të paluajtshme mjaft të madhe dhe në të njëjtën kohë, kjo pasuri u ndahet trashëgimtarëve shqiptarë që jetojnë në qytetin e Zarës, pa harruar edhe bashkëkombësit shqiptarë që ndodheshin në Shkodër, të cilët ishin nën sundimin osman, por edhe qytetarëve të Zarës, që ishin nga familje fisnike të nderuara. Nga studimi i kujdesshëm i testamentit dalin të dhëna me interes si për trungun gjenealogjik të familjes Kamsi, ashtu edhe për vetë pozitën shoqërore të përpiluesit, don Gjon Kamsit, i cili i takonte Urdhërit të “Beate Vergine del Buono audio” i themeluar në vitin 1510, Urdhër në radhët e të cilit asnjëherë nuk kishte më shumë se 12 anëtarë (që simbolikisht paraqisnin 12 apostujt) dhe veprimtarinë e tij e ushtronte në katedralen e qytetit. Në testamentin e tij, don Gjoni i kushton një rëndësi të veçantë këtij Urdhëri duke i lënë një pjesë të mirë të trashëgimisë së tij dhe njëkohësisht duke shprehur dëshirën që të varroset pranë anëtarëve të tjerë të këtij të tij në katedralen e qytetit, vend ky i rezervuar vetëm për anëtarët e këtij urdhëri dhe personalitetet më të larta kishtare. Gjon Kamsi shkruan në testamentin e tij të gjitha hollësitë procedurale që dëshironte t’i kryheshin që nga momenti i vdekjes deri në çastin e varrosjes.

Kush ishte don Gjon Kamsi?

Don Gjon Kamsi lindi në Shkodër në maj të vitit 1693. Mësimet e para në teologji i mori në ipeshkvinë e Shkodrës, kurse studimet i vazhdoi në Kolegjin Ilirik të Loretos. Sipas regjistrave që ruhen sot, në këtë kolegj ai mbrojti me sukses doktoratën në filozofi dhe në të drejtës kanonike. Shugurohet prit në moshën 23 vjeçare (në vitin 1716) dhe fillimisht shërben në Treviso për 6 vjet dhe më vonë edhe në Venedik për 8 vjet të tjera. Më 15 mars të vitit 1730, me nismën e kryeipeshkvit të Zarës, Vinçenc Zmajeviqit, zgjidhet kanonik i Zarës, përkatësisht i Mitropolisë së qytetit të Zarës, përkundër faktit, se ligji venedikas i vitit 1719, e ndalonte që një i huaj (pra ata që nuk ishin qytetarë të Zarës) të mund të zgjidhej kanonik në qytetin apo katedralen e Zarës. Kjo njëherësh tregon ndikimin e madh që kishte Zmajeviqi në Venedik dhe autoritetin e lartë që gëzonte don Gjon Kamsi në Zarë, por edhe në Republikën e Shën Markut. Një e dhënë tjetër mjaft interesante është fakti, që në vitin 1739 papa Klementi XII (12 korrik 1730-6 shkurt 1740) e emëroi ipeshkëv të Shkodrës don Gjon Kamsin, gjë që ai e refuzoi me ‘përvujtësi’, edhe përkundër shumë përpjekjeve dhe lutjeve të Vinçenc Zmajeviqit që ta pranonte këtë detyrë dhe post shumë të rëndësishëm në hierarkinë kishtare. Ai nuk pranon për asnjë arsye duke dëshiruar të shërbente në Zarë si kanonik. Pas refuzimit të don Gjon Kamsit, si ipeshkëv i Shkodrës emërohet Pal Kamsi (25 maj 1742 -1771) një kurshëri i don Gjonit. Që nga viti 1730, don Gjon Kamsi, është njëri ndër bashkëpunëtorët më të ngushtë të kryeipeshkvit të Zarës Vinçenc Zmajeviqit. Ky i fundit, duke pasur respekt dhe besim të madh te don Gjoni, dhe në testamentin e tij të vitit 1745, e emëron atë si njërin nga zbatuesit e testamentit dhe njëherësh e shpërblen me një pjesë të pasurisë së tij të paluajtshme që kishte në Sukoshan afër Zarës. Duke qenë njeri i respektuar dhe i nderuar, i afërt dhe i sinqertë, i dashur dhe i kujdesshëm me të gjithë, e në mënyrë të veçantë me koloninë shqiptare të Zarës (Arbneshi, Arbanasi, Borgo Erizzo) emrin e tij e ndeshim në shumë dokumente arkivore, veçanërisht në testamente të bashkëvendësve të tij, si zbatues i testamentit apo si njërin nga dëshmitarët kryesorë për zbatimin e tyre. Kjo gjë tregon se sa shumë e çmonin arbneshasit don Gjonin. Pas një shërbimi pastoral prej rreth 45 vitesh në Zarë, don Gjon Kamsi vdes po në Zarë më 16 shkurt 1775, dhe varroset sipas porosisë së tij në kishën katedrale të Zarës.

Përmbajtja e testamentit të Gjon Kamsit

Testamenti i don Gjon Kamsit në fillim mban shënimin e noterit që personi në fjalë ishte psiqikisht dhe shpirtërisht i aftë, megjithëse shumë i moshuar dhe pothuajse i palëvizshëm (mosha e tij me rastin e përpilimit të testamentit ishte 82 vjeç). Përveç këtij shënimi, në testament gjejmë të dhëna biografike për të dhe për familjen e tij si p.sh. emrin e të atit, Mark Kamsi, të xhaxhait të tij, Jak Kamsit, emrin e të nipit, djalit të Jakut, Pjetër Kamsit; të motrës Margaritës së tij dhe të vajzës së saj, Paulina, etj.

Titulli dhe funksioni i saktë që mbante don Gjoni në hierarkinë kishtare të kryeipeshkvisë metropolitane të Zarës përshkruhet me këto fjalë: dekan i kanonikëve të metropolisë së këtij qyteti (“canonico decano della Metropolitana di questa Città”). 

Tre zbatuesit dhe mbikëqyrësi e testamentit të kanonikut don Gjon Kamsi emërohen nga ai vetë: shërbëtorja e tij Gele, prifti shqiptar nga Sapa, Mark Delvesi dhe qytetari i Zarës po me origjinë shqiptare, Gjergj Galeni. (Mark Delvesi kishte lindur në Sapë, qytet sufragan i kryeipeshkvisë së Tivarit, dikur në mes të shekullit XVII. Dokumentet e arkivit të Zarës e përmendin si këshilltar të kryeipeshkvit të Zarës, Vinçenc Zmajeviçi. Ky i fundit (Zmajeviçi) i kishte lënë Delvesit edhe trashëgimi në testamentin e tij, një shumë që arrinte 200 dukatë si dhe të gjitha kafshët që ishin pronë e Zmajeviçit në kryeipeshkvinë e Zarës.) 

Në vazhdim të testamentit, Gjon Kamsit deklaron qartë se pasuria e tij nuk ishte e trashëguar nga i ati dhe nga familja e tij, por që ishte e krijuar dhe e blerë nga vetë ai, gjatë jetës dhe shërbimit të tij 45-vjeçar në qytetin e Zarës, dhe për këtë arsye ai dispononte të gjitha të drejtat ligjore që ta ndante atë sipas dëshirës së tij. Kështu, një pjesë të pasurisë së tij ai ia lë pjesëtarit të familjes fisnike të Zarës, Anton Maria Benjës (Anton Maria Begna), si dhe Perine Arnjakoviçit (Perine Argnacovich), sepse ata i kishin ndihmuar pjesëtarët e familjes së tij, veçanërisht Pjetrin e Jak Kamsit. Shuma që ai u lë trashëgimi atyre arrin 500 cekina. Duke rikujtuar shërbimin dhe besnikërinë që kishte treguar ndaj tij prifti shqiptar Mark Delvesi, kanoniku don Gjon Kamsi i lë atij shumën prej 130 cekinash. Të njëjtën  shumë i lë edhe shërbëtores së tij Gele, ndërkohë që qytetarit zaras me origjinë shqiptare Gjergj Galenit i lë 50 cekina si dhe tabakanë e argjendtë të praruar me flori. Nga pasuria e Kamsit, zbatuesit dhe mbikëqyrësit e saj janë të detyruar që të ndajnë nga 2 cekina në vit për ndonjërën prej familjeve shqiptare që jetojnë në Shkodër ose në ndonjë pjesë tjetër të Shqipërisë që jeton nën sundimin osman dhe që për shkak se nuk mund të paguajë taksën ndaj turqve rrezikon të konvertohet në myslimane. Kjo pagesë bëhet me qëllim që të ruhet tradita e besimit të krishterë në Shkodër dhe në Shqipëri. 

Një pjesë e pasurisë u ndahet të varfërve të qytetit të Zarës, azilit të pleqve si dhe grave të varfra, përkatësisht ato të ardhura që vileshin nga dyqani i tij që ishte në qendër të qytetit të Zarës (në Kalelarga), përballë kishës së S. Barbara. Këtë dyqan, Gjon Kamsi ai e kishte blerë nga fisniku zaras Gjon Krisogon Françesku (Giovanni Grisogona Franceschi) me një çmim prej 100 cekinash. 

Pasardhësit shqiptarë – trashëgimtarë kryesorë

Trashëgimtarët kryesorë të të gjithë pasurisë së don Gjon Kamsit emërohen nipi, Pjetër Kamsi, dhe mbesa Paulina, vajza e motrës tij të ndjerë, Margaritës. Në rast se Pjetri dhe Paulina do të vdisnin para kanonikut don Gjon Kamsi, atëherë e tërë pasuria do t’u mbetej trashëgimtarëve të tyre ligjorë, si në linjën mashkullore ashtu edhe në atë femërore, me të vetmin kusht që asnjëri prej tyre nuk duhet të pengonte zbatuesit e testamentit Gelën, Mark Delvesin dhe Gjergj Galenin në punën e tyre. 

Në fund të testamentit gjejmë të shënuar edhe emrin e noterit Bartolomeo Ferrarit (Bartolomeo Ferrari), firmën dhe vulën zyrtare të tij si dhe emrat e dëshmitarëve të pranishëm, qytetarëve zaras Anton Danese, Giovanni Batistta dhe Mateo Adrianos nga Vrana, të cilët dëshmojnë për vërtetësinë e fjalëve të don Gjon Kamsit që përshkruhen me saktësi në testament. Në të majtë, anash, gjendet edhe vula e zyrtarit të qytetit të Zarës, Ivan Anton Fanfonjës, i cili e zyrtarizon testamentin dhe e bën atë të vlefshëm para ligjit. 

Vetëm tre ditë më vonë pas legalizimit të testamenti, më 11 shkurt 1775, kanoniku don Gjon Kamsi bën një plotësim në testamentin e tij në prani të noterit Bartolomeo Ferrarit si dhe të dëshmitarëve Anton Simon Dorçiqit dhe Antun Ivan Adrianos nga Vrana, të dy qytetarë zaras. Përfaqësues zyrtar në këtë plotësim ishte sërish Ivan Anton Fanfonja. Në këtë plotësim thuhet: “gjithçka që është thënë më lart në testamentin e datës 8 shkurt 1775 është e saktë dhe konfirmohet,” por Kamsi saktëson “se pas vdekjes së tij dëshiron të mbahen 300 mesha për shpëtimin e shpirtit të tij, dhe me këtë rast ndan nga një lirë për çdo meshë. Meshat duhet të mbahen në kishat e ishujve të Zarës.”

Kanoniku don Gjon Kamsi vdiq më 16 shkurt 1775 në Zarë, vetëm pesë ditë pas përpilimit përfundimtar të testamentit të tij. Një ditë pas vdekjes së tij, më 17 shkurt 1775, tre zbatuesit e testamentit, Mark Delvesi, Gjergj Galeni dhe shërbëtorja Gele, e hapën testamentin zyrtarisht në prani të zyrtarit Fanfonja dhe të noterit Ferrari si dhe në prani të zejtarëve zaras Mateo Antonio Brunac dhe Simon Simon Skarpa dhe të interesuarve që përmenden në testament. 

Edhe pse me një pozitë mjaft të lartë kishtare në qytetin e Zarës, don Gjon Kamsi ka qenë i rrethuar nga shqiptarë gjatë jetës së tij, me të cilët ka pasur lidhje mjaft të ngushta si sociale ashtu edhe ekonomike. 

Shqiptarët në Zarë që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në të gjitha segmentet e jetës dhe veçanërisht në hierarkinë kishtare që nga mesjeta e hershme. Duke pasur pozita shumë të rëndësishme në këtë qytet, qendër administrativo-politike e pushtetit Venedikas për tërë Dalmacinë, ata ndihmonin bashkëvendësit e tyre shqiptarë që të strehoheshin në këtë qytet, pas përndjekjeve nga turqit, duke u përkujdesur që të kishin kushte dhe jetë normale dhe njëherësh ndihmonin njëri-tjetrin në forma të ndryshme duke mos harruar asnjëherë origjinën shqiptare dhe duke mos shkëputur lidhjen me atdheun Shqipërinë.

Kolonitë shqiptare në brigjet e Adriatikut janë mjaftë karakteristike. Në to pasqyrohen shumë elemente të veçanta dhe mjaft të rralla të identitetit shqiptar, të cilat nuk i hasim në diasporën tjetër shqiptare. Numri i këtyre kolonive nuk është i vogël, edhe pse janë përballur me rrebeshet e kohës, nga ku disa janë asimiluar madje, dhe për ta nuk dihet shumë përveçse faktit se kanë ekzistuar. Njëra nga këto koloni që veçohet më së shumti dhe që ka një identitet të fortë si e tillë, është Arbneshi i Zarës – Borgo Erizzo. Përveç këtij emri, të themi zyrtar, sipas dokumenteve që ruhen në arkivin historik të Zarës, kjo lagje njihej në fillim me emrin Eriçin Varosh /Ericovo selo/ nga popullsia kroate, e më vonë me emrin Arbanasi; dhe Arbnesh, nga banorët shqiptarë. Vetëm në vitin 1721, nga fshatrat rreth Liqenit të Shkodrës, Brisk, Shestan Ljajre, u shpërngulën 32 familje shqiptare me 227 frymë, dhe u vendosën në paralagjen e Zarës. Shkaqet e shpërnguljes duhet kërkuar në prizmin e ngjarjeve të kohës dhe të rrethanave politiko shoqërore. Ndër këto shkaqe mund të përmendim luftërat e shumta, sëmundjet, plaçkitjet, detyrimet e të rinjve shqiptarë për rekrutë në ushtrinë turke, kushtet e rënda ekonomike dhe varfëria e madhe, trysnia e ushtruar nga ana e Perandorisë për të ndërruar fenë, etj. Varësisht nga pikëpamjet dhe orientimet e tyre, studiues të ndryshëm i trajtojnë analizat dhe shqyrtimet e materialit arkivor në mënyra të ndryshme, e shpeshherë edhe kontradiktore. Sido që të jetë, pranohet nga pothuajse të gjithë që iniciator kryesor për këtë shpërngulje të shqiptarëve ishte kryeipeshkvi i Zarës, Vinçenc Zmajeviqi

Letra e Papës Palit VI nga 17 janari i vitit 1968

by

Pergaditi: prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Botimi i letrës së papës Pali VI, nga 17 janari i vitit 1968, është përkthyer shqip nga Hilushi (pseduonim i Ernest Koliqit) me një mjeshtri dhe stil të veçantë, në dialektin gegërisht. Po ashtu, nga Hilushi u shkrua edhe komenti në fund të letrës, i cili është shumë përmbajtësor, domethënës, me tone shprese sa edhe kritike. Letra, për herë të parë, është botuar latinisht në “L’Osservatore Romano”, Citta del Vaticano. Viti 108, nr. 13 (32.691), 18 janar 1968, f. 1-2, për t’u botuar pastaj në revistën “Shêjzat” [Le Pleiadi]. Romë. Viti XII, nr. 1-3, 1968, f. 9-12. Në fund sjellim edhe përshkrimin e përkthimit shqip të bërë nga Hilushi, të letrës së papës Pali VI, të botuar te “Shêjzat”.

Letra e Papës Palit VI nga 17 janari i vitit 1968

Bijvet t’anë të dashun

Zotnijve të tyne Kardinala

Massimiliano de Fürstenberg

Prefekt i Kongregacjonit

të Shèjtë për Kishat Lindore

dhe

Gregorio Pietro Agagianian

Prefekt i Kongregacjonit

të Shèjtë për Evangjelizimin e popujvet

Bij t’Anë të dashun,

shëndet e bekim apostullik

            Me të kënaqun zêmre po u a sjellim fjalën Tanë Kryeparvet të dy Dikasterevet fetare nga të cilat mvaren Katholikët Shqiptarë e Arbëreshë, në rasën e Pesqindvjetorit të fatosit të tyne Gjergj Kastriotit Skanderbeg.

            Skanderbegu âsht pinjolli famëmadh i njâj treve qi pat fatin të përfshihet ndër sajime apostullike të Shën Palit e ndoshta nga dora e tij muer të parën farë t’Ungjillit; pa ajo paraqitet nga historija porsi Kishë me hierarhí nga fillimi i shekuli IV.

            Hierarhija shêjte e saj, ritit qoftë linduer qoftë prendimuer, mvarej nga patriarkata e Romës, e gjatë vargut të Konqilevet të mëdhaja Ekumenike, në bashkim me Selinë Romake, qe mbështetja e përhershme e orthodoksisë.

            Nonse mâ vonë Ikonoklastët deshtën ta këpusin nga jurisdikcjoni patriarkuer i Romës, dhe u ternuen në tokë të saj fise barbare jo kristjane, Shqipnija prap se prap e mbajti fenë e vet të shëndoshë, dhe synimin e shpirtin të ngulun tek Roma. Dhe kësaj Selije Apostullike i u suell ndër çaste të rrezikshme, tue gjetun herë mbas here përkrahje shpirtnore dhe materiale.

            I XV Qindvjet qe për kombin Shqiptar një nga përjudhat mâ të travajume, e njiherit edhe nga mâ të lavdíshmet të hisotrisë së tij, për luftat e pandâme që i u desht të përballojë kudrejt kërcnimit t’ushtrivet osmane pushtuese, të cilat, mbasi patën shtîm në dorë kryeqytetin e Perandorisë Byzantine, i mateshin drejt për së drejti Perëndimit. Qindresa e Shqiptarvet, gjatë një të katërt qindvjeti, u deftue /f. 9/ sa kambëngulëse aq edhe ngadhënjyese, sidomos nepër trimní e mbas udhëheqjes së kryeprisit të tyne Gjergj Kastriotit Skanderbeg, Pesëqindvjetori i Vdekjes së cilit përkujtohet po në këtë ditë 17 kallënduer 1968.

            Me të madhin gëzim muerëm vesht se gjith sa janë gjakut shqiptar, si në Shqipní ashtu përjashta, pregatiteshin për kremtim të lulëzueshëm të këtij qindvjetori me nderim mâ të thellë se kurr ndaj fatosin e tyne kombëtar të madh e të paharrueshëm. Edhe kjo Selí Apostullike me gjithë zêmër po bashkohet në përkujtim të fytyrës bujare të Gjergj Kastritotit, birit besnik të Kishës, të cilin Parardhësit Tanë e mbuluen me kaq e të tilla lavde sa ndoshta kurrnjânit ndër fatosa t’asaj kohe nuk i drejtuen. E njimend ai gjatë njizetepesë vjetve dijti ta mprojë nga pushtimi atdhenë e vet, tue sigurue me at mproje një nga sektorët mâ të rreikshm të ballit mprojtës të Krishtënimit. Përandaj Parardhësi i Ynë Kalisti III përherë i nderueshëm, tue marrë para sýsh besnikinë ndaj Fenë e ndaj Selinë Apostullike, me të cilën Kryetrimi i madh siellte ushtarët e vet në luftim, mujte shkurt ta pikëzonte tue pohue se Ai “përmbi të gjithë princat katholikë pat meritime të nalta ndaj Fenë e besimin e krishtenë”[ Liber Brevium Callisti III, nr. 298 foglio 122].

            Një mbas një, përandej, Papët që zunë këtë Selí në atë përjudhë të gjatë të luftës së tij të pandáme, s’ia kursyen ndihmën e tyne kohë mbas kohe e me dobí, madjè i dhanë mbështetje edhe përtej mase së mundësivet të veta.

            Mbas vdekjes së fatosit, e mbas pushtimit t’Adheut nga zotnuesa të huej, shum Shqiptarë pëlqyen mâ mirë mërgimin me gjithë farëfis, sidomos pse në Vendlindje mâ nuk mujshin të gëzojnë lirinë e Fesë ballëhaptas. Disa kaluen në Greqí, ndërsa tjerë, me shumicë, erdhën n’Italí, veçanërisht në Kalabrí e në Siqilí, valë mbas vale, tue gjetun pritje miqësore n’ato vende bujare. Për ta s’la pa u kujdesuem me gjithë zêmër kjo Selí Apostullike, me veprim të vazhduem e të përkujdesëshëm, si e ipte koha, derisa tash vonë për ta ngrejti tri qendra juridike në vete, Lungro dhe Horën e Arbëreshëvet me ipeshkví, dhe Monastirin stavropegjik të Grottaferratës me Arhimandrit, posë Seminarit Papënuer arbëresh “Benedikti XV.”

            Me admirim po shofim se këto Komunitete arbëreshe tash 400 vjet e mâ tepër ruejnë, posë gjuhës e traditavet, një kujtim të gjallë të të madhit Gjergj Kastriotit, nga bashkëluftëtarët e të cilit rrjedhin, e trimnitë e të cilit përjetësojnë ndër tregime e kangë popullore. Dhe bashkë me kujtimin ruejnë edhe Fenë e Tij, baras me përkushtinë ndaj këtë Selí Apostullike, për shërbim të cilës ata dhuruen njerëz të përmendun për dije e vërtyt, si, me të kënaqun po e kujtojmë, ndër ata që hypën mbi Kathedrën e Shën Pjetrit, Parardhësin Tanë Klementin XI, Albani, i cili mburrej për rrjedhën e tij të moçme shqiptare. Ata mandej që e ruejtën dhe ritin linduer, e bânë tue i u përshtatun njâj sajimi të dijshëm të Provanisë Hyjnore, që të përbâjshin një dëshmí të pandërpréme të katholicitetit të Kishës dhe, tue qindrue mes popullsísh latine, të bâjshin të njoftuna e të adhurueshme rite e tradita /f. 10/ të ndryshme më të cila stoliset e njâjta dhe e vetmja Kishë e Krishtit. Dhe Na, tue e mbështetun shpresën Tanë në të përtrîmet e tyne simbas Konqilit Ekumenik Vatikan, po shprehim urimet mâ të mirat që ata mund të gjêjnë rrugë të ré për veprimtarinë shpirtnore që dikur zhvillojshin në Shqipní, e që ato Kishna vendëse riti linduer të dijnë të marrin një pjesë edhe mâ me randësi në atë shpirt e në atë vepër ekumenike që frymëzon e vên në lëvizje Krishtënimin.

            Porse kujtimi i Papës, ndërsa nuk i harron të gjith ata Shqiptarët e shumtë të mërguem me shumicë nepër botë, u siellet sidomos komunitetevet katholike të mbetuna në tokë shqiptare edhe mbas pushtimit otoman e mbas humbjes së pamvarisë kombëtare. Sadoqi të rrethuem nga elemente tjera besimesh, tue pám vëllazën të shtërnguem nga nevoja e nga shpata të ndahen nga feja e të parvet, ata qindruen heroikisht në besë të Krishtit dhe të Selisë Apostullike. Dhe kjo, si mujti mâ mirë, i mbështeti dhe i ndihmoi nepër veprim të Propagandës e të Kongregacjonit Linduer, nepër zell të priftënvet shqiptarë e arbëreshë e të rregulltarvet, si Franciskanët, Basiljanët, Jeziutt dhe Lazaristat. Mbajti dhe përforcoi hierarhinë kishtare, ftoi e rriti ndër institute të veta klerikët e tyne dhe ngrehi për ta në Shkodër nji Kelogjë Papënore.

            Të shumta janë meritimet e këtyne bijve Tanë fort të dashun shqiptarë e arbëreshë, qoftë në lamë të shpirtit qoftë në atë të letërsisë e të kombësisë, përpara e mbas fitimit të Pamvarsisë Kombëtare në 1912, dhe s’ka kush që nuk i njeh.

            Në âsht se atyne u shprehim në mënyrë të veçantë dashuninë Tanë atënore, po e bâjmë pse i kemi veshtrue hap për hap në këto vjett e mbrame ndër vështërsít e ndër mundimet e tyne nga shkaku i kufizimevet të padrejta që i vêhen lirisë së tyne fetare e të salvimit të bajtun sidomos prej Barijvet të tyne.

            Ta dijnë ata bijt Tanë zë dashun, të cilët u nënshtrohen cenimeve kaq të randa ndër pasuní mâ shêjte e mâ të paprekëshme qi i përkasin njeriut, se zêmra e Papës âsht me ta dhe për ta i lutet Zotit të gjithfuqishëm dhe zêmërdhimbëshëm, që t’i ngushëllojë e t’i trimërojë.

            Kujtimi i Ynë u siellet edhe, me të dashun, të gjith Shqiptarvet jo katholikë, Orthodoksë e Myslimanë, mirë tue dijtun se të gjith të bashkuem ndër kujtime të traditavet hisotrike e lavdiplote t’atdheut, gjithmonë kanë këqyrë kah Selija Shêjte si kah mprojtsja e Kombit të tyne, dhe veçanërisht kanë tregue mirënjohje për përkrahjet e saj në kohë kritike të Pamvarsisë qyshë prej 1912 e tektej.

            Me sigurí  përtrîme po i thërrasim sot ndërhymjes amnore të Zojës së Këshillit të Mirë, e cila ç’prej kohës së vdekjes së Skanderbegut nderohet në Gjenacan, dhe njifet nga Shqiptarët porsi Zoja e Shkodrës.

            Ndër kambët e Saja Na duem të bijmë ndër gjûj bashkë me Jue, të dashtun Bij t’Anë, tue e shkrî me zâne të katholikve shqiptarë zânin t’Onë lutës për të kërkue qi zêmrat e të gjithvet të zbuten e të hapen për të pranuem këshillet e Perendisë, dhe që e ardhëshmja e Kombit Shqiptar bujar të jetë e dênjë për të kaluemen e tij të lavdíshme e për atë misjon që Zoti në këtë shekull i ka shênjuem. /f. 11/.

            Me kët urim Ju apim përzêmërsisht, Bij t’Anë të gjith Ipeshkvîjvet, Meshtarë e besnikë shqiptarë, n’atdhé e jashta atdheut, si peng të dashamirsís së veçantë t’Onë, Bekimin Apostullik.

            Romë, pranë Shën Pjetrit, 17 kallënduer 1968, në të pestin Vjet të Pontifikatit t’Onë. /f. 12/.

Komenti nga Hilushi (Ernest Koliqi):

Kjo letër e thekëshme e Shêjtit At Pauli VI jemi të sigurtë se ka m’u pritë me mirnjohje së thellë nga çdo zêmër shqiptare pa kurrnji dallim besimi ase ideje. Në  tê kumbon e lartë lavdija e Prîsit të Madh t’onë dh’e popullit qi Ai udhëhoq në nji varg të shkelqyeshëm fitoresh. Dridhet nëpër rrjeshta të saj nji kujdes i veçantë për Atdhén t’onë dhe nji dishir urimtar ditësh mâ ftabardha për në t’ardhëmën. Ati Shêjtë na porositë mos me dyshue në fatet e kombit e, për me na bindë, përmendë kalesën e lavdíshme, meritat qi fituen Shqiptarët tue mprojtë në XV qindjvet qytetnimin europjan. Përkujton me shprehje të larta çmimi Fatosin Komtar t’onë e na nxitë me ndjekë gjurmat e tija sidomos në flakim të ndiesíve vëllaznore.

Çdo fjalë e Papës zgjon jehonë të gjânë botnore. Me letër të Tij të 17 kallëndorit 1968, Pauli VI tërhoq vërejten e botës mbarë mbi meritat e motëshme të popullit shqiptar dhe mbi mjerimin e gjendjes së tij të sotshëme.

Pak janë ata të huej qi na përfillin, dikush na urren, shumica harron se ka nji komb shqiptar. Kemi nevojë për kuptim e mbështetje sepse shum paragjykime ushqejnë përgjithësisht të huejët mbi né dhe çashtjet t’ona. Prandej fjala lartushtuese e Papës së Romës, në rasën e Pesëqindvjetorit të Vdekjes së Gjergj Kastriotit Skanderbeg, tue i a kujtue botës qênjen t’onë dhe vuejtjet e padrejta qi na kanë mbulue, i sjell nji shërbim të pashoq Shqipnís e Shqiptarvet.

Me përkushtí mirnjohse i shprehim Shêjtnís të Ti Paulit VI falnderimin tonë e të shumicës së Shqiptarvet qi mendojnë e ndiejnë si na por gjinden në pamundësí, për rrethâna të dijtuna, me shfaqë lirisht mendimin edhe ndienjat e veta.

Shêjzat [Le Pleiadi]. Romë, /Kallënduer-Mars/, 1968, viti XII, nr. 1-3, f. 9-12.

*****

Un documento del Santo Padre su Giorgio Castriota Skanderbeg. /Nel Quinto Centario della morte/.

[f. 1] Nel quinto centario della morte di Giorgio Castriota Skanderbeg, Sua Santità ha inviato il chirografo che trascriviamo ai Cardinali Prefetti del la S. Congregatione per le Chiese Orientali e per la Evangelizzazione delle Genti.

Dilectis Filius Nostrus Maximiliano S. R. E. Card. De Furstenberg, Sacre Congragationis pro Ecclesus Orientalibus Praefecto, et Gregorio Petro S. R. E. Card. Agagianian, Sacre Congregationis pro Gentium Evangelizatione Praefecto.

Paulus PP. VI

Dilecti Filii Nostri,

Salutem

et Apostolicam Benedictionem.

Quinto revoluto saeculo ab obitu illius Georgii Castriotae, qui Skanderbeg est appellatus, Sacrorum Consiliorum Praefectos, quorum in dicione catholici homines sive Albanenses sive Nos alioqui ruvat.

Hic enim lectissimus eius terrae filius fuit cui feliciter contigit, ut digna apostolico Sancti Pauli ministerio haberetur ab eoque, sicuti fertur, sparso primitus Evangelii semine fecundaretur; cum reverea Ecclesia cum proprio sacerdotum ordine quarto iam menute saeculo post Ch n inibi constituta ostendatur.

Porro eius Episcopi, ii etiam qui ad orientales ritus pertinebant, patriarchali Romanae Sedis iuri fuerunt obnoxii, quacum inter maximorum Conciliorum Oecumenicorum seriem in fidei integritatem servandam assiduam semper operam impenderunt.

Haec postea regio per sacrarum imaginum ecersores a patriarchali Romae, quam diximus, iurisdictione seiuncta est; verum, quamvis exterarum impetu gentium, Christi doctrinam non profitentium, esset capta, firma tamen in sua fide permansit, oculis animisque incolarum in urbe Roma defixis Ad hanc enim Apostolicam Sedem in summis discriminibus confugere non omisit, indeque auxilium opemque in rebus sive temporalibus sive spiritualibus numquam non hausit.

Saeculo autem quinto decimo Albanesi nationi maximae aerumnae proptereaque uber gloriae materia enatae sunt, cum ei diuturum bellum contra irrumpentes Hosmanorum exercitus esset sustinendum, qui, domicilio Constantinopolitani Imperu occupato, ipsius Occidentis nationibus minabantur. Quibus tenaci invietaque fortitudine Albanensis quinque lustra obstiterunt, idque merito virtutique summi eorum ducis Georgii Skandrbeg est tribuendim, cuius quindem obitus commemoratio quinque post saecula in hunc diem incidit.

Quam ob rem magno animi Nostri gaudio didieimus, omnes Albanenses domi forisque saecularem huiusmodi memoriam esse celebraturos, egregia venerationis officia in suae patriae heroem, quem oblivisci nequeant, conderentes. Haec igitur Apostolica Sedes libenter cum iis suam laudem nobilissimi viri consociat, quem, fidelem Eclesiae filium, Summi Pontifices, Decessores Nostri, tam amplis verbis sunt procescuti, quae nullis forsitam eius aetatis viris tribuerint. Nam ipse qumque et viginti annos suam patriam ab hostibus servavit incolumem, itemque regionem tutatus est maiori periculo obnoxiam in fronte aciei, quae monumento atque defensioni christiano populo erat Quapropter ven rec. Decessor Noster Callistus III, singulare praesentum fidei Sedisque Apostolicae studium respiciens, quo impulsus dux praestantissimus suos ad certamen evocabat, recte effecit coegitque, eum “ultra omnes catholicos principes de fide et religione christiana optime meritum” fuisse (Liber Brevium Callisti III, n. 298, f. 122).

Ceteri vero Pontifices, qui deinde deinceps ad Beati Petri Cathedram ascenderunt longum per tempus, quo continua ipse bella gessit, tantum afuit ut certum firmumque auxilium ei denegarent, ut etiam validius quam pro suis viribus ei faverent.

Post tanti viri mortem, cum exterae gentes patria essent potitae, plurimi Albanenses exsulatum abire quam ibi manere maluerunt, ea potissimum de causa, quod nullam fere facultatem suae fidei libere profitendae haberent. Alii itaque se in Graeciam contulerunt, alii vero plurimi, varia demigrantes aetate, Italiam ac praesentim Bruttium atque Siciliam attigerunt, ubi benigno liberalique hospitio excepti sunt. Quibus omnibus adesse atque consulere Apostolica haec Sedes numquam praetermisit, assiduo providoque studio pro temporum opportunitate in eos collato. Quod aperte declaratur proximorum Decessorum Nostrorum praescriptis, qui tres ecclesiasticas provincias, Lungrensem scilicet et Planensem et B. Mariae Crzptoeferatae, totidem traditas Pastoribus, constituerunt, praetereaque Pontificium Seminarium ruventibus ad sacerdotium informandis condiderunt, a Decessore Nostro Benedicto XV appellatum.

Equidem Nos haud mediocri admiratione hosce Albanensium coetus conspicimus non solum patriam linguam moresque servare, sed memoriam etiam ac recordationem illius Georgii, utpote cuius commilitionibus ipsi progenitis sint eiusque gesta sive narrando sive canendo redintegrare soleant. Neque ignoramus eos tanti viri fidem pietatemque in Apostolicam Sedem semper retinuisse, cuius ministeriis viros dedisse tam doctrina quam virtute clarissimos: quos inter refere placet ipsum Decessorem Nostrum Clementem XI, ex Albana gente, qui de antiquo Albanensi ortu honeste gloriabatur. Qui vero ex iis in consuetudine orientalis ritus permanserunt, ii sane providenti Dei consilio paruisse putandi sunt, ut nempe constans ederent catholicae Ecclesiae testimonium, interque Latinos populos conversantes, famam gratiamque variis ritibus et usibus conciliarent, quibus una eademque Chirsti Eclesia insigni tamquam veste exorantur. Quam ob causam firma spe ducimur optimisque omnibus expetimus ad fore, ut ii, hac aetate quae Oecumenicum Concilium Vaticanum II subsequitur, ita studio sese renovandi ducantur, ut traditam sedulitatem industriamque ad animorum salitem pertinentes, in Albanensi terra magis magisque incitent, atque hae Orientalis Ecclesiae, oecumenico spiritu imbutae, ea fortiter suscipiant incepta, quae universam Christianorum familiam alunt atque exercent.

Attamen, si plurimos haud /f. 2/ oblivisimur profugos, qui huc illuc per terrarum orbem demigrarunt, Nostras potissimum cogitatones ad eas catholicorum referimus communitates, quae in Albanensi terra tum etiam remanserunt, cum patria a Turcis est ocupata suamque libertatem amisit. Eae enim, quamvis cum populis non christianis vel cum fratribus, qui vel vi vel necessitate erant religionem, coniunctius viverent, catholicam fidem invicta  constantia retinuerunt, usque ad vitae imoendium tum Chirsto tum Apostolicae huic Sedi obsequentes. Haec autem, quantum facere potuit, eas sustentavit adiuvitque opera sive Sacrarum Congregationum Fidei propagandae Ecclesiaeque orientali praepositarum, sive impigrorum sacerdotum Albanesium, sive denique religiosorum Ordinum sodalium, ut Francisalium, Basilianorum, Ignatianorum, Vicentianorum; neque solum sacram Ecclesiae hierachiam servavit atque confirmavit, sed sacerdotii, etiam candidatos in propria Instituta recepit Pontificiumque Seminarium urbe Scodra fundavit.

Quae vero merita hi dilecti fili, vel sede vel natione Albanenses, cum de religione tum de litteris patriisque rebus, et ante et post adeptam anno millesimo nontesimo duodecimo patriae suae libertatem, sibi collegerunt, ea multa omnibusque pernota sunt.

Quodsi his ipsis potissimum paternae Nostrae benevolentae caritatem significare gaudemus, id ea de causa facimus, quod trepido animo, novissimis hisce annis, ad eorum difficultates casusque adversos respeximus, cum inique religiosa eorum lbertas coerceretur ipsique Pastores acerba vexatione afficerentur.

Noverint igitur iidem dilectissimi filli, qui talia perpessi sunt ob sanctum inviolabileque humani nominis patrimonium, paterno Nos animo sibi propius adesse, itemque omnipotenti, ut ipsos soletur et erigat.

Nostra demum amanti cogitatione ceteros Albanenses incatholicos complectimur, sive Orthodoxos sive Mahumedanos, quippe quos omnes sciamus, uno quasi consilio insignium vetustorumque patriae suae morum memores, ad Romanam hanc Sedem tamquam ad suam patronam semper respestasse eiusque beneficia iam und a recuperata libertate ad hoc usque tempus libenter agnovisse.

In hisce ergo adiunctis redintegrata fiducia maternam opem Derparae Mariae Virginis a Bono Consilio impioramus, quam antiquitus, post ipsius Georgii mortem, Genestani multa pietate excultam Albanenses ut Beatam Virginem Scodrensem pernoscunt.

Itaque sacris eius genibus una vobiscum, Dilecti Fili Nostri, advoluti, catholicorum Albanensium voci Nostram adiungimus vocem, id enixe petentes, ut omnium animi divinis consilis obtemperent futuraque tempora nobilissimae Albanensium nationis ut egregiis factis superioris aetatis, ita numeri, quod simmus Deus eidem in mundo exsequendim commisit, gloriose congruant Quorum in auspicium vobis, Dilecti Fili Nostri, cunctisque sacrorum Antistitibus, sacerdotibus fidelibusque Albanensibus, sive domi sive foris sunt, Apostolicam Benedictionem, singularis benevolentiae Nostrae testem, peramanter impertimus.

Datum Romae, apus Sanctum Petrum, die XVII mensis Ianuarii anno MCMLXVIII, Pontificatus Nostri quinto.

Paulus PP. VI.

Pergaditi: prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU SIPAS GIOVAN BATTISTA (GIAMBATTISTA) MARINOS NGA VITI 1620

by

Frontespici i botimit te librit te G. B. Marinit, La Galeria…, nga viti 1620, Venedik
Frontespici i botimit te librit te G. B. Marinit, La Galeria…, nga viti 1635
Frontespici i botimit te librit te G. B. Marinit, La Galeria…, nga viti 1675
Frontespici i botimit te librit te G. B. Marinit, La Galeria…, nga viti 1620, Milano
Frontespici i botimit te librit te G. B. Marinit, La Galeria…, nga viti 1636
Poezia per Gj. K. Skenderbeun nga – Marino, La Galeria, f. 106
Portreti i G. M. Marinos

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Centar for Albanian Studies – Budpaest/

Literaturën burimore për Gjergj Kastriotin Skënderbeun janë përpjekur ta përmbledhin në botime të veçanta të specializuara bibliografike emra të njohur të historisë dhe bibliografisë jo vetëm shqiptare. Në këtë fushë, shquhet botimi i fundit “Bibliografi 1454-1835 – Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Tiranë, 1997,” në të cilin gjejmë botimet më kryesore për heroin kombëtar, por jo gjithçka çfarë është shkruar gjatë shekujve për të.

Gjatë punës kërkimore-hulumtuese nëpër biblioteka e arkiva të ndryshme të botës kemi hasur një numër jo të vogël veprash e autorësh të cilët nuk janë përfshirë në këtë bibliografi, por që kanë shkruar për Skënderbeun në veprat e tyre. 

Kësaj radhe do të flasim për poetin mjaft të njohur italian nga Napoli, Gian Battista Marino, i cili në veprën e tij “La Galeria del Cavalier Marino. Distinta in Pitture & Sculture” të shkruar në vitin 1619 dhe botuar po këtë vit, i kushton një poezi heroit tonë kombëtar. Meqenëse botimi i parë ishte me shumë gabime, autori, menjëherë në vitin vijues, pra më 1620, e riboton këtë vepër, dhe madje dy herë, fillimisht në Milano e pastaj në Venedik (Si ilustrim po sjellim frontespice e të dyja këtyre botimeve). Në botimin e Milanos, poezia për Gjergj Kastriotin Skënderbeun është në faqen 93, ndërsa në botimin e Venedikut në faqen 98. Ksombla e parë ruhet në Torino ndërsa e dyta në Paris. 

Meqenëse vepra u prit jashtëzakonisht mirë, ajo u ribotua disa herë në qytete të ndryshme dhe në periudha kohe të ndryshme, gjithnjë duke pasur në faqet e saj edhe poezinë për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Ekzistojnë edhe disa botime të tjera të cilat i kemi konsultuar dhe frontespicet e tyre po i sjellim si ilustrim. 

Këto botime që njohim janë ai nga viti 1635 e shtypur në Venedik, ndërkohë që sot ksombla ruhet në Zagreb; ai i vitit 1636, shtypur po në Venedik, ksombla ruhet në Madrid si dhe botimi i vitit 1675, shtypur po në Venedik, ksombla ruhet në Miçigam. 

Nuk është vetëm vepra e përmendur më lartë e autorit italian Giovanni Batistta Marino, që ka informacione dhe të dhëna për shqiptarët dhe luftërat e tyre kundër turqve. Edhe në veprën tjetër të tij: “Dicerie Sacre del Cavalier Marino. Vicenza: Apresso Roberto Meietti. Con licenza de’ Superiori, & Priuilegio, 1622. [Pjesa e tretë me titull: “Il Cielo, Diceria terza, Sopra la Relegione de’Santi Mavritio, et Lazaro. Al Serenixximo prencipe di Piamonte.Vicenza: Nella Stamparia di Dominico Amadio, Per il Meietti, 1622, f. 236r-290r” (e cila ruhet në bibliotekën e “University of Michigam” në sig. 858 M-34-1622]; në f. 285v e vijim, ka të dhëna për luftërat e shqiptarëve kundër turqve si bashkëpunimi i tyre me J. Hunyadin, etj. Pra, Marino në veprat e tija i ka kushtuar mjaft rëndësi si shqiptarëve ashtu edhe Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Mbetet të verifikohen veprat tjera të tij, në ka edhe në ato shënime dhe informacione për shqiptarët dhe Skënderbeun.

Në të gjitha veprat që kemi konsultuar ne, poezia për Skënderbeun është pa asnjë ndryshim dhe ruan të njëjtën renditje. (Ne nuk kemi arritur të konsultojmë botimin e parë të vitit 1619). Natyrisht, ka ndërruar numri i faqeve të botimeve. Ka arsye të ndryshme pse ka ndodhur një gjë e tillë. Një nga shkaqet është hyrja më e gjatë, përkushtimet, pastaj tekstet e imprimatur-it, madhësia fizike e ksomblës etj. 

Portretet e njerëzve, princërve, kapitenëve dhe heronjve (Ritratti, Huomini, Prencipi, Capitani, et Heroi) fillojnë në faqen 82, dhe në këtë kategori bëjnë pjesë disa nga figurat më të famshme të historisë dhe mitologjisë botërore. Kjo kategori fillon me heronjtë biblikë Moisiun, Davidin, Solomonin, Joshouan, Sansonin, për të vazhduar pastaj në faqen 84 me heronjtë e Greqisë së Lashtë si Akilin, Hektorin, Diomedën, Paridin, dhe Enean. Në faqen 86 deri në faqen 88 jepen portretet e Aleksandrit të Madh dhe të heronjve e betejave të tij si Epaminoda, biri i Kresos, etj. Legjenda e krijimit të Romës pasqyrohet nëpërmjet portretit të Romulit, dhe menjëherë në faqen 89 fillojnë portretet e perandorëve romakë: Çezari, M. Bruto, C. Cassio, Pompeo i Madh, Katoni, Mark Antonio. Në radhë vijojnë personalitete të rëndësishme si C. Mecenata, Titi, Hanibali, Skipion Afrikani, Horaci, M. Skevola, Kurti, M. Marcelli, Fabricio, Cinciani, Atili, Pompili, Ptolemeo Filadulfo, Eunuku Narset, Belisario, Justiniani, Constantini, Arti, Karli i Madh, Orlandi, Godfrid Bulioni, Tankredi, dhe pas këtij të fundit vjen Skënderbeu. Ai pasohet nga perandori Karli V, nga Francesko Brimo, mbreti i Francës, nga dy mbretërit e Spanjës: Filip Sanudi, dhe Filip Xorxa, Gjoni dhe Karli i Austrisë, Sebastiani, mbreti i Portugalisë, Amadeo IV dhe Emanuel Filiberto dukë të Savojës, Kristofor Kolombo, Ferdinand Korteze, duka i Albës, markezi i Santa-Kroces, etj.

Në një dorëshkrim të pabotuar që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, dhe i takon familjes së Engjëllorëve të Drishtit, përmendet emri i Marinos. Sipas të gjitha gjasëve, kanë qenë fisnikët nga Drishti ata të cilët e kanë informuar Marinon për hollësia, rreth jetës dhe bëmave të Skëndërbeut. Nuk përjashtohet mundësia që ai të ketë njohur edhe veprat e botuara në Venedik (e gjetiu në Itali, psh. Romë) për Skenderbeun.

Sikurse të gjithë krijimtarinë e tij, edhe këtu Marino, luan në mënyrë mjeshtërore me figurat. Është mjaft interesante se Skënderbeu flet në vetën e parë gjatë gjithë tekstit. Mjaft domethënës është fakti se për të “krenohet Epiri” pra, autori Gian Battista Marino, është i informuar deri në hollësi jo vetëm për personalitetin e Gj. K. Skëndërbeut, luftërave dhe sfidave të tij me turqit, por ai njeh edhe gjeografinë e Epirit. 

Poezia për Gjergj Kastriotin Skënderbeun përbëhet prej 8 vargjeve (përkatësisht 51 fjalve). Në vijim e sjellim të transliteruar dhe të përkthyer në shqip, ndërsa i bashkëngjisim edhe faksimilen e origjinalit.

Ritratti / Portrete

Giorgio Scanderbeg Castriota / Gjergj Skanderbeu Kastrioti


Per virtù sol di mie robuste bracciaD’altro Alessandro insuperbisce Epiro,In battaglia il guerrier, la fera in cacciaProdigioso il mio valore sentiroDal’terror sol del nome, e de la facciaIntimoriti i Barbari ruggiro;e senza trattan spada, ò vibrar dardospetso più che la man, n’vccise il guardo.
Për hir vetëm të krahëve të mi të fortëPër tjetrin Aleksandër krenohet Epiri Në betejë luftëtar, hekur në gjuetiDëgjova bëmat e mia të jashtëzakonshme Nga tmerri vetëm i emrit dhe i fytyrësTë tmerruar dëgjoj barbarët që klithinDhe pa përdorur shpatë apo shigjetëShkatërron më shumë sesa dora që vret. 

Shënimet për veprat e botuara të Giovan Battista (Giambattista) Marino për të cilat folëm më sipër janë:

  1. La Galeria del Cavalier Marino. Distinta in Pitture & Sculture. In Milano, Appresse Gio. Battista Bidelli. Con licenza de’ Superiori, 1620, f. 93; [ruhet në Torino, sig. 21.741;
  2. La Galeria del Cavalier Marino. Distinta in Pittvre & Sculture. Seedd: Impressione corecta dall’Autore. Con liceza, & Privil. In Venetia, Dal Ciotti, 1620, f. 98;
  3. La Galeria del Cavalier Marino. Distinta in Pittvre & Sculture. In questa quarta impressione ricorretta. Con Licenza de’ Superiori, e Priuilegio. In Venetia, Peri l Ciotti, 1635, f. 121; [Ruhet në Bibliotekën Kombëtare dhe Univerzitare të Zagrebit, sig. BZ, 352];
  4. La Galeria del Cavalier Marino. Distinta in Pittvre & Sculture Terza Impressione Ricorretta. Con liceza, & Priuil. In Venetia, Dal Ciotti, 1636, f. 1213; [Ruhet në Madrid, në: bibliotekën e “L’Università Complutense di Madrid” në sig. 85 M. 33 /I; (sig. e vjetër 29.037);
  5. La Galeria del Cav. Marino. Distinta in Pitture, e Sculture. In Venetia: Presso Gio: Pietro Brigonci. Con Licenza de’Superiori, 1675, f. 106; [Ruhent në bibliotekën e: “University of Michigam” në sig. 868 M 34g 1675 (sig. e vjetër A-415.751;

pra ne kemi dhënë titullin e plotë të secilës vepër, vitin e botimit, vendin e botimit, botuesin, numrin e faqes ku gjendet poezia për Gjergj Kastriotin Skënderbeun si dhe signaturën e saktë ksomblës përkatëse duke shënuar qytetin dhe emrin e bibliotekës.

Kush është Giovan Battista (Giambattista) Marino

Giovan Battista (Giambattista) Marino ka lindur më 14 tetor të vitit 1569 në Napoli dhe ka vdekur më 25 mars të vitit 1625 po në Napoli. Llogaritet si njëri ndër themeluesit e marinizimit, e njëherit edhe njëri ndër poetët më të mëdhenj italian të stilit barok. Ka shkruar disa mijëra poezi lirike. Duke qenë me origjinë nga shtresat e mesme, edhe pse fillon të studioj drejtësi, ai që në rini të hershme duke dëshiruar afirmim dhe rrethet e shoqërisë së lartë, fillon të shkruaj poezi dhe largohet nga studimet. Në rini e gjemë si poet të oborrit mbretëror, ku në këtë kohë njoftohet edhe me T. Tason. Pasi ishte burgosur dy herë, në vitin 1600, ia arrin të ikën nga burgu i Napolit dhe gjen strehim në Romë, ku arrin të futet në shërbim të personaliteteve të shquara të kohës. Në mes të vitit 1601, ai nga Roma vendoset në Venedik, ku po këtë cit (1601) boton veprën e tij “Rime.” Në vitin 1604 arrin të futet në shërbim të kardinalit Pietro Aldobrandini. Ndësa në vitin 1610 e gjemë si sekretar në familjen e famshe  torineze të dukës së Savojës. Pas disa mosmarrëveshjeve me fisnikun torinez Murtola, burgoset për 11 muaj. Pasi lirohet nga burgu, udhëton për në Francë te djali i torinezes Maria Mediçi, Luigji i XIII, mbreti i Francës. Pas një qëndrimi mjaft të suksesshëm në Francë, në vitin 1621 kthehet në Napoli, ku edhe vdes në vitin 1625. Në vitin 1614 boton librin e tij në prozë “Dicerie sacre,” dhe “Della lira,” ndërsa më 1616 boton librin me poezi “Epitalami.” Në Venedik në vitin 1617 boton poemën fetare “La sferza” ndërsa në vitin 1619, po në Venedik boton veprën e tij të njohur “La Galeria” e cila doli me shume gabime dhe e ribotoi me 1620 po në Venedik (shih ilustrimin nr. 1). Në Paris boton më 1620 veprën “Sampagna,” dhe më 1621-1623 epin shumë të njohur “Adone.” Pas vdekjes botohen edhe disa nga veprat e tija dhe të tjerat shohin dritën e shumë ribotimeve radhazi. “ La Galeria ” është një vepër lirike e cila trajton raportet figurative në mes artit dhe poezisë. Këtu dominon qëllimi i Gianbatistos që përmes poezisë mund të përshkruaj veprat artistike (në mënyrë figurative). Kjo ide e tij, nuk mund të veçohet nga dhuntitë e tij për artin dhe veçanërisht dëshira e madhe prej koleksionisti të veprave artistike. Shquhej për një koleksion të jashtëzakonshëm të këtyre veprave, që nga koha kur qëndroi në Torino. Pas kësaj kohe, ai shpenzon të gjithë pasurinë e tij për të blerë vepra artistike të gjinive të ndryshme, por më së shumti ishte i dhënë pas grafikës. Ëndërronte të hapte një muze (galeri) në Napoli. Edhe pse vepra e tij u botua pa ilustrime artistike, ai në të shumtën e rasteve luan në mënyrë të mrekullueshme me tematikën e veprës artistike. 

RELACIONI I VINÇENC ZMAJEVIQIT NGA VITI 1703 – BURIM ME VLERA TË ÇMUARA PËR HISTORINË E SHQIPTARËVE

by

Portreti i Vinçenc Zmajeviqit
2-a. Vendodhja e doreshkrimit nga BAV
Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga de Propaganda Fide
Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga Biblioteca Apostolica Vaticana
Vizatimi mbi kapakun e arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendj në Kishën e Oroshit të Mirditës
F. 80 e dorshkrimit te BAV

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. – Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti.

Burimet dokumentare zbërthejnë sfondin e një drame të dhimbshme, e cila vazhdonte të luhej edhe në territoret shqiptare, të cilat ishin pikëtakimi i interesave të fuqive të kohës, Perandorisë Osmane në njërën anë, dhe në anën tjetër të fuqive perëndimore si Austro-Hungaria, Selia e Shenjtë, Venediku të mbështetura edhe nga Rusia. Janë të njohura ngjarjet e viteve nëntëdhjetë të shekullit XVII, disfatat dhe sëmundjet vdekjeprurëse të kohës, të cilat ndikuan në mënyrë të ndjeshme në strukturën etnike të disa viseve shqiptare, nga ku ndodhën shpërngulje masive për në territore më të sigurta.

Këtu e ka burimin edhe keqinterpretimi dhe shtrembërimi i servirur nga historiografia sllave, që ngriti dhe ngre mite të rreme dhe të paqendrueshme, që vazhdojnë të jenë të zëshme edhe sot e kësaj dite, përkundër fakteve bindëse që vërtetojnë një realitet krejt tjetër nga ajo e servirur prej tyre për atë kohë. Megjithatë, zhvillimet politike të fundshekullit XVII ishin të favorshme për popujt e Gadishullit Ballkanik për çlirimin e tyre nga sundimi osman. 

Disfata që pësuan turqit para Vjenës nga forcat aleate të Lidhjes së Shenjtë, që udhëhiqej nga Vatikani, dhe përbëhej nga Venediku, Rusia, Malta, Toskana dhe ushtria polake, bëri që ndikimi dhe pushteti i tyre të dobësohet në territoret ku ata sundonin, veçanërisht në Hungari, Bosnjë, Serbi, Ukrainë, por edhe në Dalmaci e More.

Archivio di Propaganda Fide në Romë, Archivio Segreto Vaticano në Vatikan dhe Biblioteca Apostolica Vaticana, po në Vatikan, ruajnë burime shumë të rëndësishme për këtë periudhë, respektivisht për shekujt XVII dhe XVIII, burime këto kryesisht të pabotuara, ose të botuara si fragmente, pra jo komplete. Burimet në fjalë janë përpiluar nga personalitete të larta kishtare, siç ishin vizitatorët apostolikë, persona këta me përvojë dhe që zakonisht ishin të shoqëruar nga një ekip i posaçëm ndihmësish të specializuar, kryesisht të sjellë nga Roma, për të hetuar dhe vlerësuar situatën në vendet që vizitonin. Atyre u vihej në dispozicion e gjithë baza burimologjike dokumentare, d.m.th të gjitha burimet e shkruara të kryeipeshkvive, ipeshkvive, famullive, kuvendeve dhe kishave të territoreve që ata vizitonin, si dhe burimet njerëzore: klerikët e të gjitha rangjeve, të zgjedhur nga ata vetë. Përveç këtyre burimeve të cilave u referoheshin, ata vëzhgonin edhe gjendjen reale dhe bënin përshkrimin e saj, në momentin që bëhej vizita.

Në këtë mënyrë, ata bënin krahasime dhe analiza me burimet e shkruara që dispononin dhe në të njëjtën kohë, propozonin zgjidhje të reja, ide dhe opinione konkrete për secilën nga njësitë hierarkike vendore të territorit që ata vizitonin. Të gjitha këto burime njihen me një emër në arkiva dhe biblioteka: relacione (Relationes). Relacione të tilla për dioqezat shqiptare në shek. XVII dhe XVIII, ka në numër të konsiderueshëm. Disa prej tyre janë të njohura për studiuesit dhe historianët si p.sh.: Relacioni i Marin Bicit. Po kështu relacionet e Pjetër Mazrekut, nga vitet 1623, 1624 dhe 1625, të Pjetër Budit, Gjergj Bardhit nga vitet 1629, 1631, 1634, 1637 dhe 1638, Frang Bardhit më 1637, F. Leonardit më 1638, Mark Skurës më 1641, 1644-1645 dhe 1652-1656, i Shtjefën Gasparit më 1671, Pjetër Bogdanit etj. Të gjitha këto relacione janë botuar nga studiues të huaj, të cilët nuk njohin ose e njohin pak gjuhën shqipe dhe toponimet shqipe, shpesh herë, duke sjellë ngatërresa dhe pasaktësi të theksuara.

Në këtë shkrim do të flasim për relacionin e Vinçenc Zmajeviqit nga viti 1703. Është koha kur në Selinë e Shenjtë pontifikonte Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti. Në fillimin e pontifikatit të këtij pape (1700), në trojet shqiptare kishte një kryeipeshkv dhe vetëm tre ipeshkvë, Pjetër Zymini, kryeipeshkëv i Durrësit, Nikollë Vlladanji, ipeshkëv i Lezhës, Gjergj Theodori, ipeshkëv i Sapës dhe Pjetër Karagiqi, ipeshkëv i Pultit. Disa vite më vonë këtyre u bashkohen edhe dy ipeshkvë: Anton Babi, ipeshkv i Shkodrës, Marin Gjini ipeshkv i Pultit, ndërsa si kryeipeshkv kemi në Shkup Pjetër Karagiqin dhe Vinçenc Zamjeviqin në Tivar, kështu që plotësohen selitë vakante kryeipeshkvnore dhe ipeshkvnore më të rëndësishme shqiptare.

Numri i përgjithshëm i famullive ishte 87, të cilat mbulonin 279 vendbanime, ku shërbente një kler prej 98 meshtarësh shekullarë, 32 misionarësh françeskanë të reformuar, si dhe 7 rregulltarë françeskanë observantë shqiptarë. Numri i përgjithshëm i frymëve të krishtera ishte 65.159.

Duke njohur të gjithë situatën nga afër, Papa Klementi XI, fillimisht emëron Vinçenc Zmajeviqin kryeipeshkv të Tivarit (në vitin 1701), por edhe administrator të Ipeshkvisë së Budvës si dhe primas të Serbisë dhe vizitator apostolik për Shqipëri, Maqedoni, Bullgari dhe Serbi. Me bulë të veçantë, më datë 8 qershor 1702, Papa Klementi XI e emëron Vinçenc Zmajeviqin vizitator apostolik në të gjitha dioqezat shqiptare dhe misionet françeskane (Vincentius Zmajevich, archiepiscopi Antibarensis 8 Iulii 1702 deputavit visitatore apostolico eçlesiarum et missionum provincie Epiri seu Albaniae iuxta…) duke i dhënë kështu mundësinë që të vizitonte të gjitha territoret shqiptare dhe të raportonte për to në relacionet që do të hartonte gjatë qëndrimit të tij në këto territore. Relacionet e Zmajeviqit sot janë burime me vlera të jashtëzakonshme për historinë e trojeve shqiptare të asaj periudhe.

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. (Shih faksimilen e frontespicit botuar si ilustrim).

Ky dorëshkrim, mjaft i vëllimshëm, i kësaj biblioteke, nuk është botuar deri më sot me sa dimë ne. Në fakt, një kopje tjetër e këtij dorëshkrimi, e cila ka ndryshime të theksuara jo vetëm në formë, duke filluar që nga titulli, por edhe në përmbajtje, si toponimet, mikrotoponimet, renditja e lëndës burimore, shënimet statistikore, etj., ruhet në Archivio de Propaganda Fide në Vatikan, dhe mban titullin “Relatione dello stato d‘Albania e Servia visitate da Vincenzo Zmaievich Arcivescovo d‘Antivari. Nell Anno MDÇII in III (1702-1703), (shih faksimilen e frontespicit që po e botojmë në këtë shkrim), me sign. APF. SCR, Albania, v. 5, f. 535r 661v, dhe është botuar nga albanologu gjerman Peter Bartl në vitin 1979, i cili gjithsesi duhet krahasuar me origjinalin për disa gjëra që janë të diskutueshme dhe të pasaktësuara.

Puna e bërë nga albanologu P. Bartl, është për t‘u lavdëruar dhe përkon me pohimin tonë, edhe pse relacionet janë botuar ose edhe të pjesshme, si regesta ose në ndonjë rast janë bërë përpjekje të editohen të plota, vetëm nga të huaj. Historiani shqiptar Injac Zamputi, i përktheu relacionet, por pa pasur asnjëherë gjatë jetës së tij origjinalet e ndonjërit prej. Ai përdorte vetëm ato që botonin të tjerët, në shumë raste, me plot mangësi e gabime të shumta siç është në rastin konkret botimi i relacionit të Marinin Bicit nga viti 1610 nga kroati Franjo Raçki me plot gabime, shkurtime dhe pasaktësi të toponimeve që më vonë e boton Zamputi, një botim në anglisht ka bërë edhe Robet Elsie, por pa përmirësuar, korrigjuar apo rregulluar lëshimet e Raçkit, i cili në hyrje te botimit të tij pohon se ka shkurtime e gabime të shumta.

Dorëshkrimi që ruhet në BAV, është sipas mendimit tonë autograf i vetë Vinçenc Zmajeviqit, dhe sipas të gjitha gjasave duhet të jetë origjinali i parë, nga ku është përpiluar kopja e dytë me disa plotësime dhe ndryshime që ruhet në AFP dhe që është dorëshkrimi i At Gallanit, sekretarit personal të imzot Zmajeviqit.

Krahasimet e të dyja dorëshkrimeve i bëjmë me siguri të madhe, sepse ato i kemi konsultuar në vend, pra në origjinal në arkivat ku ruhen sot, përkatësisht në Archivio de Propaganda Fide  dhe në Biblioteca Apostolica Vaticana, por në të njëjtën kohë i kemi riprodhuar në kopje të skanuar dhe të stampuar nga BAV dhe AFP, të cilat na mundësojnë nxjerrjen e përfundimeve logjike dhe të sakta, duke eliminuar gabimet e mundshme ose të ngjashme me ato të ndonjërit që është marrë me studimin e njërës apo tjetrës kopje të dorëshkrimit.

Dorëshkrimi i relacionit që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit

Dorëshkrimi i BAV-it është i lidhur si vëllim më vete, ka kopertina pergameni të fortë. Duke filluar me f. 1 deri në f. 227, është dorëshkrimi i relacionit, ndërsa nga f. 228 deri në f. 231 vazhdon shtesa “Folium A” që përmban “Rescripta in Congregatione Generali 3a Decembris 1703; In Congregatione 18 Decembris 1703; 7 Januarii 1704; 21 Januari 1704; 28 Januari 1704; 12 Februarii 1704 dhe është një regjistër në gjuhën latine i dokumenteve në lidhje me vizitën apostolike të vitit 1702, por edhe dokumente që kanë të bëjnë me Kuvendin e Arbërit të vitit 1703, me botimin e akteve të Kuvendit dhe me masat e tjera që kanë të bëjnë me meshtarët, misionarët dhe famullitë e ipeshkvitë e vizituara, etj. Faqet 98, 107, 108, 136 dhe 170, në pjesën ku është dorëshkrimi i vizitës, janë boshe, por të faqosura, ndërsa në mes të faqeve 118-119 është futur një fletë, e cila përmban disa shënime që kanë të bëjnë me kapitujt e relacionit.

I tërë vëllimi është i shkruar nga një dorë e vetme, që është dora e Kryeipeshkvit V. Zmajeviq. Këtë e pohojmë me siguri, sepse kemi bërë krahasime të shumta me letërkëmbimin e bollshëm që ruhet në ASV, BAV dhe AFP të Zmajeviqit me të tjerët. Sipas shënimeve të marra në BAV, dorëshkrimi është restauruar në vitin 1890, në kohën e Papës Leone XIII (1878-1903), kur kardinal dhe prefekt i BAV-it ishte Joseph Hergenröther (1879-1890).
Dorëshkrimi është në gjendje të rëndë, sepse ka dëmtime të shumta, për shkak të cilësisë së dobët të letrës, dhe gërryerjes së ngjyrës gjatë shekujve. Në disa vende nuk lexohet ose lexohet me shumë vështirësi. Në BAV ka arritur së bashku me dorëshkrimet e tjera të kardinal Barberinit, që ruhen në këtë bibliotekë dhe i tërë fondi mban emrin e tij.

Frontespici i dorëshkrimit mban titullin që shënuam më lart, ndërsa faqja në vazhdim është bosh dhe e pafaqosur. Në f. 1-18, imzot Zmajeviqi bën një përshkrim të përgjithshëm, historik dhe gjeografik të Shqipërisë dhe dioqezave të saj, duke shkruar për historinë e shqiptarëve, origjinën e tyre, historikun përmbledhës të dioqezave dhe shtrirjen hapësinore të tyre (kufijtë e secilës), gjendjen ekonomike, informacione mbi faqosjen e taksave dhe punën angari që bëjnë të krishterët të detyruar nga turqit. Pastaj shkruan për veset dhe virtytet e shqiptarëve, mungesën e klerit, injorancën e madhe të klerit që shërben në tërë territorin e Shqipërisë, si dhe propozon masat konkrete që duhen ndërmarrë, e ajo më kryesorja është thirrja e një Kuvendi gjithëshqiptar sa më parë që të jetë e mundur.

Në vazhdim, në hyrje të çdo kapitulli, imzot Zmajeviqi përshkruan me saktësi gjithçka që ka të bëjë me jetën sakrale dhe fetare të popullit dhe klerit, për toponiminë e dioqezave, famullitë, gjendjen e objekteve të kultit, kishave, duke saktësuar se cila është në gjendje të mirë, cila është gjysmë e rrënuar dhe cila e rrënuar krejt dhe kanë mbetur vetëm si rrënoja apo gërmadha; bën përshkrimin e mbishkrimeve, pastaj sjell shënime për reliktet, orenditë, ikonat kishtare, të ardhurat e famullive, administrimin e sakramenteve, pastaj kujdes të veçantë i kushton praktikës dhe shmangieve që janë në kundërshtim me jetën e krishterë dhe ajo më kryesorja, sjell numrin e saktë të popullsisë së gjithë territorit shqiptar. Në fund të çdo kapitulli shënon masat konkrete për të shmangur keqpërdorimet, pastaj propozon mundësitë për rindërtime, restaurime dhe ngritje të reja të kishave të dioqezave përkatëse, shënon me saktësi se cilat janë pajisjet që u nevojiten kishave, rrobat, orenditë e shenjta dhe gjëra të tjera.

Meqenëse titulli i dorëshkrimit të BAV-it ndryshon nga ai i AFP, në vazhdim sjellin në mënyrë përmbledhëse secilin veç e veç, të përkthyer në gjuhën shqipe, duke shënuar edhe numrin e faqeve të dorëshkrimit, për të bërë të mundur orientimin e studiuesve dhe historianëve shqiptarë dhe të tjerë që dëshirojnë të merren me studimin e këtij dorëshkrimi. Kështu kemi: Gjendja e kryeipeshkvisë së Tivarit nga lashtësia deri më sot; gjendja e dioqezës së Shkodrës; gjendja e ipeshkvisë së Pultit; gjendja e ipeshkvisë së Sapës; gjendja e ipeshkvisë së Lezhës; gjendja e kishës së kryeipeshkvisë së Durrësit; gjendja e kishës së Budvës; gjenda e kishave të Serbisë nën administrimin e kryeipeshkvit të Shkupit; gjendja e krishtërimit në Bullgari; propozime konkrete për tejkalimin e situatës në Shqipëri dhe Serbi; të dhëna të sakta statistikore për fshatrat, famullitë, shtëpitë dhe besimtarët e krishterë, skizmatikët e turqit që banojnë në secilën prej dioqezave të Shqipërisë.

Dorëshkrimi i APF është i lidhur me dokumente të tjera në një vëllim mjaft voluminoz, që përmban dokumente për vitet 1696-1707, si vëll. V, për Shqipërinë, me titull: Scriture Referite nei Congressi, Albania. Po ashtu, në këtë dorëshkrim, gjejmë një vizatim shumë të bukur të kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendeshin në kishën e Oroshit të Mirditës, me pamje të ndryshme shenjtorësh dhe mbishkrime të përziera në gjuhët greke dhe sllave-qirilicë, që nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it dhe sipas mendimit tonë dhe të arkivistëve të AFP, është punim i bërë pasi është dorëzuar relacioni, por që i përket viteve të relacionit.

Një ndryshim tjetër kemi në fletën 589r ku gjejmë të dhënat dhe sqarimet përkatëse për vizatimin dhe mbishkrimet e kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta të relikeve të argjendit të kishës së Oroshit, ku shënjohet se në qendër është vendosur Shën Lleshi, sipër ka një engjëll që duhet të jetë Shën Gabrieli ose Shën Mihaili, majtas janë Jezu Krishti, Shën Mëria dhe një martir, ndërsa djathtas Shën Prokopi, Shën Dhimitri dhe Shën Nestori, poshtë mbishkrimi në greqisht dhe sllavisht-qirilicë. As ky shënim nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it. (Sjellim si ilustrim këtë vizatim të bukur).

Duke studiuar me kujdes të dyja kopjet e Relacionit të Vinçenc Zmajeviqit, natyrisht duke pasur parasysh edhe dallimet e cekuara më lart, mendojmë se ky Relacion, në mënyrë shumë të qartë, me objektivitet dhe saktësi paraqet regjistrimin e popullsisë shqiptare në fillimshekullin XVIII, por njëherësh, pasqyron edhe gjendjen ekonomike, politike, kulturore dhe shpirtërore-fetare të popullit shqiptar, që ndodhej nën sundimin turk, duke nxjerrë në pah, mendojmë ne, me objektivitet edhe dobësitë, injorancën, deformimet dhe shpërdorimet e ndryshme të klerikëve shqiptarë që shërbenin në dioqezat shqiptare, që njëherësh është edhe tregues për një nga momentet më të rëndësishme të jetës së Kishës Shqiptare, në kohën kur po bëheshin përpjekje të pareshtura për të zbatuar dekretet e reformës kishtare.

Në anën tjetër, ky dorëshkrim në dy kopje të ndryshme, në dy vende të ndryshme, ka vlerë të jashtëzakonshme historike, sepse në masë të konsiderueshme mundëson njohjen e rrethanave të përgjithshme qofshin ato gjeopolitike, historike, ekonomike, kulturore apo fetare, të mbajtjes së Kuvendit të Arbërit dhe është dëshmi burimore arkivore pararendëse e këtij Kuvendi, nga viti 1703. Ndërsa At V. Malaj për dorëshkrim shkruan: “Përmes rreshtave të Vizitës ne kuptojmë për gjendjen e padurueshme të klerit dhe të besimtarëve. Nga kuadri i dhënë nxjerr krye një bashkësi e krishterë jo pa njolla morale, megjithëse në thelb besnike e traditave stërgjyshore e fetare, në mjaft raste të ngjyrosura me devocion të veçantë për këtë apo për atë shenjt protektor, që jo gjithmonë ishin të motivuara nga ana teologjike mbi një bazë të shëndoshë katekistike kryesisht nga kujdesi i pamjaftueshëm pastoral që kishte mbetur në dorë të pak meshtarëve dhe misionarëve”.

Kush është imzot Vinçenc Zmajeviqi?

Vinçenc Zmajeviqi rrjedh nga një familje me traditë, e cila për herë të parë në dokumentet arkivore përmendet në vitin 1543 (arkivi i Kotorrit). Në fillim të shek. XVII, një degë e familjes nga Kotorri shpërngulet në Perast. Nga kjo familje dalin emra të njohur si Andre Zmajeviqi, prelat i lartë kishtar dhe Kryeipeshkv i Tivarit; Kristofori, i ati i Vinçencit, që ishte kapetan në marinën detare dhe tregtar i njohur i kohës, pastaj i vëllai më i madh i Vinçencit, Mateo, ishte admiral në flotën detare ruse, etj. Vinçenc Zmajeviqi lindi më 23 dhjetor të vitit 1670, në Perast (Mali i Zi) nga prindërit Kristofori dhe Helena. U pagëzua nga i ungji, imzot Andre Zmajeviqi, i cili edhe ndikoi shumë në formimin dhe përcaktimin e së ardhmes së Vinçencit të ri. Në moshën 15-vjeçare u dërgua në Romë pranë Kolegjit të Propagandës Fide, ku studioi teologji dhe filozofi. Gjatë qëndrimit dhe studimeve në Romë, takoi shumë personalitete të jetës kishtare dhe publike, por dy ishin më me ndikim te studenti i ri: kardinali Françesk Albani (më vonë Papa Klementi XI) dhe profesori i kolegjit ku ai studioi, Gjon Pashtriqi.

Në Romë fitoi gradën doktor në shkencat teologjiko-filozofike dhe për disa vjet u bë pedagog pranë këtij kolegji. Në vitin 1695 kthehet në atdhe, ku me propozim të Senatit të Venedikut, praktikë e kohës, Vinçenci emërohet abat në abacinë e Shën Gjergjit pranë Perastit, që ishte abaci titullare e abacisë së mirënjohur të Shën Sergjit e Bakut, në Shirgj të Bunës, nga e cila administrohej edhe famullia e Shën Nikollës në breg të Bunës (1695-1701). Me vdekjen e Kryeipeshkvit të Tivarit, Marin Gjorgës, Papa Klementi XI, Zmajeviqin e ri, në moshë vetëm tridhjetë e një vjeçare, më 18 prill të vitit 1701, e emëron Kryeipeshkëv të Tivarit. Pas një shërbimi prej dymbëdhjetë vitesh si Kryeipeshkëv i Tivarit, imzot Vinçenci emërohet nga Papa Klementi XI, si kryeipeshëkv në Selinë Metropolitane të Zarës, më 23 maj të vitit 1713. Arsyet e një transferimi të tillë ishin krejt personale, nga frika e një hakmarrje të mundshme nga njerëzit e kontit Bujoviq, i cili u vra nga vëllai i imzot V. Zmajeviqit. Në kryeipeshkvinë e Zarës qëndroi deri në vdekje, më 11 shtator 1745. Edhe pse fizikisht larg shqiptarëve, ai gjatë gjithë kohës u kujdes dhe ndoqi nga afër çfarëdo që ndodhte atje. P.sh. në vitet 1721 dhe 1726, u kujdes që një pjesë e popullsisë shqiptare të shpërngulej nga trojet e tyre rreth Liqenit të Shkodrës, nga Brisku, Shestani, Lajra dhe Arbëneshi dhe të vendosej në paralagjen e Zarës Arbanasi por edhe në Zemunik e Plloçe. Imzot Zmajeviqi në moshën 15- vjeçare shkroi veprën “Razgovor duhovni”, ndërsa më vonë shkroi edhe një vëllim me poezi me titull “Musarum chorus in laudem Antonii Zenii” (1694), dhe po këtë vit botoi në Romë edhe “Corona poetica,” pastaj ishte autor i traktateve: “Ogledalo istine-Speçhio della verita” (1721) të një letre për vëllain Mateo, një “Dëshirë” për Koncilin Provincial të Francës, mbi bulën e Papës Klementi XI Unigenitus (1713), pastaj “Quenselle” traktat kundër herezive, etj. Me rëndësi të veçantë për albanologjinë është botimi i dokumenteve të “Kuvendit të Arbnit”, më 1706, në gjuhën latine dhe shqipe, pastaj edhe “Relacioni…”, si dhe një vëllim i lidhur me letërkëmbim prej 52 copë letra nga viti 1700-1729 që ruhen në Zagreb, por edhe relacione të tjera, dorëshkrime e korrespondencë e shumtë që ruhet në ASV, BAV, AFP, Zarë, HAZU, SNKZ, etj., dhe që ende janë të pabotuara 

SHQIPTARI NIKOLLË LEONIK TOMEU – FIGURË E SHQUAR E HUMANIZMIT DHE E RILINDJES EVROPIANE

by

Pikture murale e Leonik Tomeu nga viti 1942 qe ruhet ne Sala dei Quaranta ne Palazzo Bo, te Universitetit te Padoves
Portret i Leonik Tomeut punuar nga Paul Jovio ne vitin 1577
Frontespic i librit te L. Tomeut nga viti 1525
Epitafi ne varrin e L. N. Tomeut ne Padove.

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta. – Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik. – Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Një kontribut të veçantë gjatë mesjetës në kuadrin e Rilindjes Evropiane kanë dhënë intelektualë të nderuar dhe shumë të çmuar shqiptarë, të cilët vepruan në mërgim, jo në vendlindjen e tyre në Arbëri, e cila për një kohë ishte objekt sulmesh dhe shkatërrimesh të shumta, e më vonë edhe e pushtuar nga pushtuesi osman. Veprimtaria e këtyre mendjeve të ndritura është fare pak e njohur ose e panjohur fare. Mungojnë studime monografike për veprimtarinë e tyre, por mungojnë gjithashtu edhe të dhëna biografike. Ato pak që janë, shpesh janë kundërthënëse e bien ndesh mes autorëve të ndryshëm, të cilët kanë shkruar shkarazi pa ndonjë thellim dhe studim të mirëfilltë, e ç’është më e keqja, pothuajse tërësisht mungon një bibliografi komplete, shterruese, e cila do na njihte më për së afërmi me veprimtarinë e tyre krijuese, me dominimin e tyre profesional më shumë se një herë në fusha të ndryshme ndaj kolegëve dhe bashkëkohanikëve të fushave përkatëse.

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta.

Në ndonjë rast, ndonjë zë i vetmuar ka provuar të shkruajë për ndonjërin prej këtyre figurave të mëdha të kohës, të cilët nderoheshin e respektoheshin jashtëzakonisht shumë në vendet ku vepronin e krijonin, duke ngatërruar edhe më keq, edhe ato pak informacione që kishin nga bashkëkohanikët apo të huajt. 

Këta krijues, latinistë arbëror-shqiptarë, në shumë raste e kanë njohur njëri-tjetrin, kanë bashkëpunuar me njëri-tjetrin. Ndër ta mund të përmendim Gjon Gazullin, Marin Barletin, Nikollë Leonik Tomeun, Mikel Marulin, Marin Beçikemin, Mihail Artiotin, Ndre Lleshin, Domenik Topinë, Pal Engjëllin, Pal e Ndre Gazulin, Viktor Karpaqin, Mark Bazaitin, etj., me opusin e tyre krijues në kohën kur jetuan, jo në pak raste kanë shënuar origjinën e tyre, arbërore ose epirote, kanë shkruar për popullin arbëror ose epirot, për heronjtë dhe burrat e nderuar që dolën nga gjiri i këtij populli, duke theksuar më se një herë se ndiheshin krenarë për përkatësinë e tyre.

Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik. 

Leonik Tomeu lindi në Venedik në vitin 1456 nga prindër shqiptarë, që për shkak të rrezikut osman kërkuan strehim në Venedik, duke krijuar një jetë solide në shtresën e fisnikërisë së lartë venedikase. Në disa raste ka pasur debate si për origjinën e Tomeut ashtu edhe për vitin e lindjes. Mirëpo, kohëve të fundit studiuesi italian M. E. Cosenza, në një studim shumë serioz, me argumenta të forta dhe të qëndrueshme shkencore pohon se Tomeu është epirot dhe mbiemrin e tij e nxjerr me origjinë nga toponimi i malit të Tomorrit. 

Në këtë drejtim, studiuesi kosovar Jahja Drançolli ka dhënë një kontribut të çmueshëm duke botuar disa studime për Tomeun. Ndër të tjera që në vitin 2001, pra para 10 vitesh, ai botoi edhe portretin me ngjyra të Marin Beçikemit që gjendet në Sala dei Quaranta (Palazzo Bo) në Universitetin e Padovës, ku gjendet edhe portretri i Nikollë Leonik Tomeut, të cilin po e botojmë si ilustrim. Pra këto dy portrete janë botuar që para mëse dhjetë vitesh, e jo siç shkruhet në ndonjë rast se botohen për herë të parë, në vitin 2010! 

Si familje e kamur e renditur në mesin e fisnikërisë venedikase, familja e Tomeut kishte prona jo vetëm në Venedik por edhe në qytetet e afërta, si p.sh. në Padovë. Rininë e tij Nikolla e kaloi në mes të Venedikut dhe Padovës. Studimet për greqisht i filloi në Padovë dhe i përfundoi në Milano e Firence. Në vitin 1485 u laureua në Universitetin e Padovës për “Filozofi e mjekësi”. Ai së bashku me të vëllain, Bartolomeun, po ashtu intelektual i njohur i kohës (orator et poeta), gjatë viteve 1485 – 1488 vepruan e punuan në qytetet e Romës dhe të Firencës. Një gjë e tillë na dëshmohet nga letrat origjinale në greqisht të Demetrius Chalcocondyles (Δημήτριος Χαλκοκονδύλης), i cili shkruan për këta dy dijetarë që kishin studiuar te ai dhe ishin shquar për zgjuarsi dhe mençuri.

Duke qenë tashmë emër i njohur në vitin 1486, Nikollën e gjejmë në mesin e eruditëve të shumtë që takoheshin në shtëpinë e ambasadorit të Polonisë, në Firencë, F. Bonacorsi, së bashku me A. Mocenigon, G. Calfurion, L. Creticon etj, të quajtur si “viros eruditos pariter et eloquentes.” Po këtë vit, Nikollë Leonik Tomeu kthehet në Padovë, ku sipas dokumenteve që zotërojmë, kishte një patunshmëri pronësore mjaft të madhe në Padovë (një pallat e kopshte) e Stagna (Salboro), por duke qenë ngushtë i lidhur me filozofinë dhe shkencën ai vazhdon jetën e tij prej diplomati dhe politikani. Kjo gjë vërehet nga letra C. Fedele-s dërguar Tomeut më 9 gusht të vitit 1486 (shih letren e botuar: Cassandrae Fidelis venetae. Epistolae et orationes. Padua: Franciscus Bolzetta, 1636). 

Më 21 prill të vitit 1497, Senati i Venedikut, e emëron Tomeun, profesor të filozofisë dhe të mjekësisë në Universitetin e Padovës, për të ligjëruar në greqisht tekstet greke të Aristotelit. Pra, është profesor edhe më herët se shqiptari tjetër i njohur i Humanizimit, Marin Beçikemi. (Për më shumë shih: ASV, Venedik, Senato terra, v. (reg).12, f. 201 e vijim). Gjatë kohës që ligjëroi në Universitetin e Padovës, Tomeu kishte kontakte te shumta me filozofë, humanistë e intelektualë të shumtë të kohës. Kjo më së miri vërehet nga dokumentet origjinale që ruhen në Arkivin e Venedikut.

Fama e tij ishte në kulm. Më 29 shtator të vitit 1504, me urdhër të Senatit të Republikës së Shën Markut, Tomeu transferohet në Venedik, përkatësisht në shkollën publike të themeluar në vitin 1408, pranë Katedrës së Filozofisë, për të ligjëruar filozofi, gramatikë e retorikë në greqisht dhe latinisht, në universitetin i cili varej direkt nga Kancelaria e Senatit të Republikës. Sipas një dekreti të Senatit, që na është ruajtur në orijgial, katedra në fjalë kishte qëllim të dyfishtë: përkatësisht aty përgatiteshin studentët për studime të larta në fushat humaniste dhe noterët e ardhshëm aq të njohur venedikas. Edhe pse në këtë Universitet konkurenca në mes të profesorëve ishte shumë e madhe, Tomeu, bëri emër të mirë duke ligjëruar për vite të tëra. 

Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Opusi krijues i N. L. Tomeut është i shumënduarshëm duke shkruar vepra nga fusha e filozofisë, historisë, letërsisë, astronomisë, mjekësisë, fizikës, arkeologjisë, kritikës së artit dhe u shqua veçanërisht në fushën e përkthimeve nga gjuhës klasike greke e latine. U shqua edhe si një ndër koleksionistët më të mëdhej të kohës për vepra të ndryshme arti dhe eksponate arkeologjike. Ai mbajti korrespodencë me shumë burra të ndritur, humanistë, shkencëtarë e filozofë, mjekë e shkrimtarë por edhe intelektualë e fisnikë me emër e famë botërore, në gjuhët greke, latine e italiane. Kjo korrespodencë, e cila pjesërisht është botuar, është një pasqyrim i erudicionit dhe dijes enciklopedike që zotëronte Tomeu. Është për t’u theksuar se Tomeu bashkëpunoi shumë afër me botuesit e njohur shqiptarë, vëllëzërit Vitalibus, të cilët botuan veprat e disa autorëve shqiptarë, jo vetëm në Venedik, por edhe në qytete të tjera italiane. 

Nikollë Leonik Tomeu vdiq më 28 mars 1531 në Padovë dhe u varros në Kishën e Shën Françeskut, ku edhe sot e kësaj dite ruhet pllaka e varrit së bashku me epitafin që e shkroi miku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo.

***

Në vazhdim po sjellim disa nga titujt e veprave kreyesore të Leonik Tomeut ku ai është autor, bashkautor ose përkthyes nga greqishtja, latinishtja apo italishtja. Të gjithë veprat e poshtëshënuara ne i disponojmë të riprodhura dhe të skanuara nga origjinalet të cilat ruhen në biblioteka të ndryshme botërore. Renditja është sipas kriterit kronologjik të vitit të botimit. Dy nga veprat e poshtëshënuara janë botuar nga Bernardinus de Vitalibus, botues i librit të Marin Barletit, “Histori e Skenderbeut”:

  1. De varia historia libri III. Venetiis, per Lucanton. Iuntam, 1521
  2. Aristotelis Stagiritae. Parua naturalia. De sensu et sensili. De memoria et reminiscentia. De sonno et uigilia. De insomniis. De diuinatione per somnia. De animalium incessu. De exstansione et breviate. Venezia, codicem hunc ex impressione representauerunt Bernardinus & Mattheus fratres Vitales Veneti, 1523 mense Iunii 
  3. Dialogi nunc primum in lucem editi quorum nomina proxima pagina habentur. Venetiis, in aedibus Gregorii de Gregoriis, 1524, mense Septembri 
  4. Opvscvla nvper in lvcem aedita qvorvm nomina proxima habentvr pagella: cum priuilegio. Venetiis, opusculum hoc ex impressione repraesentauit Bernardinus Vitalis Venetus, 1525 die XXIII Februarii 
  5. Aristoteles Omnia ex exemplaribus. Florentiae, per haeredes Philippi Iuntae, 1527
  6. Aristotelis Stagiritae Parva quae vocant Natvralia: De sensu & sensili. De memoria & reminiscentia. De somno & vigilia. /Omnia in latinum conuersa, & antiquorum more explicata. Parisiis, Colonaeus, 1530
  7. De animorum essentia dialogus. Venetiis, per Io. Ant. eiusque fratres Sabios, 1530
  8. De varia historia libri tres: nuper in lucem editi. Basileae, in officina Frobeniana, 1531
  9. De varia historia libri tres nuper in lucem editi. Index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna uisa sunt locupletissimus. Venetiis, in aedibus Lucae Antonii Iuntae Florentini, 1531 mensis Ianuarii die XX
  10. De uaria historia libri tres:  nuper in lucem editi: index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna sunt locupletissimus. Lugduni, Apud Gryphium, 1532
  11. Liber de morbo Gallico, Venetia, 1535
  12. P. Ovidii Nasonis Fastorvm. Lib. VI. Tristivm Lib. V. De Ponto Lib. III. Basileae, 1538
  13. Conuersio in latinum, atque explanatio primi libri Aristotelis de partibus animalium. Liber apprime utilis, nunc primum ex archyetipo in lucem aeditus. Venetijs, apud Ioannem de Farris, & fratres de Riuoltella, 1540
  14. Cl. Galeni liber absolutissimus, quem technem iatruken, hoc est, medicinalem inscripit. Basileae, 1541
  15. Conversio atque explanatio primi libri Aristotelis De partibus animalium. Basileae, Apud Bartholomaeum Westhemerum, 1541
  16. Li tre libri di Nicolo Leonico de varie historie, nuouamente tradotti in buona lingua volgare. In Venetia, per Michele Tramezzino, 1544
  17. Parua naturalia. De sensu & sensibili. De memoria & reminiscentia. De somno & uigilia. Omnia in Latinum conuersa & antiquorum more explicata a N. Leonico Thomaeo. Venetiis, ex impressione representauit Iacobus Fabrianus, 1546.
  18. De uaria historia libri tres: cum eorum, quae notatu digna sunt, indice locupletissimo. Lugduni, Apud Seb. Gryphium, 1555

Njëri ndër ata që vlerësuan lart Nikollë Leonik Tomeun ishte edhe miku dhe bashkëkohaniku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo (1470-1547) i cili shkroi edhe tekstin e epitafit të varrit (shih ilustrimin) të Tomeut, në latinisht e greqisht. Epitafi sot ruhet në kishën e Shën Françskut, në Padovë. Me pak rreshta me një elegancë të rrallë gjuhësore, Bembo pasqyroi në mënyrë të veçantë aktivitetin e Tomeut, thjeshtësinë, ndershmërinë dhe virtytet e larta e të tjera të tij.

Nikollë Leonik Tomeu gjatë jetës së tij kishte lidhje miqësore dhe shumë të afërta me humanistë të njohur të kohës si: Chalcocondyles, G. B. Suardo, G. A. Agurello, Ermalo, P. Sasso, Barbaro, Musuro, G. Danto, Gaza, F. Bellafini, Agripulo, L. Cretico, Koperniku, Erazmi i Roterdamit, B. Gaurico, C. Castaldi etj. Duke u renditur në mesin e klasikëve latinë, grekë dhe italianë, G. Bologni shkruan se ai ishte filozof i madh, orator e poet shumë elegant, përkthyes i shquar dhe mendimtar i thellë me ide dhe vepra përparimtare.

Përveç veprave origjinale, përkthimeve dhe debateve, Tomeu shkroi edhe poezi. Ndryshe nga opusi i tij i gjerë të cilën e shkroi kryesisht në latinisht e greqisht, krijimet poetike – poezitë – ai i shkroi në italisht. Duke qenë njohës i thellë i klasikëve, veçanërisht nën ndikimin e fortë të Petrarkës, ashtu si edhe bashkëkohësit e tij ai shkroi duke pranuar formën dhe strukturën e poetëve të parë të Humanizmit dhe të Rilindjes. Për Nikollë Leonik Tomeun si poet, shkruan edhe D. de Bellis: “Tomeu paraqiti në veprimtarinë e tij të tërësishme epokën e vet, duke riveluar në poezinë e tij natyrën, vetitë cilësore dhe karakterin filozofik të gjenialitetit dhe të erudicionit të tij në njohjen e thellë të klasikëve.”

Të dyzet portretet që ruhen në “Sala dei Quaranta Palazzo del Bò,” të Universitetit të Padovës i punoi piktori italian Giacomo dal Forno në vitin 1942, duke i realizuar ato në teknikën temperë. Të dhënat u nxorën nga Carlo Anti [ed.], “Descrizione delle sale accademiche al Bo e del Liviano (Padova: Tipografia Antoniana, 1957), f. 35-36. Në portrete janë paraqitur studentët ose docentët e huaj nga njëzetë e tre vende të Evropës, të cilët studiuan ose punuan në Universitetin e Padovës. Në mesin e këtyre dyzet portreteve janë edhe dy shqiptarë, Nikollë Leonik Tomeo dhe Marin Beçikemi. Renditja e emra është kronologjike, sipas viteve dhe datave të lindjes.

  1. Witelo, polak (shek. XIII) ne Padovë qëndroi në vitet 1260-1268;
  2. Nicolo Cusanus, gjerman (1401-1464);
  3. Giovanni Argiropulos, grek (1410-1492);
  4. Janus Pannonius, hungarez (1434-1472);
  5. Nicolo Leonico Tomeo, shqiptar (1456-1531);
  6. Thomas Linacre, anglez (1460-1524);
  7. Marino Becichemo, shqiptar (1468-1526);
  8. Francisk Skorina, rus (1490-1535);
  9. Protasius di Czernahora, çek (shek. XV);
  10. Georgius Benignus, boshnjak (?-1540);
  11. Emile Perrot, françez ( ?-1556); 
  12. Damiano de Goes, portugez (1502-1574); 
  13. Michele de L’Hospital, françez (1504-1573); 
  14. Klemens Janicius, polak, 1516-1543);
  15. Antonio Agustin, spanjol (1517-1586); 
  16. Jan Kochanowski, polak (1530-1584);
  17. Johannes Samburcus), hungarez (1531-1584);
  18. Francis Walsingham, anglez (1532-1590);
  19. Stefano Bathory, hungarez (1533-1586);
  20. Johannes van Heurne, holandez (1543-1601); 
  21. Caspar Bauhin, zvicerian (1560-1624); 
  22. Adrianus Spigelius, flaman (1578-1625); 
  23. Wiliam Harvey, anglez (1578-1657);
  24. Jean Prevotius, zvicerian (1585-1631); 
  25. Olaus Worm, danez (1588-1654);
  26. Werner Rolfinck, gjerman (1599-1673);
  27. Johanes Ruthven, skocez (shek. XVI);
  28. Johannes Georg Wirsüng, gjerman (1600-1643);
  29. Thomas Bartolin, danez (1616-1680);
  30. Pier von Resenius, danez (1625-1688);
  31. Olof Rudbeck, suedez (1630-1702);
  32. Alessandro Maurocordato, grek (1636-1709)
  33. Constantino Cantacuzino, rumun (1650-1716);
  34. Marcus Gerbezius, slloven (1658-1718);
  35. Jan Krtitel Bohac, çek (1724-1768);
  36. Oliver Goldsmith, iralndez (1728-1774);
  37. Emanuele Sciascian, armen (1775-1858);
  38. Giovanni Antonio Capodistria, grek (1776-1831);
  39. Peter Vasiljevic Postnikov, rus (shek. XVIII);
  40. Demeter Dimitrije, kroat (1811-1872).