Shkruan: Prof. Dr.  SPIRO J. SHETUNI/Universiteti Winthrop/Rock Hill, South Carolina/U.S.A./

Politizim dramatik/

Shqipëria ishte shteti ballkanik i cili u shkëput i fundit nga Perandoria Otomane e udhëhequr nga turqit, pasi qëndroi si provincë e saj për një periudhë gati pesë-shekullore (1468-1912).  Gjendja e trazuar politiko-shoqërore e vendit gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit XX nuk e nxiste shumë artin muzikor profesionist.  Gjatë kësaj periudhe historike, vendi thuajse nuk njohu ndonjë lloj arti të tillë muzikor.  Ç’është e vërteta, në qytete të mëdha, si:  Shkodër,  Prizren, Gjakovë, Pejë, Dibër, Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan, Berat, Korçë, Vlorë, Gjirokastër, etj., s’mungonin muzicienë dhe grupe muzikore profesioniste ose gjysmë-profesioniste.  Megjithatë, thelbi, bërthama, zemra e artit muzikor shqiptar të dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit XX ishte kryesisht arti muzikor tradicional i trashëguar gjatë shekujve në mënyrë orale.  Në vazhdim të shekullit, gradualisht, dalngadalë, si pa kuptuar, nisin të lindin filizat e parë të një arti muzikor profesionist, i cili njohu arritje përshtyplënëse sidomos në vitet 1930-të të shekullit XX.  Një art muzikor profesionist i vërtetë në Shqipëri lindi pasi sistemi politiko-shoqëror i monarkisë kushtetuese (1928-1939) u zëvendësua me sistemin politiko-shoqëror të diktaturës komuniste (1944-1991).  Për hir të së vërtetës, duhet pranuar se, gjatë jetës gati pesëdhjetë-vjeçare, përmbajtja themelore e këtij arti, njohu një politizim dramatik!  Politizim!  Politizim!  Politizim!

Krizë e thellë

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, periudhë e cila afërsisht përkon me kohën e sundimit të sistemit politiko-shoqëror të diktaturës komuniste në Shqipëri (1944-1991), muzika profesioniste shqiptare ka qenë ngaherë në krizë të thellë.  Një dukuri e tillë nuk erdhi thjesht për arsye të moshës së re të saj.  Ajo erdhi, kryesisht, për shkak se mbarë arti profesionist shqiptar i kësaj periudhe historike iu nënshtrua plotësisht teorisë dhe praktikës marksiste-leniniste dhe doktrinës së ashtuquajtur realizëm socialist.  Rrjedhimisht, në të vërtetë, ai u shndërrua në një mjet të fortë ideologjik në duart e Partisë Komuniste të Shqipërisë:  udhëheqësja e jetës ekonomiko-shoqërore dhe politiko-kulturore të vendit.  Kështu, dashur-padashur, ky lloj arti vetëm se idealizonte sistemin politiko-shoqëror të diktaturës komuniste, vetëm se ngrinte lart “fitoret madhështore të vendit nën udhëheqjen e sprovuar të Partisë Komuniste,” vetëm se çorodiste mendjen e shqiptarit, sa të indoktrinuar ideologjikisht, aq edhe të varfër ekonomikisht!

Izolimi i përgjithshëm dramatik, në të cilin sistemi politiko-shoqëror i diktaturës komuniste e futi vendin, solli frytet e tij të hidhura në çdo sferë të jetës së shoqërisë shqiptare, pra, edhe në lëmin arsimor, shkencor, kulturor e artistik të saj.  Ndoshta mjafton vetëm të mbajmë parasysh se marrdhëniet arsimore, shkencore, kulturore e artistike të Shqipërisë me vende të tjera (në këtë rast, me vendet ish-komuniste të Europës Lindore, përfshirë Bashkimin e Republikave Socialiste Sovjetike) u shkëputën në fillim të viteve 1960-të.  Duke filluar prej kësaj kohe e deri në shëmbjen e sistemit politiko-shoqëror të diktaturës komuniste (fillimi i viteve 1990-të), Shqipëria nuk njohu më shkëmbim idesh, përvojash e njerëzish me vende të tjera, qofshin këto edhe të Europës Lindore.  Kurse marrdhëniet arsimore, shkencore, kulturore e artistike me vendet kapitaliste të Europës Perëndimore dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë qenë vazhdimisht tërësisht të ndaluara!  Në kushte të tilla, s’është vështirë të merret me mend dëmi i madh që iu shkaktua tërë kulturës së vendit:  përtharja e vazhdueshme e mendimit arsimor, shkencor, kulturor e artistik të tij;  prapambetja e thellë shkencore e kulturore në krahasim me vende sivëllezër, etj.  

Kriza e muzikës profesioniste shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX, në thelb, s’është gjë tjetër veçse shprehje e konformizmit, bindjes dhe nënshtrimit të plotë të saj ndaj teorisë dhe praktikës markiste-leniniste dhe doktrinës së ashtu-quajtur “realizëm socialist,” dukuri që karakterizoi jetën e tërë artit profesionist shqiptar të kësaj periudhe të gjatë historike.

Kompozitorë të mirënjohur

Midis kompozitorëve shqiptarë të mirënjohur të gjysmës së dytë të shekullit XX, alfabetikisht, përmendim:  

Daija, Tish (1926-2004)

• Deda, Ferdinand (1941-2003)
• Dizdari, Limoz (1942-)
• Dungu, Pjetër (1908-1989)
• Gaci, Pjetër (1931-1995)
• Gaqi, Thoma (1948-)
• Grimci, Abdulla (1919-)
• Gjoni, Simon (1926-1991)
• Harapi, Tonin (1928-1992)
• Hoshafi, Tahsim (1922-2008)
• Ibrahimi, Feim (1935-1997)
• Jakova, Prenkë (1917-1969)
• Kapedani, Gjon (1934-2009)
• Kono, Kristo (1907-1991)
• Krajka, Agim (1937-)
• Kushta, Shpëtim (1946-)
• Lara, Kozma (1930-)
• Laro, Kujtim (1947-2004)
• Mula, Avni (1928-)
• Nova, Vangjo (1927-1992)
• Peçi, Aleksandër (1951-)
• Prodani, Agim (1928-1989)
• Trako, Kostandin (1919-1986)
• Zadeja, Çesk (1927-1997)
• Zoraqi, Nikolla (1929-1991)

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, të tërheq vëmendjen fakti se, individualiteti krijues i një radhë kompozitorësh shqiptarë, u formua, si duke u mbështetur mbi lëndën melodiko-modale tradicionale, ashtu edhe duke mbajtur qëndrim krijues ndaj saj.  Kështu, midis të tjerëve, Çesk Zadeja, në veprat më të mira, sjell një përqasje të ndjeshme me lëndën melodiko-modale tradicionale.  Ai nuk mungon të citojë tema tradicionale, vetëm se, më shpesh, krijon në atmosferën e tyre.  Sidoqoftë, në rastet më të shumta, muzika e tij, përmes individualitetit krijues të dalluar qartë, sjell emocione thellësisht shqiptare.  Ndodh kështu mbasi është e pranishme një ngjizje me vetë shpirtin e popullit shqiptar.  Përsa i takon përmbajtjes, tipari kryesor individual i muzikës së Zadejës shfaqet epizmi krenar.

Tish Daija, po ashtu, e mbështet shpesh krijimtarinë e tij mbi lëndën melodiko-modale tradicionale, herë duke cituar, herë duke krijuar në atmosferën e saj.  Me një sukses të veçantë, Ai ka shfrytëzuar elemente melodiko-modale tradicionale sidomos në baletin Halili dhe Hajrija.  Janë, në radhë të parë, temat muzikore tradicionale të Gegërisë dhe të qyteteve shqiptare, të cituara e të trajtuara me mjeshtëri, që e bëjnë muzikën e këtij baleti aq tërheqëse.  Bashkë me thjeshtësinë dhe bukurinë e rrallë të saj, dëgjuesi shquan edhe individualitetin krijues të kompozitorit.  Përsa i takon përmbajtjes, tipari kryesor individual i muzikës së Daisë shfaqet lirika entusiaste.Duke u mbështetur gjithmonë mbi lëndën melodiko-modale tradicionale të Mëmëdheut dhe duke mbajtur qëndrim krijues ndaj saj, përsa i takon përmbajtjes, Nikolla Zoraqi ka, si tipar kryesor individual të muzikës së tij, lirikën dramatike;  Tonin Harapi—lirikën e çiltër, shpesh hymnizuese;  Kozma Lara–lirikën dramatike;  Simon Gjoni–epikën dramatike;  Pjetër Gaci–lirikën gazmore;  Feim Ibrahimi–epikën heroike;  Limoz Dizdari–lirikën e gjerë pasionante;  Shpëtim Kushta–epikën hymnizuese;  Kujtim Laro—epikën ëndërruese;  Thoma Gaqi–epikën e thellë dramatike;  Aleksandër Peçi–lirikën hymnizuese, etj.

Vepra të shquara

Me gjithë nënshtrimin ndaj teorisë dhe praktikës marksiste-leniniste dhe doktrinës së ashtu-quajtur realizëm socialist, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, brenda muzikës profesioniste shqiptare, u krijuan një radhë veprash të shquara.  Në këto vepra, përmbajtja e shëndoshë, trupëzuar në një formë artistike përshtat individualitetit krijues të kompozitorëve, ka qenë e pandarë nga karakteri etniko-kombëtar.  Midis tyre, lejomëni të përmend krijime, si:  

• Opera Mrika (Jakova)
• Simfoni numër 1 (Zadeja)
• Baleti Halili dhe Hajrija (Daija)
• Baleti Cuca e maleve (Zoraqi)
• Koncert për piano e orkestër (Harapi)
• Baleti Plaga e dhjetë e Gjergj Elez Alisë (Ibrahimi)
• Simfoni në si minor (Dizdari)
• Poema simfonike Alarme të përgjakura (Kushta)
• Poema simfonike Borova (Gaqi), etj.

Gjatë fundit të viteve 1970-të, muzika profesioniste shqiptare u pasurua me vepra të tjera të shquara, si:  

• Suitë simfonike (Zadeja)
• Baleti Tokë e pamposhtur (Zoraqi)
• Opera Zgjimi (Harapi)
• Poema vokalo-simfonike Tanë Shqipnia asht betue,

pa gjak malet mos me i lëshue (Ibrahimi)

• Triua instrumentore Këngët e tokës (Dizdari)
• Rapsodi-koncerti Toka ime, kënga ime (Gaqi), etj.

Rënie dhe ngritje

Ndërkohë, në mbarim të shekullit XX, gjatë viteve 1980-të e 1990-të, muzika profesioniste shqiptare, duke pasqyruar vetë gjendjen e trazuar politiko-shoqërore e kulturoro-artistike të vendit, mjerisht, u ngadalësua në mënyrë dramatike, u venit dhe sikur e humbi busullën drejt së ardhmes.  Sidoqoftë, me fitoren e sistemit politiko-shoqëror demokratik në vitin 1991, kompozitorët shqiptarë, dalngadalë, me mundim, përpjekje, dhimbje, por edhe besim, nisën që t’u drejtohen shkollave, rrymave e drejtimeve muzikoro-artistike bashkëkohore perëndimore të kompozimit, të cilat, deri atëherë, konsideroheshin si herezi!

Kritikë dhe studiues me emër

Ndër studiuesit muzikorë shqiptarë, historikisht, më i parë është:  

• Noli, Theofan Stilian (1882-1965)

Figurë e shquar fetare, burrë shteti, poet, përkthyes i talentuar, Noli e afirmoi veten edhe si muzikolog.  Rruga e arsimimit të Tij është pa dyshim një shembull i rallë, i cili meriton të ndiqet nga çdo studiues arti:  

• në vitin 1912—d.m.th., në moshën 30-vjeçare—mbrojti gradën shkencore universitare Baçelor i Arteve, pranë Universitetit të Harvardit (Boston, Massachusetts, Shtetet e Bashkuara të Amerikës).

• në vitin 1938—d.m.th., në moshën 56-vjeçare—mbrojti gradën shkencore universitare Baçelor i Muzikës, pranë Konservatorit të Muzikës të Anglisë së Re (Boston, Massachusetts, Shtetet e Bashkuara të Amerikës).

• në vitin 1945—d.m.th., në moshën 63-vjeçare—mbrojti gradën shkencore pas-universitare Doktor i Filozofisë në fushën e historisë, pranë Universitetit të Bostonit (Boston, Massachusetts, Shtetet e Bashkuara të Amerikës), duke pasur si tezë George Castrioti Scanderbeg (1405-1468).

Sa i mrekulluar me figura të mëdha historike të së kaluarës (Jezu Krishti, Jul Qezari, Gjergj Kastrioti—Skënderbeu, Napoleon Bonaparti), aq edhe i dashuruar pas fushës së muzikës, në vitin 1947, Noli botoi studimin muzikologjik Beithoveni dhe revolucioni francez (Noli 1947).  Në këtë libër, Ai mbrojti pikëpamjen sipas së cilës, kompozitori i madh gjerman, Luduig van Beithoven (1770-1827), u ndikua fuqimisht në veprimtarinë e tij krijuese nga idetë e Revolucionit Borgjez Francez të shekullit XVIII (1789-1799).  

Midis kritikëve dhe studiuesve muzikorë shqiptarë me emër të gjysmës së dytë të shekullit XX, alfabetikisht, përmendim:  

• Bello, Pandi (?-)
• Çefa, Aleksandër (1935-)
• Filja, Hysen (1935-2009)
• Hysi, Fatmir (1951-)
• Kalemi, Spiro Ll. (1937-)
• Loli, Kosta (1948-)
• Paparisto, Albert (1925-)
• Stringa, Hamide (1932-)
• Shkreli, Kujtim (?-)
• Shuteriqi, Zana (1953-)
• Theodhosi, Spiro (?-)

Kritikët dhe studiuesit muzikorë shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit XX janë më shpesh autorë artikujsh, të cilët u botuan kryesisht në gazetën Drita dhe revistën Nëntori:  organe qendrore letraro-artistike të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë gjatë kësaj periudhe historike.  Por, midis kritikëve dhe studiuesve muzikorë, ka edhe autorë librash, si, p.sh.:  Spiro Ll. Kalemi (Kalemi 1973, 1982), Hysen Filja (Filja 1979), Kujtim Shkreli (Shkreli 1987), Fatmir Hysi (Hysi 1991), etj.  Kur flitet për kritikën muzikore shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX, duhet mbajtur parasysh edhe ndihmesa e disa kompozitorëve në këtë lëmë, ndër të cilët lejomëni të përmend Çesk Zadejën.  

Ndërkohë, midis studiuesve ndërkombëtarë që kanë shkruar mbi çështje të muzikës profesioniste shqiptare, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, alfabetikisht, më lejoni të përmend dy emra:

• Emerson, June (1937-)

 

• Leotsakos, George (1935-)  

***

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, muzika profesioniste shqiptare, ndonse, për shkak të nënshtrimit ndaj teorisë dhe praktikës marksiste-leniniste dhe doktrinës së ashtu-quajtur “realizëm socialist,” njohu një politizim dramatik dhe krizë të thellë, sërish mbijetoi!  Mbijetoi!  Mbijetoi!  Mbijetoi!  Një dukuri e tillë materializohet qartë në tregues të caktuar—kompozitorë, vepra muzikore, kritikë, studime teorike, etj.–, disa nga të cilët vetëm sa u përmendën.