NGA IDRIZ LAMAJ*/
Me 15 janar 1943, një muaj pas vdekjes së Faik Konicës, Udhë- heqësi i Kishës Orthodokse Shqiptare në Amerikë, i cili ishte edhe Kryetar nderi i Federatës “Vatra”, dërgoi në Washington ambasadorin e ri; Këtë ambasador të pa shtet dhe të pa qeveri, ish Kryeministri i Shqipërisë, Peshkop Noli, e paisi me këtë kredencial historik:
Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë
Boston, Massachusette
“Mbajtësi i kësaj shkrese, z. Petro Kolonja, 37 Marland Road, Worcester, Mass., dhe 1530 Sixteenth Street, Washington, D.C., është emruar prej Madhërisë së Tij Mbretit Zog i Shqipërisë si përfaqësues i Tij në Washington për të zëvëndësuar të ndjerin Faik Konica, ish Ministër i Plotëfuqishëm i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, i besuar me mision të veçantë për të siguruar njohjen zyrtare të qeverisë shqiptare në mërgim nga Organizata e Kombeve të Bashkara. Çdo përkrahje që t’i jepet z. Kolonja do të vlerësohet lartë nga mbar populli shqiptar.
Peshkop F. S. Noli, 26 Blagden Str. Boston, Mass.

Përfaqësuesi i Mbretit Zog u vendos në Washington dhe vazhdoi menjëherë fushatën e tij diplomatike sipas planit të hartuar nga Konica e Noli.Në fillim, ai gjeti mbështetjen e plotë të Sekretares së ish Ministrit të Legatës Shqiptare, zonjës Charlotte Graham. Petro Kolonja shkruan në disa shënime kujtimesh të pabotuara:
“Zonja Graham më ndihmoi shumë, më siguroi apartamentin, më dorëzoi librin e Konicës me telefona e adresa dhe makinën e tij të shkrimit. Ajo më solli edhe disa orendi shtëpiake të cilat më hynë në përdorim edhe pasi solla në Washington time shoqe me fëmij”.
Një javë pas arritjes në Washington, Kolonja njoftoi 24 ambasada të huaja me këtë shkresë:
“ Shkelqesi,kam nderin t’ju njoftoj se jamë emruar Përfaqësues i Mbretit Zog të Shqipërisë në Washington, për të zëvendësuar të ndjerin Faik Konica, ish Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.Në këtë kapacitet do t’ju isha shumë mirënjohës nëse me jepni një intervistë në kohën tuaj më të përshtatshme. Në këtë mënyrë do t’ju shprehja falenderimet dhe respektin tim në person.”
Me nderime, Petro Kolonja, Përfaqësues i
Mbretit Zog në Washington.
Shtëpisë së Bardhë, Ministrisë së Jashtme, Ministrisë së Luftës dhe zyrave të tjera kompetente amerikane, Kolonja u dërgoi letra me përmbajtje të ndryshme. Në secilën letër vuri në dukje deklaratën e ministrit Hull të 10 dhjetorit 1942, kërkoi njohjen e tërsisë territoriale të Shqipërisë dhe të qeverisë shqiptare në mërgim nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Ambasadorit turk, Kolonja i dërgoi një letër të veçantë falende- rimi për denoncimin që shteti turk i bëri Italisë me rastin pushtimit të Shqipërisë. Një letër të till i dërgoi edhe ambasadorit egjiptian në Washington.
Ndërkaq, ambasadorit britanik i shkroi një letër të përzemërt, në të cilën thekson miqësinë e vjetër anglo-shqiptare dhe përkrahjen e Britanisë së Madhe dhënë Shqipërisë në kohët të vështira. Në letër shpreh shqetësimin rreth deklaratës së ministrit Eden, dhe kerkon që qeveria britanike të njoh sa më parë integritetin tokësor të Shqipërisë. Ai shkruan:
“ Shqiptarët janë tepër të shqetësuar nga deklarata e ministrit të Jashtëm britanik i cili le hapur diskutimin e kufinjëve të Shqipërisë të cilët janë vendosur nga një komision ndërkombëtar ”.
Hapat e parë diplomatik Kolonja i bëri në bazë të udhëzimeve të Nolit dhe të reagimit të tij ndaj deklaratës të ministrit britanik. Një muaj më parë Noli i kishte dërguar ministrit të Jashtëm amerikan këtë letër:
“Është tepër poshtërim për një Peshkop të besimit në fenë e Krishtit kur mendon se vendet tona të mëdha të krishtera demokratike luajnë çdo lloj dredhie politike për të kënaqur agresorin italian, ndërsa ato dy shtete të guximshme muhamedane (është fjala për Turqinë dhe Egjiptin, il.) nuk përfillen Musolinin në kulmin e fuqisë së tij, ndaj të drejtave të shkelura të popullit të vogël shqiptar. Me vjen keq që vendet tona të mdha të krishtera nuk tregojnë guximin e duhur moral të krishterimit. Besonj se nuk ka garanci më të mirë që mund t’u jepet shqiptarëve se sa njohja zyrtare e një qeverie shqiptare në mërgim nën drejtimin e Mbretit Zog dhe siguria e tërsisë tokësore të Shqipërisë brënda lidhjes së Kombeve të Bashkuara. Një garantim i till është i domosdoshëm për të eleminuar dyshimet e ngritura nga z. Eden në deklaratën e tij në Dhomën e Komunave në të cilën thuhet qartë se në Konferencën e Paqes duhet diskutuar çështja e coptimit të Shqipërisë midis fqinjëve të saj, grekëve dhe jugosllavëve.”
28 Nëntori 1943 shënon një demonstrim serioz amerikan në mbrojtjen e tërsisë territoriale të Shqipërisë. Shoqata “Miqtë Ameri-kanë të Shqipërisë” shtroi një darkë përkujtimore për 31 Vjetorin e Shpalljes të Pavarësisë Shqiptare në të cilën merrnin pjesë afër 120 veta. Në darkë ishin disa ish diplomatë, katër-pesë senatorë e deputetë dhe dy zyrtarë të ministrisë së Jashtme dhe të ushtrisë amerikane. Megjithëse këta të fundit ‘nuk merrnin pjesë në emër të qeverisë’ lenin të kuptohej se mbrojtja e tërsisë territoriale të Shqipërisë nuk ishte temë tabu në diplomacinë amerikane. Kryetari i Shoqatës, ish ambasadori i Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Shqipëri, Charls C. Hart, hapi mbledhjen me këto fjalë:
“ Jemi mbledhur këtu për të demonstruar publikisht miqësinë tonë ndaj Shqipërisë dhe popullit të shumëvuajtur shqiptar. Mbretin e Shqiptarëve dhe ish Kryeministrin e Shqipërisë (është fjala për Nolin, il.), me të cilët fola në telefon, i urova në emrin tonë për 28 Nëntorin, duke shprehur bindjen e plotë se së shpejti, populli shqiptar do të kremtoj Festën e Flamurit të vet në një Shqipëri të lirë, të pavarur dhe me kufijtë shtetëror të paprekur nga askush ”.
Të nesërmen, Kolonja i shkroi Nolit me entusiazëm rreth fjalimeve të mbajtura në darkën e shtruar nga “Miqtë Amerikanë të Shqipërisë”. Ai citoi në letër edhe disa folës të tjerë të cilët përkitën në vaçanti mbrojtjen e tërsisë territoriale të Shqipërisë.
Më 1943 thellohen intrigat politike midis organizatës “Shqipëria e Lirë” dhe Federatës “Vatra”. Grupi shqiptar në Londër dhe Kostë Çekrezi kërkojnë heqjen dorë nga formimi i qeverisë nën drejtimin e Mbretit Zog. Në vend të qeverisë, ata propozojnë krijimin e një Komiteti. Sipas mendimit të tyre, vetëm rreth një Komiteti mund të realizohej Fronti i Përbashkët dhe bashkimi i shqiptarëve në mërgim. Ky propozim i kundërshtuar nga “Vatra”, vë Çekrezin në lëvizje. Ai zhvillon një mbledhje të organizatës së tij në Detroit dhe menjëherë deklaron në gazetën “Liria” se “protokolli i bashkimit u nënshkrua në Detroit”, pasi në mbledhje merrnin pjesë edhe dy degë të “Vatrës”. Përfaqësuesi i një dege të “Vatrës” në atë mbledhje, Refat Gurrazezi, pendohet dhe i telefonon Nolit në Boston.
Gurrazezi shkruan për reagimin e Nolit:
“ Nga zëri i tij m’u duk mjaft i dëshpruar dhe kish të drejtë. Më mbajti lartë nga një gjysëm ore në telefon, dhe para se të me thosh ‘natën e mirë’ më tha këtë:“Thuaju atyre shokëve të Detroitit se sido që të bëhet, qoftë monarki, qoftë republikë ose komunizëm, s’ka vent për Çekrezin në Shqipëri.” ( R . Gurrazezi “ Atdheu ”, 3 gusht , 1968 ).
“Vatra” mbajti qendrim të pa lëkundur politik deri në shtator të vitit 1944, kur themelohet në Shqipëri qeveria e dalë nga i ashtuquajturi Fronti Nacionalçlirimtar. Kolonja vazhdoi veprimtarinë e tij intensive gjithnjë në kontakt me Nolin dhe me ministrin e Oborrit Mbretëror në Londër.Ai, shkroi, përktheu, ndoqi me vëmendje dredhitë politike greke e jugosllave dhe raportoi e regoi menjëherë ndaj tyre. Ambasadori atdhetar, i pakredenciale, i ngarkuar me mision të veçantë nga “Vatra”, Noli dhe Mbreti, shkarkohet nga detyra me këtë telegram: “Siç është njoftuar me kohë çlirimi i atdheut sjell në përfundim misionin tuaj”. Ju falem nderit, Sotir Martini, Londër 22 shkurt 1945, ora një e mengjesit.
Ish përfaqësuesi i Mbretit, i tërhequr në heshtje nga “Varta”, për vite me radhë vazhdoi fushatën politike kundër regjimit komunist në Shqipëri. Ai banoi në Washington deri në fund të vitit 1956.
Përfundimisht:
Qeveria shqiptare në mërgim,bashkimi shqiptarëve të Amerikës rreth Federatës “Vatra” dhe Fronti i Përbashkët, për të cilat u bë aq shumë fjalë, nuk u realizuan kurrë. Konica dhe Noli gjatë pushtimit të Shqipërisë bënë përpjekje të gjithanëshme për sigurimin e tërsisë territoriale të Shqipërisë dhe përfshirjen e saj në aleancën e luftës antifashiste.Ata ndikuan thellë në diplomacinë amerikane për realizimin e qëllimeve të tyre kombëtare. Përfaqësuesi i Mbretit Zog në Washington, Petro Kolonja, gjatë atyre viteve të mjegullta, u tregua diplomat i shkathtë. Me ndërgjegjen e tij atdhetare, ruajti balancat politike shqiptare në mërgim, përcolli me vemendje çdo veprimtari politike ndërkombëtare dhe njoftoi menjëherë Mbretin Zog në Londër dhe Peshkop Nolin në Boston. Udhëzimet e atyre që e vunë në krye të detyrës i zbatoi me përpikmëri dhe ndershmëri të pashoqe.
Analistë jugosllav pohojnë se deklarata e Ministrisë së Jashtme britanike (1942), në të cilën lihej hapur diskutimi për coptimin e Shqipërisë në jug, ndikoi thellë në forcimin e ndikimit të komunistëve jugosllavë te komunistët shqiptarë. Për këtë nuk duhet të çuditemi po të shikojmë me vëmendje përkrahjen politike dhe ushtarake që i dha qeveria britanike Partisë Komuniste të Jugosllavisë gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe ndikimin që patën jugosllavët te komunistët shqiptar.
Qëndrimi i qeverisë amerikane ndaj tërsisë tokësore të Shqipërisë, ndryshoi rrënjësisht nga qendrimi britanik. Megjithëse për shqiptarët nuk ishte një qëndrim i qartë, sjellja e urtë e qeverisë amerikane me grekët dhe vënja në heshtje e pretendimeve të tyre ekspansioniste linte të kutohej drejtëpërsëdrejti se politika zyrtare e Washingtonit ishte kundër coptimit të Shqipërisë. Shoqata “Miqtë Amerikanë të Shqipërisë” i bëri sfidë të shkëlqyeshme lobizmit grek. Kryetari i Shoqatës, Charls. Hart, ishte mik dhe mbrojtës i vendosur i interesave të larta kombëtare të popullit shqiptar. Qeveria amerikane vazhdimisht këshillohej me të për çështje shqiptare. Z. Hart mbajti lidhje të ngushta me “Vatrën”.
“ Nuk është aspak ekzagjerim, po të nxjerrim përfundimin se gjatë Luftës së Dytë Botërore“Vatra”qe e vetmja organizatë shqiptare, i vetmi grupim shqiptar që u oreintua drejtë politikisht”. ( Prof. Beqir Meta: Kontributi i “Vatrës” për çështjen shqiptare, “Dielli”, Janar-Mars, 2003 ).
Merita për këtë orientim të drejtë politik iu takon, Faik Konicës, Fan Nolit, Petro Kolonjes dhe miqëve amerikanë të Shqipërisë.

* * *
Shënim.
Konica dhe Noli denoncojnë ashpër pushtimin e Shqipërisë dhe ndërhyjnë me të gjitha mundësitë e tyre pranë qarqeve amerikane dhe aleatët, përpiqen për krijimin e një qeverie në mërgim. Në anën tjetër, Konica dhe Noli, në heshtje shpresonin dhe deshironin që Greqia të merrte nga Italia një ndëshikm të merituar historik dhe të bashkoheshin territore shqiptare të pushtuara nga Greqia, fjala është Çamëria. Kjo shihet qartë në pamfletin e Konicës, Sfondi i Konfliktit Italo-Grek (The Background of The Italian-Greek Conflict), botuar në Washington në tetor të vitit 1940. Themi, ky ishte dhe qëndrimi në heshtje i Nolit, duke u mbështetur në letrat e tij, ai rikthen Konicën në politikë, dhe e mbeshtet derisa Konca vdes dhe veniten të gjitha shpresat për krijimin e një qeverie në mërgim. Natyrisht më pastaj ai mbështet qeverinë e re komuniste, sepse nuk i mbetej rrugë tjetër. Frika e mosnjohjes dhe shkatërrimit të shtetit shqiptar, kërcënimet serioze greke ndaj territoreve të Shqipërisë jugore, bënë përpjekjet e tij të fundit për të tërhequr atë qeveri dhe Shqipërinë në anën e ndikimit të influencës amerikane. Në letrën e Nolit dërguar Enver Hoxhës thuhet qartë “…ju përkrah në në teori por jo në praktikë…”, etj.
*Marre nga Libri i autorit Idriz Lamaj”Per Vatren dhe Vatranet”,New York 2014