Dr. Nikollë Loka/

Traktati i Lozanës ishte një marrëveshje që qeveritë e Greqisë dhe Turqisë arritën në lidhje me shkëmbimin e të gjithë grekëve që jetonin në Anadolli dhe në Traki dhe atyre që kishin jetuar në Stamboll përpara vitit 1918 me të gjithë turqit që jetonin në Greqi. Shkëmbimi në të vërtetë kishte filluar gjatë ditëve të fundit të luftës për pavarësinë e Turqisë. Shpërngulja dhe shkëmbimi i popullsisë mendoi se u krye pasi shtetet greke dhe turke kërkonin homogjenizimin e popullsisë dhe shtimin e kohezionit kombëtar, si përpjekje për të ulur tensioned e brendëshme. Në lojë ishin dhe përfitimet ekonomike të palëve: grekët duke sekuestruar pronat e pasuritë e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë, ndërsa turqit duke u mundur të përfitonin nga ndonjë kompensim financiar(Kaceli-Demirlika, 2013:125-126).

Në fillim të dhjetorit 1922, qeveria shqiptare, e bindur se çështja e shqiptarëve në Greqi e kishte vendin në Konferencën e Lozanës, i kishte dhënë udhëzime delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, që të bëheshin përpjekje për mbrojtjen e minoritetit shqiptar në Greqi, prandaj kërkoi që delegacioni të kryente veprimet e duhura.

Më 18 dhjetor 1922, ishte zhvilluar një mbledhje e veçantë në Këshillin Kombëtar në lidhje me ecurinë e ngjarjeve në Çamëri. Nga deputetë të ndryshëm u diskutua dhe u kërkua zbatimi dhe sigurimi i të drejtave civile të kësaj popullsie, si dhe i të drejtave që i takonin asaj si pakicë. Bedri Pejani, një nga deputetët, sugjeroi që Shqipëria në Lidhjen e Kombeve, të parashtronte që “Turqia nuk kishte të drejtë të merrte proteksionin e elementit shqiptar me besim mysliman të Çamërisë, të Kosovës dhe të Malit të Zi. Me këtë rast,- vërente ai,-çështja e popullsisë çame, duhej të rregullohej në mes qeverisë shqiptare dhe asaj greke”(Rama, 2005, 42-45).

Mehdi Frashëri, përfaqësuesi shqiptar në Lozanë, më 11 janar 1923, i dërgoi një notë Kryetarit të Komisionit të Pakicave, italianit Montagna, ku tërhiqte vëmendjen për fatin e shqiptarëve me banim në Greqi, duke kërkuar që “të merreshin masa, me qëllim që të ruhej elementi shqiptar nga një trajtim i dhimbshëm”. Frashëri shtonte se “përfshirja në shkëmbimin e shqiptarëve, që po diskutohej, duke e konsideruar atë si turke, edhe pse s’kishte asnjë lidhje gjaku, gjuhe e zakoni me elementin turk, do të ishte një padrejtësie madhe, e hidhur dhe me pasoja”(Kaceli-Demirlika, 2013,122-123). Pavarësisht nga deklarimet publike që u bënë për të qetësuar qeverinë shqiptare, në marrëveshjen e fshehtë që realizuan midis tyre, delegacionet e Greqisë dhe të Turqisë e mbështetën shkëmbimin e popullësisë mbi kriterin e fesë, siç parashikohej në Konventën e Lozanës(Baltsiotis,2011)

Nën monitorimin e Fuqive të Mëdha e të Lidhjes së Kombeve, më 30 janar 1923, u nënshkrua Traktati i Lozanës. Në një nga nenet e tij përcaktohej shkëmbimi i popullsisë turke në Greqi me atë greke në Turqi. U vendos që të ngrihej një komision i Lidhjes së Kombeve për të ndjekur zbatimin e dispozitave të shkëmbimit, së bashku me disa nënkomisione(Sheme, 2020). Sipas marrëveshjes, duke filluar që nga 1 maji i vitit 1923: ”…duhet të kryhej shkëmbimi, i detyrueshëm i shtetasve “turq” të besimit ortodoks, grekëve të vendosur në tokat turke me shtetasit grekë të besimit mysliman të vendosur në tokat greke.” Edhe pse të dy palët ranë dakord që nga kjo marrëveshje të përjashtonin popullsinë shqiptare që jetonte në Greqi, përsëri si Athina ashtu edhe Ankaraja nuk iu përmbajtën zotimeve të tyre.(Komina, 2016:72)

Përdorimi i kriterit fetar në përcaktimin e elementit që do të përfshihej në shkëmbimin e detyruar të popullsisë linte shteg për abuzime. Kjo vlente në rradhë të parë për popullsinë shqiptare që banonte në zonën e Çamërisë dhe të Maqedonisë(Bello, 2015:198). Ky shkëmbim i madh i detyrueshëm i popullsisë, ose dëbimi i ndërsjellë i rënë dakord, nuk bazohej në gjuhën ose përkatësinë etnike, por në identitetin fetar dhe përfshinte pothuajse të gjithë qytetarët e krishterë ortodoksë të Turqisë, së bashku me qytetarët e saj ortodoksë turqishtfolës dhe shumicën e qytetarëve myslimanë të Greqisë, duke përfshirë shtetasit e saj myslimanë greqishtfolës. Sipas studiuesve shqiptarë, “ky spastrim etnik i sofistikuar, ishte tërësisht i pabazuar në të drejtën ndërkombëtare të kohës, por vetëm mbi një marrëveshje krejtësisht të padrejtë bilaterale greko-turke”(Bashkurti, 2012:277).

Të gjitha përfaqësitë diplomatike shqiptare vepruan në mënyrë aktive, një aktivitet të dendur patën edhe diplomatët e dërguar në shtete që ende nuk kishin një marrëveshje akreditimi me shtetin shqiptar. Juridikisht qeveria shqiptare u mbështet në detyrimet e qeverisë turke dhe asaj greke për respektimin e Traktatit turko-grek të 14 nëntorit 1913 si dhe atij të Sevres të 20 gushtit 1920, të cilët garantonin respektimin e të drejtave të pakicave kombëtare(Komina, 2016:73). Në përpjekje për ta ndërkombëtarizuar problemin e shkëmbimit të popullsisë çame si popullsi turke u shquan diplomatët shqiptarë si: Mithat Frashëri, ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Greqi, Benoit Blinishti, konsull i përgjithshëm i Shqipërisë në Gjenevë, Mehdi Frashëri, përfaqësues në Lidhjen e Kombeve etj.(Komina, 2016:72)

Përpjekjeve të shpeshta të shtetit shqiptar për të bërë të mundur mos shkëmbimin e popullsisë shqiptare në Greqi si popullsi turke, Athina zyrtare iu përgjigj, me akuza ndaj shtetit shqiptar se “po ndërhynte në punët e brendshme të Greqisë”. Në mbështetje të palës greke u vu edhe Komisioni Mikst, i cili pranoi tezën greke se popullsia shqiptare duhet të paraqiste dokumentacionin e nevojshëm për të vërtetuar se ishte me origjinë shqiptare, në mënyrë që të mos këmbehej si popullsi turke(Komina, 2016: 218). Nga ana tjetër, krahas me intensifikimin e dhunës dhe terrorit mbi popullsinë shqiptare autoktone, qeveria greke filloi edhe vendosjen e kolonëve grekë të ardhur nga Azia e Vogël. Kontingjentet e para të kolonëve grekë filluan të dukeshin në fshatrat shqiptare qysh nga vjeshta e vitit 1923(Komina, 2016: 219).

Edhe qeveria turke nuk kishte pranuar që popullsinë çame ta njihte si popullsi myslimane shqiptare, në kuadrin e minoritetit, gjë e cila u shkonte për shtat interesave politike greke, për ta shpërngulur këtë popullsi dhe për ta zëvendësuar me popullsi greke. Duke hasur në këto vështirësi, në interesat politike të qeverisë shqiptare ishte zhvillimi i një diplomacie dhe një politike të jashtme aktive, që të bëheshin përpjekje maksimale për të shpëtuar popullsinë myslimane shqiptare nga shkëmbimi(Komina, 2016:74). Mithat Frashëri, duke iu referuar Traktatit të Lozanës (Konventës) theksonte; “Turqia nuk është aspak e autorizuar të flasë për myslimanët në përgjithësi, sepse ka 200 milionë individë muhamedanë kudo nëpër botë, dhe vetëm Turqia ka 7 milionë të tillë. Është e vështirë të pranohet se në një traktat midis Turqisë dhe Greqisë të jetë pretenduar të vendosë për fatin e myslimanëve shqiptarë”(Kaceli-Demirlika, 2013:140). Zyrtarët turq nuk u treguan të sinqertë në takimet që zhvilluan me zyrtarët shqiptarë. Ndërkohë që kishin premtuar se “shqiptarët do të përjashtoheshin nga shkëmbimi, ata vazhduan përpjekjet për të nxitur tërheqjen e shqiptarëve në Turqi. Me 13 prill 1924, Mithat Frashëri raportonte nga Athina se “delegati turk, Hamdi Beu kishte shtruar një darkë me disa klerikë fanatikë dhe propagandonte në mes të myslimanëve, duke u thënë se “në Anadoll do të kishin kushte më të mira”(Bello, 2015: 209-2010).

Qeveria turke, pavarësisht angazhimeve publike, që nga disa studiues trajtohen me lehtësi si vullnet zyrtar turk për t’i përjashtuar shqiptarët nga shkëmbimi, ishte e vendosur të merrte sa më shumë popullsi myslimane nga Greqia, pavarësisht kombësisë së tyre. Në një nga fjalimet e tij në Izmir, midis të tjerave Mustafa Qemal Ataturku do të theksonte:“Unë mendoj se për të rritur popullsinë turke… është e nevojshme të sjellim elementë nga Maqedonia dhe Traka Lindore”(Kaceli-Demirlika, 2013: 124), pa specifikuar se çfarë kombësie do të kenë ata. Përfaqësuesit turq në Komitetin dhe nënkomitetet e përziera vazhduan zbatimin e këtij procesi në disfavor të popullsisë çame shqiptare dhe në interes të ripopullimit të rajoneve turke, që mbetën bosh nga zhvendosja e 1 300 000 grekëve në Greqi(Shaqiri, 2016:18). Mehmet Necati bej, Ministri Turk i Shkëmbimit kishte deklaruar se “janinjotët e vendosur në krahinën e Stambollit s’janë shqiptarë, por janë turq dhe janë pritur si turq”(Shaqiri, 2016:18). Pra zyrtarët turq po vazhdonin të mendonin si në kohën e Perandorisë osmane, ku nuk bëhej diferencimi i fesë me kombin, duke tërhequr në shkëmbim dhe shqiptarët.

Qeveria Shqiptare e bëri çështjen e shkëmbimit problem ndërkombëtar. Në dhjetor të vitit 1925, gjatë seancës së 37-të të Këshillit të Lidhjes së Kombeve, përfaqësuesi shqiptar Mehdi Frashëri iu referua një “marrëveshjeje” midis Athinës dhe Ankarasë lidhur me vendosjen e 5000 shqiptarëve të Epirit në Turqi dhe kërkoi përjashtimin përfundimtar të myslimanëve të Çamërisë nga shkëmbimi i popullsive. Përpjekjet për të ndaluar shkëmbimin e mëtejshme të kësaj popullsie me atë greke, nuk pushuan prej qeverisë së Tiranës edhe gjatë viteve 1926-1927. Shumë herë Tirana zyrtare iu drejtua si organizmave ndërkombëtare (Lidhjes së Kombeve), kryesisë së Komisionit Mikst, ashtu edhe qeverisë turke. Një rol aktiv në këtë çështje luajti sërish Ministri Fuqiplotë i Shqipërisë në Ankara Rauf Fico, i cili iu drejtua drejtpërdrejt instancave më të larta të qeverisë turke, që të mos pranonin më shkëmbimin e popullsisë çame me atë greke(Komina, 2016: 85), por autoritetet turke mbajtën qëndriem të paqarta, ndërkohë që vazhdonte shkëmbimi. Nga ana tjetër, pavarësisht ofensivës diplomatike të Tiranës zyrtare, Greqia vazhdoi të shpikte arsye të paqena, për ta përfshirë popullsinë shqiptare në listat e shkëmbimit. Për ditë e më shumë bëhej e qartë mospërfillja e premtimeve që kishte dhënë Athina dhe demagogjia e deklaratave të Kakllamanosit nëKonferencën e Lozanës, si dhe mospërfillja e garancive të Venizellosit. Shtypi i kohës dhe qarqet zyrtare shqiptare shqetësimin e vet për fatin e popullsisë shqiptare që kërcënohej nga shpërngulja e shprehën me një solidaritet të thellë, duke bërë thirrje që të merrej çdo masë për t’i pritur e sistemuar në Shqipëri, ata që nuk donin të shkonin në Anadoll(Komina, 2016: 221).

Shkëmbimi i popullsisë, i realizuar pas nënshkrimit të Konventës greko-turke të 30 janarit 1923, nga dy figurat kryesore politike turke dhe greke të asaj kohe, përkatësisht Ataturku dhe Venizelos,- sipas studiuesve perëndimorë, shpreh këndvështrimin nacionalist të tyre. Shkëmbimi i popullisë i ndihmoi ata në krijimin e shteteve-kombe me fe homogjene. Turqia parashikonte që asimilimin e elementit shqiptar ta realizonte në një fazë të dytë, sa më shpejt që të ishte e mundur.

Të përzënë prej trojeve të tyre me forcë, shqiptarët myslimanë të Greqisë u degdisën në Anadoll, ku nuk duruan dot as klimën dhe as kushtet e jetesës. Për pasojë vdiqën në masë pleq, fëmijë e gra. Një pjesë fare e vogël mundi të kthehej në Shqipëri, ndërsa të tjerët iu nënshtruan vuajtjeve dhe mjerimit në tokat e shkreta të Anadollit. Vetëm në zonën e Izmirit e qytetet përreth, si Meneme, Saqe, Çeshme, Menisa, etj., u vendosën mbi 2000 familje çame. Sot Izmiri konsiderohet kryeqendra e shqiptarëve të Çamërisë në Turqi. Popullsia e dëbuar me forcë u vendos kryesisht në rajonin e Stambollit, të Izmirit, të Bursës, të Kaiserit, të Konjës, të Ankarasë, të Samsunit, të Zonguldakut, etj. Si rezultat i shpërnguljes së dhunshme qytete dhe fshatra të tëra u boshatisën nga popullsia shqiptare. Kështu Gardhiqi nga 400 shtëpi që kishte më 1913, në vitin 1925 mbetën 80, Dragomia nga 160 shtëpi në 18, Karbunari nga 300 shtëpi në 120, Parga nga 300 shtëpi në 40, ndërsa në disa fshatra si në Petrovicë nuk mbeti asnjë shtëpi(Sheme: 2020).

Në traktatin greko-turk, shqiptarët nuk qenë palë e nënshkrimit, megjithatë u përdorën si elementë në shkëmbimin e popullsisë. Traktati plotësoi dëshirat greke dhe turke, duke dhunuar ashpër të drejtat e popullsisë shqiptare në Greqi.

Këmbëngulja e Qeverisë Shqiptare bëri që në vitin 1926, tre vjet pas përfundimit të bisedimeve dhe pazareve diplomatike, popullsia myslimane e Çamërisë të klasifikohet “me origjinë shqiptare” (αλβανικήςκαταγωγής) dhe të përjashtohet nga shkëmbimi (Baltsiotis, 2011), por tre vjet pas nënshkrimit të marrëveshjes, shumica e popullsisë shqiptare të Greqisë tashmë ishte deportuar për në Turqi. Në fakt, shkëmbimi duket se i ka çuar gradualisht myslimanët shqiptarë të Greqisë të kthehen drejt Shqipërisë në kërkim të mbrojtjes dhe në përgjithësi, ka çuar në krijimin e lidhjeve më të forta midis shtetit shqiptar dhe asaj popullsie.

Literatura

Bledar Komina(Disertacion), Marrëdhëniet politike të shtetit shqiptar me shtetet ballkanike: Rasti i Turqisë, Jugosllavisë dhe Greqisë në vitet 1920-1939, Universiteti i Tiranës 2016.

Hasan Bello, Marrëdhëniet shqiptaro turke 1912-1939, Tiranë 2015.

Fatmira Rama, Traktati i Lozanës, shpërnguljet dhe shpronësimi (1923-1926), në “Çështja Çame dhe Integrimi Evropian”, Tiranë: Instituti i Studimeve për Çamërinë, Fakultetit i Histori-Filologjisë, Arbëria, 2005.

Hekuran Rapaj, Traktati i Lozanës, fatkeqësia e trojeve dhe e popullsisë çame, https://www.voal.ch/traktati-i…/multimedia/dossier/

Ilirjana Kaceli-Demirlika, Marrëdhëniet shqiptaro-turke 1912-1939, disertacion, Universiteti i Tiranës 2013.

Klodjan Shaqiri, The Treaty of Lausanne and the expulsion of Albanian Chams in Tyrkey, Bjes,Volume 12 Number 1, September 2016.

Lambros Baltsiotis, The Muslim Chams of Northwestern Greece, The grounds for the expulsion of a “non-existent” minority community, https://journals.openedition.org/ejts/4444

Lisien Bashkurti, Çamëria-në rrugën e zgjidhjes, Akademia Diplomatike Shqiptare, botimet “Geer”, Tiranë 2012.

Selman Sheme, Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat e shpërnguljeve të dhunshme, https://www.zaninalte.al/…/shqiptaret-e-camerise-ne…/

Dr. Nikollë Loka/

Marrëdhëniet midis italianëve dhe shqiptarëve janë diktuar nga afërsia gjeografike. Ndër shekuj, marrëdhëniet e Shqipërisë me gadishullin Italik kanë qenë të shumëllojëshme dhe midis tyre, në të gjitha rastet, ka pasur komunikim, i cili ka ndikuar edhe në zhvillimet arsimore. Mund të përmendim shkollimin e klerikëve katolikë shqiptarë në Itali, si dhe hapjen e shkollave shqipe nga misionarët me kombësi italiane. Me lindjen e nacionalizmit në Europë dhe pas bashkimit të Italisë, u formësua gardualisht një politikë shqiptare dhe që atëherë filloi zbatimi i politikës arsimore të Italisë për trevat shqiptare, si mjet për shtimin e ndikimit italian. Politika italiane fillimisht u përpoq të shfrytëzonte faktorin arbëresh, i cili në procesin e zgjimit kombëtar, në mënyrë të natyrëshme do të kërkonte të rivendoste lidhje me dheun amë dhe do të bënte të gjitha përpjekjet që Shqipëria të çlirohet prej osmanëve. Roma synonte që përmes shkollave të krijohej një brez i shkolluar ndër shqiptarë me kulturë italiane, me synim për të realizuar depërtimin ekonomik dhe politik në trevat shqiptare si porta hyrëse në Europën Juglindore.

Kultura e Perëndimit është elementi më i hershëm i kulturës dhe shkrimit të lartë shqiptar. Ajo erdhi në territorin verior shqiptar së bashku me misionet katolike. Tekstet e para të gjëra në shqip janë vepra fetare të shkruara nga priftërinjtë katolikë. Në territorin e gegëve shkrimi shqip u zhvillua falë urdhrave të françeskanëve, jezuitëve dhe më pas edhe dominikanëve, të cilët drejtonin shkollat katolike ku mësonin priftërinjtë e ardhshëm. Edhe misionarët italianë që erdhën në trevat shqiptare e patën detyrim të mësonin të lexonin dhe të shkruanin shqip. Nga ana tjetër, më të mirët nga studentët shqiptarë vazhduan arsimin e lartë katolik në Perëndim dhe kryesisht në Itali(Sawicka, 215: 95).

Tradita e shkollave shqipe të subvencionuara nga italianët është e herëshme. Shkolla të rëndësishme u krijuan që nga fundi i shek. XVI në Venedik, te vëllazëritë dhe kolegjet fetare për shqiptarët, që i gjejmë në disa qytete të rëndësishme të bregdetit të Adriatikut e në territoret e Mbretërisë së Napolit, ku u mirëpritën një pjesë e konsiderueshme e refugjatëve dhe emigrantëve nga trevat shqipfolëse të Ballkanit. Këto komunitete gjetën në Itali forcën kulturore dhe shpirtërore që u lejonte, jo vetëm të mos asimiloheshin nga mjedisi përreth, por edhe për të rigjeneruar identitetin e tyre(Altimari, Gli Arbëreshë d’Italia, Academia.edu). Një interes të madh ndaj komunitetit shqiptar në Ballkan dhe të atij arbëresh në Itali filloi ta sillte veprimtaria e zhvilluar nga papa Klementi XI, nga familja Albani, me origjinë shqiptare (1700-1721), por një kthesë të vërtetë në historinë fetare, politike, kulturore e qytetare të komunitetit arbëresh në Itali shënoi fillimisht themelimi i dy kolegjeve arbëreshe në Kalabri dhe në Siçili me interesimin e papa Klementit XII (1730-1740). Këto qendra të rëndësishme arsimore ishin Kolegji Korsini (1732) në Shën Benedhit në Kalabri, mbështetur fuqishëm nga vëllezërit Stefano e Felice Samuele Rodotà, dhe Seminari Arbëresh i Palermos në Siçili, i themeluar në vitin 1734, me nismën e At Gjergj Guxetës(Altimari, 2016, Academia.edu).

Me krijimin e Italisë së bashkuar dhe sidomos pas Kongresit të Berlinit (qershor-korrik 1877), kur Mbretëria e Italisë filloi të përvijonte një projekt koherent të politikës së jashtme, trevat shqiptare hynë në sferën e interesit italian. Në fund të fundit, i gjithë gadishulli Ballkanik ishte kthyer në një skenar gjeostrategjik me rëndësi parësore për Italinë(Basciani, 2013 : 503), e cila investoi shuma gjithnjë e më të mëdha për të mbrojtur interesat e saj në Shqipëri(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 6-7). Rreth vitit 1900 Shqipëria u bë një çështje gjithnjë e më e rëndësishme në jetën publike italiane(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 14).

Rilindja kombëtare shqiptare përmes arbëreshëve dhe hapja e shkollave shqipe

Përpara dy kolegjeve arbëreshe, të themeluara në shekullin e tetëmbëdhjetë në Kalabri dhe Siçili për trajnimin e klerit të komunitetit katolik shqiptar të ritit bizantino-grek, kishte qenë

Kolegji Grek i Romës dhe Manastiri i Mezzoiuso që shërbyen për të ushqyer këtë lidhje me identitetin e përbashkët greko-bizantin të territoreve ballkanike të origjinës(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 2). Kolegji Grek i Shën Athanasit është më i hershmi ndër Kolegjet Ortodokse Lindore të Romës, i themeluar nga Papa Gregori XIII, me Demin e 13 janarit 1576, në Apostolicae Sedis specula. Kolegji ishte i hapur dhe pranonte studentë ortodoksë, grekë, italo-shqiptarë dhe shqiptarë. Përveç klerikëve katolikë shqiptarë të ritit lindor, në këtë kolegj jezuitët përgatitën edhe klerikët ortodoksë shqiptarë, pasi Shqipërisë në atë kohë i mungonin shkolla të vetat për përagtitjen e klerikëve ortodoksë. Një kontribut të rëndësishëm në edukimin e klerit shqiptar dha edhe Kolegji Ilirik i Loretos në Itali, i themeluar nga Papa Gregori XIII në vitin 1580 dhe i vënë nën drejtimin jezuit(Murzaku, 2017 : 84-85).

Ndër institucionet arsimore të kishës arbëreshe lindore, ku përfshihen sidomos qendrat formuese të klerikëve të komunitetit arbëresh të Italisë së jugut, ishte Manastiri bazilian i Munxifsit (Mezzojuso-s), i themeluar në vitin1609 nga Andrea Reres në Siçili. Ky kolegj ka qenë e para qendër arsimore kishtare e Arbërisë siçiliane dhe më e rëndësishmja, deri në gjysmën e parë të shek. XVIII. Aty studionin dhe vepronin ”grekë” të ndryshëm: shumica arbëreshë vendas, grekë “venedikas” të gadishullit të Moresë (Peloponezi i sotëm) dhe të ishullit Kandja (Kreta e sotme), si dhe ndonjë italian i kishës “italo-greke”, që mbijetonte ende në Italinë e jugut në atë periudhë, si pasojë e sundimit të gjatë bizantin në ato treva. Në këtë manastir studiohej greqishtja liturgjike, por i gjallë ishte edhe interesi ndaj arbërishtes, që u shërbente murgjëve në misionet e tyre fetare në Shqipërinë e jugut, sidomos në Himarë, ku u duhej doemos të përdornin shqipen, krahas greqishtes(Altimari, Napoli, 2016: 4). Nevoja për t’u dalluar nga grekët i shtyu klerikët intelektualë arbëreshë të vinin në pah veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur rrugë çështjes kombëtare që do të lindte në dhjetëvjeçarët më vonë. Në fakt, këto dy shkolla, krahas ndihmës për ruajtjen e ritit bizantin në Itali, u bënë dhe qendrat kryesore të formimit kulturor për intelektualët arbëreshë, deri në fund të shek. XIX(Vaccaro, 2008: 147; Tare:2021: 80; (Altimari, Arbëreshë d’Italia: 2012 : 3).

Kanë qenë misionarët arbëreshë që vinin nga manastiri bazilian i Munxifsit ata që hapën shkollat e para shqipe në Jugun e Shqipërisë. Qëllimi i këtyre shkollave në Himarë ishte kryesisht fetar, mbrojtja e besimit të krishterë sipas ritit bizantin, por brenda kishës katolike, që kërcënohej qoftë nga sundimi osman, qoftë edhe nga Kisha ortodokse greke. Ndër murgjit bazilianë arbëreshë por edhe italianë, katolikë të ritit bizantin, që morën pjesë nga gjysma e shek. XVII deri në gjysmën e shek. XVIII në këto misione të përkrahura nga Kongregata “De Propaganda Fide” mund të përmendim misionarët: Nilo Catalano, italian me origjinë nga Messina, që më pas u arbëreshizua nga ana kulturore dhe gjuhësore; Filoteo Zassi e Callinico Granà nga Munxifsi; Basilio Matranga e Giuseppe Schirò, të dy nga Hora e Arbëreshëve(Altimari, Napoli, 2016: 5).

Ndërkohë që Selia e Shenjtë ua bëri me detyrim misionarëve që do të dërgoheshin në Shqipëri ta mësonin gjuhën shqipe, u shtua interesi për të përgatitur klerikë vendës me arsim të lartë teologjik, të cilët do të shërbenin edhe si mësues, duke hapur shkolla shqipe në vend. Për ta realizuar këtë synim dhe për t’u ardhur në ndihmë bashkatdhetarëve të tij, Papa Klementi XI themeloi një vend të përhershëm në Kolegjin e Propagandës për shqiptarët(Shllaku, 2002 : 163). Në vitin 1713, në shkollën “San Pietro” në Montorio të Romës, me angazhimin e drejtpërdrejtë të tij filloi punë katedra e gjuhës shqipe. Mësimdhënës të kësaj katedre ishin italo-shqiptarët(Shllaku, 2002 : 55). Për mësimin e shqipes në shkollat italiane ishte përgatitur gramatika e parë sistematike e shqipes, në shek. XVII nga Francesco Da Lecce(Sawicka, 2015: 98). Në vitin 1736, për herë të parë filloi të shkruhej gjuha shqipe dhe, kësisoj për arbëreshet filloi një epokë e re e arsimit kombëtar dhe një epokë e re e gjuhës shqipe(Tare:2021: 80). Kur në krye te Kolegjit do të vendosej Imzot Zef Skiroi, nën drejtimin e tij dhe falë insistimit të Jeronim de Radës, u arrit te themelohej katedra e gjuhes shqipe. Krijimi i katedrës së gjuhës shqipe, në Kolegjin arberesh të Shen Adrianit, ndihmoi për mësimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe me shkrim nëpër ngulimet arbëreshe të Italisë. Shqipja deri atëherë përdorej nga nxënësit vetëm në kumtimet me gojë me njëri-tjetrin(Tare:2021:83). De Rada, u bë mësuesi i parë i shkollës shqipe. Dëshira e tij për hapjen e shkollës në gjuhën shqipe, vihet re dhe në letërkëmbimet e kohës(Tare:2021:83) me atdhetarëve të ndryshëm, ndër të cilët dhe me Dora d’Istria, ku vë në dukje përpjekjet e arbëreshëve të Kalabrisë dhe Siçilisë për rimëkëmbjen e Shqipërisë.

Lëvizjet kulturore arsimore, D’Istria i shikonte si pjesë përbërëse e lëvizjes kombëtare shqiptare, e cila për vetë kushtet dhe rrethanat fillimet do t’i kishte në kolonitë arbëreshe të Italisë. Nga fillimi i vitit 1867, intelektualë arbëreshë si Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Vincens Dorsa, etj., morën iniciativën të parashtronin në Parlamentin italian një kërkesë për futjen e gjuhës shqipe në programin e shkollave dhe institucioneve arsimore, si dhe për gjallërimin e jetës në kolegjet arbereshe. Dora d’Istria përmes letrave dëshmonte vlerën e atdhetarëve arbëreshë në rilindjen e popullit shqiptar dhe bënte çmos për kthimin e atyre kolegjeve në vatra arsimore kombëtare shqiptare. Në një nga letrat e saj shkruante: “Shqiptarët e Italisë së Jugut, nga vetë pozita e tyre, nga patriotizmi i tyre i patundur, janë pikërisht ata që do të bëjnë të rilindë një popull që ka pasur fatkeqësira në shekuj me radhë”(Tare:2021:79).

Kolegji i Shën Adrianit, pikërisht në kohë të vështira e të turbullta për Shqipërinë, shërbeu edhe si qendër kulture e edukimi për rininë shqiptare. Që prej vitit 1898, deri me 1919, aty ndoqën mësimet mbi njëqind intelektuale shqiptare, të cilët u bënë veprimtarë entuziastë në shërbim të atdheut e të arsimit kombëtar. Të diplomuarit në shkollat italiane në Shqipëri fituan bursa italiane për të vazhduar studimet e tyre në Kolegjin e Shën Adrianit(Skëndi, 2000: 239).

Në vitin 1904, në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Dhimitër Korona, vazhdonin studimet Kolë Kamsi, Pjetër Troshani, Luigj Kodheli, Zef Kurti, Lazër Prendushi, Ndoc Martin Camaj (Tare:2021: 85). Duke punuar në kolegj, De Rada bashkëpunoi me rilindas të shquar shqiptarë, si Zef Jubani e Thimi Mitko, Luigj Gurakuqi, i cili ishte nxënës i De Radës, pa harruar bashkëpunimin me Aleksandër Xhuvanin, studiuesin e çmuar të gjuhës shqipe, i cili shërbeu si mësues atje(Tare:2021:86).

Me nismën e De Radës, Skiroit dhe Aselmo Lorekios, publicist dhe avokat me profesion, i cili tregoi se ishte jashtëzakonisht energjik në veprimtarinë e tij për çështjen shqiptare, u mbajt i pari kongres në Corigliamo Calabro në tetor 1895. Françesko Krispi u zgjodh president nderi. Duke pranuar nderin, ai i telegrafoi Kongresit që si “një shqiptar nga gjaku dhe zemra” (ai qe një italo-shqiptar prej Siçilisë) ai ndihej i gëzuar për nismën e marrë, e cila, shpresonte ai, do të ishte e dobishme për historinë e qytetërimit të Shqipërisë dhe për mbarësinë e letërsisë së saj. Kongresi i dytë u mbajt në Lungro të Kalabrisë në shkurt 1897. Programi i të dy kongreseve kërkonte: a. një alfabet të unifikuar; b. përpilimin e një fjalori, c. themelimin e një shoqërie kombëtare shqiptare d.nisjen e lidhjeve dhe të marrëdhënive në një shkallë të gjerë me mëmëdhenë. Si pasojë e Kongresit të parë, doli më 1896 revista “Ili i Arbëreshëve”, botuar nga kryeprifti Antonio Argondizza, një burrë me kulturë të gjerë dhe studiues i gjuhës shqipe(Skëndi, 2000 :202). Në Kongresin e Lungros qe vendosur të kërkohej nga qeveria italiane të krijohej një katedër e gjuhës e të letërisë shqipe në Institutin Oriental të Napolit. Më 1900 poeti Zef Skiroi u emërua aty dhe filloi leksionet e tij. Ishte mbajtur dhe një kongres tjetër në Napoli, ku u propozua dhe çelja e një katedre të re në Universitetin e Palermos. Këtu u morën edhe disa vendime të tjera: 1. dhënia e më shumë bursave shqiptarëve në mëmëdhe për studime në Kolegjin italo-shqiptar të Shën Adrianit në San Demetrio Corone; 2. fillimi i mësimit të gjuhës shqipe në shkollat publike të komuniteteve arbëreshe në Itali(Muceku & Haloçi: 2015 :140).

Shkollat italiane në Shqipëri

Shkollat në gjuhën italiane janë hapur të parat, nisur nga nevojat e tregëtisë. Nxënësit e mësuan gjuhën italiane ndër shkolla private, si nismë e tyre, me mbështetjen e klerit katolik dhe të Konsullatës Austro-Hungareze në Shkodër, ku si lëndë mësimi u përdor gjuha shqipe, por edhe italishtja. Shkolla e parë, ku mësimi zhvillohej në italisht u themelua nga Gegë Kodheli në vitin 1830. Gjashtë vjet më vonë, u hap një shkollë tjetër që përdorte italishten si gjuhë mësimi, e Gjergj Benusit. Ai ishte për shumë kohë oficer i Vezirit të Shkodrës. Disa familje shkodrane, pasi që nuk ishte më oficer, i kërkuan të hapte një shkollë, të cilën ai e hapi në 1836(Kastrati, 1963: 63). Mësimet në këtë shkollë i jepte në italisht, pasi ai nuk dinte shqip. Shkollën e frekuentonin kryesisht fëmijët e tregtarëve, të cilët duke mësuar gjuhën italiane, do ta përdornin atë për t’i zhvilluar më lehtë marrëdhëniet tregtare, si dhe për arsimimin e tyre në Itali (Muceku, &Haloçi, 2015: 140). Meqenëse nxënësit e shkollës së Benusit u shtuan mjaft, u mendua se do të ishte mirë që të silleshin mësues të përgatitur nga Italia për të themeluar një shkollë publike të rregullt. Kështu u sollën nga Venediku tre mësues italianë të quajtur Mark Rebeskini, Gjuriq dhe Luigj Kataliniq, të cilët së bashku me Benusin hapën një shkollë me katër klasë. Shkolla pati frekuentim të lartë. Tre mësuesit italianë qëndruan në Shkodër një farë kohe, e pas kthimit të tyre në Itali, Benusi e vazhdoi vetë aktivitetin e tij, duke qenë se ndërkohë e kishte mësuar mirë shqipen, pasi edhe ishte martuar në Shkodër(Kazazi, 2018:241-242). Pas Gjergj Benusit, kjo traditë u mbajt më tej nga i biri, i cili së bashku me të atin drejtoi shkollën, por ai botoi edhe një abetare në Bukuresht, në fund të së cilës është një fjalor i vogël italisht-shqip(Muceku,&Haloçi, 2015: 140).

Diku nga gjysma e ‘800, në Shkodër u lejua hapja edhe e shkollave të tilla si Shkolla Teknike Tregtare, Shkolla e Arizanatit dhe Profesioneve, Shkolla Fillore Italiane, në të cilat programi dhe mësimi bëhej në gjuhë të huaj, në këtë rast italisht, kjo edhe sepse këto shkolla subvencionoheshin nga Italia(Osmani, 1963:44-45). Shkollë të veten kishte edhe zotëria italian, Signor Shjor Markja (siç e thërrisnin shkodranët)(Kastrati, 1963: 64). Emri i tij i vërtetë ishte Marko Rebeskini. Ai erdhi nga Venediku dhe u martua në Shkodër. Punoi një periudhë kohe si farmacist, por pastaj meqenëse nuk i pëlqente kjo punë, hapi një shkollë për fëmijë ku u mësonte edhe italisht(Gurakuqi, 1928:92). Kemi të dhëna se një shkollë/kurs gjuhe italiane u hap në Shkodër edhe nga Giuseppe Vittoli, patriot italian, i cili erdhi në Shqipëri në vitet para bashkimit politik të Italisë. Vittoli, pas udhëtimesh të gjata u vendos në Shkodër, ku edhe hapi këtë shkollë kundrejt një pagese (private), e cila ndiqej nga fëmijët e familjeve më të mira katolike shkodrane.(Galletti, Simini, 2011:17). Edhe urdhrat e jezuitëve dhe françeskanëve ishin aktivë dhe bënë përpjekje në hapjen e shkollave. Më 1854, Emzot Gjon Topiç OFM, në bashkëpunim me propagandën Fide, ftoi Klaudio Stanislao-Nerin, i cili vlerësohej si ekspert i talentuar dhe besimtar, por edhe si person që njihte mirë gjuhën shqipe dhe zakonet e Shqipërisë – të bënte planin e ndërtesës shkollore dhe të fillonte punën për themelimin e një seminari kombëtar në Shkodër(Murzaku,2006:122), i cili u hap në vitin 1859. Seminari shërbeu për të gjitha vendet e juglindjes së Ballkanit dhe në vitin 1862 u emërtua Kolegji Papnor, me varësi të drejtpërdrejtë nga Propaganda e Fesë(Papleka,2007 :18-19). Në atë kolegj mësoheshin gjuhët klasike: latinishtja dhe greqishtja e vjetër(Dushi, 2005:94), por edhe italishtja. Italisht mësohej dhe në Seminarin Françeskan, që u hap në vitin 186(Kurti,2003 :23). Veprimtaria e kësaj shkolle u zhvillua më tej dhe brenda një kohe të shkurtër shtoi klasa të cilat shkonin nga dy në tre në secilën paralele dhe në vitin 1902 u shtua shkolla e mesme qytetare. Gjatë këtij viti shkolla numëronte Kolegjin Françeskan, Saurian-Jezuit, një shkollë fillore me 5 paralele, shkollë reale me 3 paralele dhe shkollë tregtare me tre paralele. Po atë vit u hap shkolla e mbrëmjes e cila frekuentohej nga çirakë dhe punëtorë të ndryshëm. Mësimi i gjuhës italiane në këtë shkollë u bë më i konsoliduar dhe u zhvillua më tej nga mësimi i thjeshtë i të folurit të gjuhës deri te studimi i gramatikës italiane. Megjithatë duhet theksuar se të gjitha lëndët e tjera mësoheshin në gjuhën shqipe dhe kështu kjo shkollë ka qenë ndër të parat që ka prezantuar kurset e mësimit të gjuhës shqipe(Muceku & Haloçi, 2015: 140). Shkollë tjetër ku mësohej italishtja ishte Kolegji Saverian, i cili u hap më 17 tetor 1877, me themelues At Luigi Mazza. Në shkollë mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe, por një nga lëndët kryesore ishte gjuha italiane, e cila ishte shumë e kërkuar nga njerëzit, që e shihnin atë si një mjet për t’i ndihmuar në zhvillimin e marrëdhënieve tregtare që kishin me Italinë. Kjo ishte arsyeja që klasat e para ishin të karakterit tregtar dhe teknik (3 tregtare dhe 3 teknike) (Muceku & Haloçi, 2015: 141).

Krahas arsimimit të djemve, një vend të rëndësishëm në sistemin arsimor në Shkodër kishte shkollimi i vajzave. Shkolla e parë e vajzave, e hapur në këtë qytet, u themelua nga motrat Stigmatine në vitin 1879 dhe funksionoi si shkollë fillore, gjysëm e mesme dhe më vonë si shkollë e mesme. Në klasat e ulëta mësimi jepej në shqip, ndërsa në klasat e larta italisht dhe shqip(Muceku & Haloçi, 2015: 141).

Kur Italia doli në skenën e arsimit si rivale e Austrisë, kjo e fundit e kuptoi se vazhdimi i italishtes si gjuhë e mësimit në shkollat me karakter fetar ishte në dëm të saj, e kufizoi përdorimin e italishtes, futi gjuhën shqipe në vend të saj dhe vetëm në shkollat tregtare futi gjuhën gjermane(Skëndi, 2000:241-242). Me shtimin e depërtimit italian, Perandoria Austro-Hungareze, duke filluar nga vitet 1880, rriti vazhdimisht shpenzimet e saj për protektoratin e kultit në territorin shqiptar(Csaplár-Degovics: 23). Nga ana tjetër, Roma filloi të financonte një pjesë të klerikëve italianë dhe të nxiste nismat që gjithnjë e më shumë seminaristë të ardhshëm të zgjidhnin seminaret italiane për studimet e tyre.

Shkollat italiane jashtë vendit e filluan veprimtarinë e tyre menjëherë pas krijimit të Italisë së bashkuar, fillimisht për italianët që jetonin jashtë dhe pastaj edhe për të përhapur ndikimin italian në vende të ndryshme. Duke qenë se nuk mundi të përfitonte të drejtën e Protektoratit të kultit mbi Shqipërinë, Italia hapi vetëm shkolla laike; në vitin 1888, dy shkolla laike në Shkodër, një për djem dhe një për vajza, me italishten si gjuhë mësimdhënies(Skëndi, 2000:128), si dhe shkollat në Prevezë, Vlorë e Durrës, të cilat në varësi të situatave të brendëshme dhe ndërkombëtare do të shtoheshin apo do të pakësoheshin, por gjithnjë do të kishte një prani të shkollave italiane në territoret shqiptare. Në vitin 1891, gjatë qeverisë së Rudinit, shkollat e mesme italiane të Prevezës, Vlorës dhe të Durrësit u mbyllën, ndërsa shkollat fillore në ato qytete vazhduan të funksionojnë(Skëndi, 2000: 239). Por në vitin 1899 kemi një shtim të këtyre shkollave aty ku ishin apo dhe në vende të tjera. Një shkollë tregtare italiane u themelua në Shkodër, e ndjekur nga shkolla fillore e shkolla nate si dhe nga kopshte fëmijësh e shkolla tregtare në qytete të tjera të Shqipërisë, si Durrës, Vlorë, Janinë dhe në Gjirokastër(Skëndi, 2000 :239). Një rol të rëndësishëm luajti përpjekja për tërheqjen e studentëve shqiptarë në Itali, rithemelimi i degës së gjuhës shqipe në Kolegjin Shën Adrian, rëndësia e veçantë që i dha këtij institucioni më pas, ngritja e degës së gjuhës shqipe pranë Institutit të Studimeve Orientale. në Napoli, botime për Shqipërinë etj(Sota, 2021:83).

Sistemi shkollor laik italian përfshinte gjithashtu shtypjen masive të librave, broshurave, gazetave dhe botimeve të tjera në italisht. Interesat italiane favorizoheshin edhe nga fakti se shkollat italiane ishin falas, ndryshe nga ato që i përkisnin protektoratit të kultit, edhe nëse në këtë të fundit ishte futur përdorimi i gjuhës shqipe(Csaplár-Degovics, 23-24). Për të promovuar pretendimet e saj politike dhe territoriale, Mbretëria e Italisë, pas hapjes së shkollave dhe institucioneve fetare në Shqipëri dhe pas financimit dhe formimit të shoqatave shqiptare në territorin italian, lejoi botimin e disa revistave, duke përfshirë “Avanti”, “Lavoro di Genova”, “Nuova Antologia” e “Impressioni d‟Albania”. Sipas shkrimeve të botuara në këto gazeta, në Itali jetonin rreth dyqind mijë shqiptarë, shumica e të cilëve emigruan nga shek. XV, kur Shqipëria u pushtua nga Perandoria Osmane(Hoti-Dani, 2014: 16-17).

Gjuha italiane ishte më e njohura në Shkodër. Nga njëra anë, programi arsimor, në përputhje me diplomacinë kulturore italiane të ndjekur në territorin shqiptar, iu përgjigj synimeve të qeverisë italiane, për t’i zhvendosur këto territore nën ndikimin e tyre dhe për të krijuar një treg lokal të favorshëm për Italinë dhe nga ana tjetër, vihet re edhe synimi i qartë për të realizuar një zgjim të ndërgjegjes kombëtare shqiptare(Lorenci: 83). Di San Giuliano që vizitoi Shqipërinë në vitin 1903, kur ishte deputet, theksoi gjithashtu rëndësinë e shkollave në gjuhën shqipe për formimin shkallë-shkallë të një ndërgjegje të vërtetë. Për këtë qëllim, ai gjithashtu bëri thirrje për revokimin e ndalimit të mësimit të shqipes nga ana e Portës(Skëndi, 2000 : 239-240).

Jo vetëm italianë të shquar, por edhe organizata kulturore italiane kanë këshilluar përkrahjen e kulturës shqiptare. Në Kongresin XII të Shoqërisë “Dante Aligeri” në shtator të 1901, u shpreh dëshira që qeveria e Romës të shqyrtonte mundësinë e rihapjes së shkollave në Durrës, Vlorë dhe Prevezë. Në të njëjtën kohë, Kongresi i besoj Këshillit të vet të Përgjithshëm të ndihmonte, për sa të ishte e mundshme, në përhapjen e kulturës italiane në Shqipëri dhe zhvillimin e kulturës shqiptare atje dhe në Itali(Skëndi, 2000 : 239-240). Ishte pikërisht kjo Shoqëri që ishte e angazhuar në përhapjen e gjuhës dhe kulturës italiane në botë(Caparelli, 1985: 11).

Në fillim Italia ndihmoi shkollat në gjuhën italiane, por duke filluar nga viti 1890 filloi të kontribuonte materialisht në shkollat në gjuhën shqipe. Duke iu referuar një raporti konsullor austro-hungarez, rezulton se në Shkodër, në vitin 1909, qeveria italiane ndihmoi në financimin e 6 shkollave, ndërsa në prag të Luftës së Parë Botërore numri i shkollave të financuara u rrit në 21(Sota, 2021:83).

Italia mbështeti bashkëpunimin në mes arbëreshëve të Italisë dhe shqiptarët në anën tjetër të Adriatikut, çfarë do ta favorizonte politikën italiane për të forcuar ndikimin e saj në Adriatik. Një meritë të veçantë për inaugurimin e politikës aktive në drejtim të Adriatikut lindor, veçanërisht ndaj Shqipërisë, pati pa dyshim kryeministri italian Francesco Crispi, me origjinë arbëreshe. Vizioni i tij politik i vështronte interesat e qeverisë italiane në gadishullin e Ballkanit, veçanërisht në Shqipëri(Tare,2011:251).

Shkollat italiane në Shqipëri vazhduan edhe pas shpalljes së Pavarësisë, me të njëjtat synime për të ruajtur dhe shtuar ndikimin e shtetit italian në Shqipëri. Pavarësisht synimeve politike për të shtuar ndikimin italian, ato shkolla e patën një të mirë se ndikuan në përmirësimin e nivelit arsimor të shqiptarëve, duke ndikuar në zhvillimet politike dhe shoqërore në vend.

Bibliografi

– Francesco Altimari, Gli Arbëreshë d’Italia per la rinascita dell’Albania tra XVIII e XIX secolo: parallelismi con altre diaspore di area italo-balcanica, https://www.academia.edu /24927912/ GLI_ ARBERESHE_DITALIA _PER LA_RINASCITA_ DELLALBANIA_ pARALLELISMI_ IN_AREA_BALCANICA

– Altimari, Francesco. Napoli, vatër e rëndësishme e Rilindjes arbëreshe dhe shqiptare (shek. XVIII-XIX), p.4, https://www.academia. edu/ 24927897/Napoli_ vat%C3%ABr_e_r%C3% ABnd%C3%ABsishme_ e_Rilindjes_ arb%C3%ABreshe_dhe_shqiptare_shek_XVIII_XIX_

– Basciani, Alberto. ” I rapporti tra Italia e Albania tra le due guerre mondiali”. Un profilo in Nuova Rivista Storica anno XCVII fasc. 2, 2013

– Caparelli, Filippo(1985). La “Dante Alighieri” 1920-1970, Roma.

– Csaplár-Degovics, Krisztián. “La rivalità fra l’Italia e l’Impero austro-ungarico concernente l’Albania (1878-1912)”, p. 2. http://real.mtak.hu/71233/1/Csapl%C3%A1r-Degovics_ Larivalta. pdf

– Dushi, Mark. (2005). “Tirana dhe rrethinat e saj”, Tiranë, botimet “Toena”.

– Hoti-Dani, Esmeralda.(2014) (Dissertazione) Le istituzioni educative in Albania dal 1978 al 1913, Il ruolo della manualistica scolastica nella formazione dell’identità nazionale albanese, Università degli studi di Macerata.

– Draga, Nail.(2018). “Roli i Austro-Hungarisë në shkollimin shqip në Mal të Zi (1916-1918)”, revista “Gegnia” Nr,7, viti 2018.

– Galletti, Mirella & Simini Gennaro. “Esule e medico nell’Albania Ottomana”, në Giacinto Simini, Un patriota leccese nell’Albania Ottomana, Argo, Lecce, 2011.

– Gurakuqi, Karl. “Françeskanët në Shqypni”, në “Dituria”, nr. 3, 1928.

– Kazazi, Lindita. “Kahe perëndimore të arsimit në Shkodër dhe mësimi i italishtes si gjuhë e huaj nëpër shkollat e Shkodrës(deri në fillim të shekullit XX)”, Buletini shkencor i Universitetiot të Shkodrës, Seria e shkencave të edukimit Viti XLVIII (68), Shkodër 2018.

– Kuçi, Blerina.(2021). “Shkollat katolike gjatë pushtimit italian (prill 1939-shtator 1943) ”, Studime Historike Nr.1-2.

– Muceku, Albana, Haloçi, Andomaçi. (2015).“Presence of Italian Language in the Albanian Education System during the, Years 1800-1944”, Journal of Educational and Social Research, Vol. 5 No.3 September 2015, MCSER Publishing, Rome-Italy.

– Murzaku, Ines A. Catholicism, culture, conversion: the history of the Jesuits in Albania (1841-1946), Pontificio Istituto Orientale, Roma, 2006.

– Kastrati, Jup. Kontribut për historinë e arësimit në rrethin e Shkodrës deri në vitin 1912, në Arësimi popullor, nr. 2, 1963.

– Kurti, Donat. (2003). Provinca Françeskane Shqiptare, botimet françeskane Shkodër.

– Lorenci, Markenc, L’emigrazione italiana nell’Albania pre-indipendente: il caso di due esuli italiani nella seconda metà del XIX secolo, p.83, https://www.academia. edu/51643589/L_ emigrazione_italiana_nell_ Albania_pre_ indipendente_il_caso_ di_due_esuli_italiani_ nella_ seconda_met%C3%A0_del_XIX_secolo

– Murzaku, Ines A. “Ad maiorem Dei gloriam: The Jesuits in Albania,” Occasional Papers on Religion in Eastern Europe: Vol. 37 : Iss. 6 , Article 4, 2017, p.84-85; https://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol37/iss6/4

– Osmani, Shefik. Mësuesit dhe shkollat e para në Shkodër për gjuhën dhe lirinë kombëtare, në Arësimi popullor, nr. 3, 1963.

– Papleka, Anisa.(2007). “Urdhëri i Jezuitëve, përhapja e shkencës dhe e dijes edhe te shqiptarët”, gazeta “Shqip”, viti II, Nr.119 (411), e premte 4 maj 2007

– Sawicka, Irena.(2015) “A Crossroad Between West, East and Orient- The Case of Albanian Culture”, Colloquia Humanistica, 6.

– Skëndi, Stavro.(2000). “Zgjimi kombëtar shqiptar 1978-1912”, Mendimi shqiptar, përkthyer nga Skënder Luarasin, Nestor Nepravishta, Phoenix and Shtëpia i Librit dhe e Komunikimit, Tiranë.

– Sota, Jani. “Albania and the Education Policies of Italy from the beginning until the end of the 30s of the Twentieth Century in Archival Documents and in the Albanian Press in General”, Academic Journal of Interdisciplinary Studies, Vol 10 No 3, May 2021.

– Shllaku, Ludovik.(2002) Shkollat klerikale, vështrim historik nga fillimet deri më 1924, Shkodër, botimet “Camaj-Pipa.

– Tare, Denisa.(2021). “Kolegjet arsimore arbëreshe”, Revista Albanon, 2 (2).

– Tare, Denisa. “Italian Politics and Albanian National Movement in the end of XIX-th and the begining of the XX-th”, Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol. 2, No. 3, September 2011.

– Vaccaro, Attilio.(2008). ”Il pontifi cio Collegio Corsini: presidio di civiltà e ortodossia per gli albanesi di Calabria”, Hylli i Dritës Nr.3.

– Van Kessel, Tamara. (2011). Cultural promotion and imperialism: the Dante Alighieri Society and the British Council contesting the Mediterranean in the 1930, University of Amsterdam.