NGA EGLANTINA MANDIA*/
KTHIMI/
1.Aeroplani u ngrit nga aeroporti i Romës./
“Lamtumirë!” – i tha Musinea vjeshtës së vonë të tokës italiane. E verdha, kafeja, gjelbërimi i venitur, qytetet e mëdha dhe të vogla, deti. Deti në atë anë e në këtë anë. Rrotullimi i aeroplanit mbi Tirren, drejt Adriatikut. Gjithçka mori përmasa qiellore. Re, re, re, vetëm re.
Një ajsberg i bardhë që shpërndan shtëllunga. Shtëllungat prekin krahët e aeroplanit dhe cekin dritaret e vogla ku ka mbështetur ballin Musinea. Gjithsecili ka një vend, të mbushur me gjakun e me kujtimet e të parëve. Është një ndjenjë që s’përshkruhet me fjalë. Është më afër dhimbjes e mallit për rrugët, drurët, shtëpitë njerëzit. Ajo mban brenda dashuritë, zhgënjimet, ëndrrat, shpresat dhe thirrjen e Poetit: “Jam një shkëndijë prej qielli/Dhe një drudhëzë prej dielli/
Edhe në qiej fluturoj”.
Nuk donte të mendonte veçanërisht për zhgënjimet. Ia kishte vrarë shpirtin e saj të bukur pabesia e A.H. dhe G. K. Saliere të ndjenjës së saj të pastër. Saliere shpirtvrarës. Ajo donte t’i fshinte përgjithmonë nga jeta e saj, sepse donte të shihte në çdo shpirt njerëzor “një drudhëzë prej dielli”. Për hir të Salierëve që thithin si hiena “shkëndijën prej qielli”, për ta mbuluar me terr, nuk do ta humbiste, s’donte në asnjë mënyrë, ta humbiste vizionin e saj të dritës. Duhej fshirë nga shpirti çdo dashuri, që s’ është dashuri dhe çdo miqësi, që s’ka qenë kurrë e tillë.
Lamtumirë dhe ju Salierë! Prehuni në qetësinë tuaj, në ferrin tuaj! Digjuni aty e bëhuni hi! Lamtumirë, përgjithmonë! Në pleqëri do të dukeni, si shtriga nga ai helm, që vlon në shpirtin tuaj smirëzi.
Nëpërmjet reve, nën trysninë e akullnajës së kaltër, dolën majat e maleve dhe kreshtat e zbardhura nga dëbora e Tomorrit. Të ashpër, hijerëndë, aq të varfër e të vetmuar, sa të zë frika e vetmisë kur shfaqen aq befasisht, para syve të mbushur me lot trishtimi për tokën tënde, aq afër e aq larg botës.
Musinenë po e brente padurimi për të zbritur sa më parë në Aeroportin e Tiranës. Në Tiranën konkrete e reale, jo ashtu siç dukej nga lart, një qytezë kartoni me shtëpi kukullash dhe ushtarë prej plumbi. U drodh e tëra, kur vuri këmbën në tokën e saj.
O Zot, o Zot! Përse iu duk, sikur i doli para nënua plakë krahëhapur e i thirri: “Mirësevjen në dheun tënë, o e Bukur e dheut!”
Dhe Musinea e vogël, pyet: “Përse i thonë Bukur e dheut?”
“Dheu tënë me të bukura ushqehet, ndaj dhe është më i bukuri vend mbi dhe”.
Musinea ishte aq e malluar. Mezi priste të mbërrinin në shtëpi. Megjithëse ishte me të vëllezërit, Vesimin dhe Muntazin, s’po i durohej të shihte anenë e Karolinën, kanakaren e saj. Kishin afro dy vjet pa u parë. Më në fund ishin në shtëpi. Babai iu duk i mpakur, i tretur. Po plakej Reshati dhe Hanushja e shtrenjtë.
Karolina iu hodh në qafë. Musinea nuk i gëzohej dot.
“Qenke rritur, qenke bërë e madhe! Po më këput krahët”, – i thoshte, duke e puthur me mall.
E mësuar për afro katër vjet me vetminë e dhomës në Romë, ditët e para e ndjeu veten si mysafire në shtëpinë e madhe, ku banonin të gjithë, edhe Muntazi me nusen e re, Ixhlain. Njerëzit hynin e dilnin nëpër dhomat e tyre dhe i kujtonin shtëpinë e madhe të fëminisë në Gjirokastër, veçse rolet ishin ndërruar. Nënua plakë ishte bërë Hanushea me të cilën s’ngopej së fjalosuri, sikur donte të shlyejë ankthin e netëve të ëndrrave të zeza në Romë, ku e shihte të vdekur e zgjohej e llahtarisur.
Vetëm pas një jave, filloi të mësohej të hapte dollapët e të merrte diçka për të ngrënë në shtëpinë e vet. S’kishte më çelësa, s’kishte më portierë. Megjithatë, Musinesë i dukej se kishte shumë zhurmë e gjallëri në shtëpi. Shpesh, tërhiqej për të mos humbur kohë për të punuar apo për të lexuar dhe harrohej në punë, harronte, që ishte e rrethuar me njerëz. Gjatë ditës rregullonte dhomat, pa e pasur mendjen, si përherë dhe pastaj me libër në dorë zbriste për të ngrënë apo ngjitej në dhomën e saj, ulej mbi krevat, ku lexonte e shkruante. Hanushea i thërriste: “Po ç’bën aty moj e bekuar?” Musinea zgjohej si nga gjumi : “Ç’ka ndodhur ane?”
“Po ti e mbarove atë të shkretë shkollë moj bijë!” “Prit, prit kam shumë punë. Vërtet e mora një diplomë, po unë sapo kam filluar të shkruaj, Hanushe. Dhe të shkruash është një punë shumë, shumë e vështirë, ta dish”.
Kishte filluar të ftohtit. Në darkë ndiznin zjarrin. Musinea ulej përballë oxhakut dhe vështronte flakët dhe drurët që digjeshin. I kujtohej fëmijëria në Gjirokastër, anës vatrës, kur tregonin përralla e luanin është një e ç’ është një”. Njëherë ishte ulur në divan e duke shfletuar një libër në një gjuhë të panjohur, shikonte me adhurim figurat e një qyteti të madh dhe shtëpitë e larta, të gjitha të bukura. Kushedi a do të kishte mundësi t’i shihte? Sa e lumtur do të ishte!” Dhe ja, pas kaq vitesh i ishte plotësuar dëshira, por s’pati qenë kurrë aq e bukur, siç e kishte krijuar në fantazinë fëminore.
“Musine, – e pyeste Hanushea, – Ç’ke pësuar? Ç’të ka mbetur atje, në viset e huaja, mendja apo shpirti?”
Syrit të Hanushes zor se i shpëtoje.
Musinea ia kishte përsëritur aq e aq herë vetes, se ishte shëruar nga ndjenja e dashurisë, por boshllëku ishte i tulatur atje, thellë.
– Si të dukem ane? – e pyeste për të ndërruar fjalë.
– Mos më hidh degë më degë, biro! – i thoshte Hanushea, duke e parë me dyshim
– Kjo punë që bëj unë ane, kërkon edhe mendjen, edhe shpirtin edhe gjithë jetën e Musinesë, andaj mos u merakos fare për mua!”.
Musinea shkonte çdo ditë në bibliotekë. Shkruante. Mbushte blloqet me shënime. Ishte futur në laboratorin krijues të shkrimtarit që është si pëlhura e Penelopës. Një punë pa anë e pa fund. Ai laborator s’pushon as natën, as ditën. E dinte që tani s’kishte më shpëtim nga vetvetja. Redaktonte “Kujtimet e jetës universitare”. Plotësonte punimin e diplomës për Naim Frashërin. Dëshironte ta kthente nga një tezë diplome, në një vepër me përmasat e Poetit Kombëtar. E dinte që edhe sikur t’i kushtonte tërë jetën, zor se do t’ia dilte mbanë të jepte atë që dëshironte për figurën e tij. Kishte studiuar me mijëra e mijëra faqe. Kishte tani qindra skeda e shënime.
Ishte e lumtur që Lumo Skëndo ia vlerësoi punimin e diplomës që ia pati dërguar nga Italia dhe e dëgjoi me kujdes porosinë e tij, për ta thelluar dhe botuar në të ardhmen, që të mos mbetej e varrosur në arkivin e Universitetit të Romës. E gjithë kjo e punë e rrëmbente Musinenë dhe s’merrte vesh asgjë veç ndonjë lajmi që dëgjonte në radio. Kjo zhytje në punë ia bënte jetën të plotë dhe shpesh i fluturonin ditët pa i ndjerë fare. Ashtu e izoluar, ndjente çastin e krijimit dhe shkëputjes nga bota. Duke qenë krejtësisht e dhënë në këto çaste thellohej në vetvete dhe mendimet i merrnin formë e ngjyra aq të larmishme e befasuese, shpirti i mbushej me ngazëllim të përhershëm e përtëritës. Ajo ndjenjë aq e çuditshme e shtynte të thoshte me zë të lartë: “E sheh Musine, se baza e zhvillimit të mendimit njerëzor, i ka rrënjët te vuajtja dhe te fatkeqësitë? Është kjo pra, arsyeja që lumturia është aq fluturake. E njeriu vrapon përherë në kërkim të lumturisë së tij të humbur. E sa më tepër vrapon drejt saj, aq më larg ikën ajo prej tij”.
Vetmia e mendimit. Thellimi në përsiatjet, po i sillte për herë të parë Musinesë qetësinë, ekuilibrin, pavarësinë e mendimit.
“Ekzistenca është tepër e thjeshtë”, përsëriste. “Kush do të luftojë duhet të bëjë dallimin e filozofimit dhe fantazisë që është mashtruese. Ajo i tall të gjithë, i vë në lojë naivët që kërkojnë lajle-lulet e jetës, me mendjelehtësinë vezulluese e ngushëlluese njëkohësisht”. Me gjithë gjendjen e saj shpirtërore, Musinea përpiqej të thellohej për të shijuar plotësisht magjinë që fisnikëron shpirtrat.
“E kërkojmë lirinë jashtë vetes, ndërsa e kemi brenda shpirtit. “E kërkojmë lumturinë jashtë vetes, ndërsa ajo e ka burimin në zemrën e secilit. Pra, njeriu është një ekstazë hyjnore sa për dhimbjen danteske aq edhe për dritën e qiririt Naimjan.Ndoshta kjo është arsyeja që pasionohet në sende pa shpirt, si puna dhe paraja, sepse ato janë të vetmet që mund t’i sundojë vetë, sepse njeriu predikon që po lufton për të mirën e të tjerëve, por në të vërtetë vetëm konservon personalitetin e vet e sa më tepër moshohet, aq më egoist bëhet. Kjo është dhe arsyeja që shumë fytyra të bukura marrin maskën e ferrit të përjetshëm”.
“Ja pra, Musine, iu fute këtij pasioni për të shkruar. Ta dish, që s’ke më shpëtim”.
Filloi të mbledhë këngë popullore tiranase. Kur donte të çlodhje, shkonte te fqinjët e saj, një familje e qetë. Nusja i jepte fëmijës të pijë dhe i këndonte ninullën. Vajza qëndiste dhe e moshuara punonte në vegjë, ndërsa vajzat e tjera, që mblidheshin, duke kaluar oborret deriçkë më deriçkë, punonin e këndonin. Një popull që ka aq vajza e aq gra pas mureve me shpirt të përmalluar e fin si në Gjirokastrën e saj, këndon:
“Florinjtë e gjirit t’u derdhë
Del nusja t’i përmbledhë
T’i shkojë vargje në qafë
Të dalë zonja në dasmë
Të thotë cila është ajo
E bukur e dheut – o
Ili i Skënderbeut – o”.
Dalëngadalë po ravijëzohej në konturet më të plota libri i saj madhor i së Bukurës së dheut, sepse “Dheu tënë me të bukura ushqehet”. Në shpirtin dhe trurin e saj po ngrihej ndërtesa e jetës nëpërmjet imazhit të asaj dasme që derdhej në qytetin e fëmijërisë, Gjirokastrës. Edhe në çastet kur vdekja ishte më e pranishme (e gjithë bota e çmendur ishte futur në luftë), ishte dasma ajo që do ta ripërtërinte jetën.
Mendimet i buisnin në shpirt, ndërsa kthehej duke ecur në këmbë nëpër rrugët e Tiranës, që i dukeshin të bukura, megjithëse s’ishin aq të pastra e balta të ngjitej në këpucë. Kishte shumë fëmijë të veshur keq e gra e burra me kostume karakteristike tiranase të zbardhëllyera.
Intermexo:
1 janar 1942
Fort e ndershmja Zonjusha Musine Kokalari,
Në numrin që vjen revista ‘Shkëndija” dëshiron të nisë një veprimtari të re në fushën e kulturës shqiptare, ku jo vetëm letërsia ka me qenë e zhvilluese, porse edhe artet qofshin figurative, qofshin muzikore, qofshin dekorative.
Për t’ia arritur qëllimit që na intereson e të thellohen sa më tepër prirjet e ndryshme artistike-kulturore, kemi vendosur me iu drejtue shkrimtarëve dhe intelektualëve të vjetër e të rinj, tue u caktua pak a shumë subjektet mbi të cilat do të kenë mirësinë të bashkëpunojnë. Për zotërinë tuej kemi mendue të na shkruani 6 artikuj me subjekte të ndryshme letrare. Artikujt s’do të jenë më të shkurtër se tri faqe, as më të gjatë se pesë faqe. Secili ka me u shpërblye me 50 fr. Shqiptare.
Do të ishim mirënjohës të na jepnit një përgjigje rreth kohës q’i do t’Ju nevojitet për kryemjen e këtij bashkëpunimi.
Me nderime
Ernest Koliqi.
Romë, 20.11. 1942
E dashur Musine,
Mora letrën dhe u gëzova që jeni mirë. Dhe këtej mirë jemi. Me Vesimin u takova. Vajtëm te Massimo D’Azikov dhe hëngrëm darkë së bashku me Torin (Hektorin), tani ka shkuar në Bolonjë dhe tha se do të kthehej. Po të dërgoj fustanin. Besoj se të pëlqen. Mua më pëlqeu shumë. Fletoren së bashku me certifikatën po t’i dërgoj me Vesimin. S’pata kohë t’i marr tani sepse pasnesër kam provimet, më 24, 25 deri më 4 mars. Si vete ti? Mos u mërzit! Ne të kemi zili që mbarove. Margës iu mërzit jeta nga provimet. Tërë ditën bëjmë muhabet , 3-4 herë sa u mërzit edhe zonja e shtëpisë. Zonjën e shtëpisë e kemi shumë të bukur. Ka një shtëpi aq luksoze, sa u hutova fare. Marga ka bërë be që nuk ikën nga Roma pa bërë disa fotografi në sallonin e zonjës sime.Torit i pëlqen shtëpia. “U, tha “Kjo e ka më të mirë se tonën!”Me latinishten s’kam filluar. Do të filloj me Muscolinin, se ay i jep grupit shqiptar. Zonja Russo është e mirë. Nuk e di se ç’i hipën ndonjëherë që s’më sheh dot me sy. Pardje më telefonoi , më thirri t’i shoh radion e re që bleu tashti. Mora letër nga shtëpia. Puna e pensionit u rregullua. Të bëjmë varrin e babait. Kur ta shoh të mbaruar do të jem e qetë. Sa herë të kujtoj Musine. U mësova me ty gjatë gjithë kohës dhe e ndjej mungesën tënde për shumë gjëra. Pas provimeve do të të shkruaj më gjatë. Të gjithëve të fala.
Torin e kemi fare mirë.
Të puth me mall
Elima
Shkup, 2 shkurt 1942
E dashur Musine,
Letrën më datë 6 e mora dhe u gëzova që jeni mirë. Edhe unë këtu jam mirë dhe pres letra nga ju, sidomos mbi gjendjen e babait. A u kthye Vesimi nga Bari? Pas dy jave do të nisem për në Tiranë. I thuaj Lumo Skëndos se librat që kërkonte nuk mund t’i gjej këtu, mbasi të gjitha botimet në sërbisht, janë zhdukur. Dy muaj më parë i dërgova një statistikë të myslimanëve të Shkupit.
P.S. Më 8 mars 1942 të bësh gati pasaportën në qoftë se ke vendosur të vish, duhet të marrësh vizë nga Konsullata Bullgare.
Të përqafoj me mall
Yt vëlla, Hamiti
Sigurisht, të gjithë në shtëpi u gëzuan nga letra e Hamitit. Aq e aq vite i larguar nga shtëpia e tani vetëm letrat ishin fjalët e mallit e të gazit për Hanushenë e për Reshatin.
Shtëpia ishte e madhe. Burrat punonin. Dy breza juristësh, ndërsa Vesimi punonte me librarinë “Venus”. Musinea filloi përpjekjet për një punë si mësuese e gjuhës në shkollën, ku kishte marrë maturën. Kishin kaluar pesë vjet që atëherë, plot pesë vjet. Atëherë ishte 20 vjeç dhe tani, po mbushte 25 vjeç. Dhe ishte muaji shkurt, muaji i saj. Tirana ishte si gjithnjë e zgjuar nga gjumi, si e hutuar nga sythet që rrinë gati për shpërthim dhe limfa e jetës, do t’ju japë gaz akacieve dhe palmave të përjetshme të oborrit të shkollës. Do të takonte mësuesit e saj, që i kishte dashur dhe i kishte nderuar. Ende i kishte ruajtur në bllok porositë e tyre.
“Njeriu ka mundum me i shërbye njerëzimit atëherë, kur ka ndi gëzimin me punën e tij që ka bamun. Ti çdo herë kapërtheje gëzimin kur s’e nxen ndonji send a mendim të ri dhe mos u idhno kurrë ndonjëherë pse do të duket sikur harrove disa të nxanë me të para. Pse kjo është e natyrshme madje, e nevojshme”.
Ahmet Gashi.
“Duaji gjithnji të mirat dhe sendet e bukura sepse ato vetëm të kënaqin shpirtin”.
Kristina Koljaka.
Po hynte në oborrin e shkollës, që po i dukej i trishtuar, veçanërisht korridoret me dërrasa që gërvinin: “Gër, gër”.Vajzat me përparëse të zeza e jaka të bardha, e shihnin me sy kureshtarë.
Dikur Qemal Stafa i kishte dërguar me anën e Ganimet Gilanit, një porosi që të fillonin punën për përhapjen e ideve komuniste në atë shkollë. Shkolla ishte regjur nën peshën e kohës. Sytë e vajzës e shihnin me dyshim. Shpirti ishte i turbullt dhe kërkonte LIRI.
Si do të vente halli i LIRISË së Shqipërisë?
Ajo e dinte se shkruante e shkruante për të shpërthyer atë tharm të shpirtit që Shqipëria të ishte e lirë, por tani shkonte në shkollë me diplomën me vete, për të kërkuar për të filluar punë aty.
Dhe kishte një pengim në grykë, sepse po i dukej krejt e huaj shkolla e saj. Kishte edhe një dridhje në shpirt. Cilin do të takonte të parin nëpër shkallët që kërcisnin “shtrak e shtruk’?
Dyert e larta të klasave. Dritaret. Asaj i pëlqente të zinte vendet pranë dritareve. Të shihte zogjtë, si fluturonin degë më degë, të shihte shiun dhe borën e rrallë në Tiranë. T’u shpinte konviktorëve byrek nga të Anesë, me peta të holla. Dhe aty, në atë bankë kishte ndenjur katër vjet me Salierin. Dhe e kishte dashur atë shoqe banke aq shumë, e i kish besuar “drudhëzën e dritës” së shpirtit, kurse ajo e kishte përgjuar. Ajo e kishte urryer, duke “e dashur”. Kishte ndjekur jetën e saj si ajo hiena, që ndjek prenë e vet, për t’i gjetur çastin, që ta presë në besë. Dhe e kish prerë në besë. Këtu është një popull i tërë: i prerë në besë. Edhe Selfixhea është burgosur në Shkodër. E kishte marrë malli për miken e saj të zemrës, për shoqen e saj të letrave. dhe për atë verë, atë stinë të paharruar të kujtimeve të tyre.
Po, kishin kaluar pesë vjet. E megjithatë, ajo do të qe një STINE E PAHARRUAR, për krijuesen. Çdo skicë e shkruar në ato rubrika, ku Musine ishte ende MUZA, s’ishin gjë tjetër veçse thirrje të shpirtit të pastër, të brezit të viteve ’30. Dhe ishte pikërisht viti 1936 kur Qemal Stafa, i rrëmbyer nga idetë e komunizmit, i dërgonte asaj kërkesën e parë për bashkëpunim. Dhe ishte pikërisht ai vit që në Rusi kishin filluar gjyqet. Burgjet dhe vrasjet po dilnin mbi sipërfaqen e detit të madh dhe të paanë rus. Ajo nuk donte një Shqipëri të ardhme me burgje. Fashizmin e kishte pare dhe jetuar në Romë. Ishte një përbindësh, që ushqehej me mish njeriu. Ishte kafsha që sundonte njeriun. Kafsha. Zot e ruaj njeriun nga kafshërimi. Shpëtoje Shqipërinë tonë nga fati i zi. Vërtet, cili do të qe fati i Shqipërisë? Selfixhea ishte burgosur në Shkodër. sepse ishte në ballë të një demonstrate antifashiste. Ajo kishte qenë në shtëpinë e prindërve të Selfixhesë. Ishin të dëshpëruar, sepse prisnin një gjyq ushtarak për antifashistët.
Ndërsa ajo po ngjiste shkallët e korridorit të errët të shkollës, një grup vajzash shpejtuan të dalin. Dikush thirri: “Shpejt, shpejt Ramize!” Ajo që e thirrën Ramize, kaloi si furtunë nëpër shkallë dhe u gjend gati pa frymë në katin e dytë, ballë për ballë Babametos, që tashmë ishte zbardhur.
“Shpejt, shpejt, Ramize!”
Musinesë i bëri përshtypje fytyra e skuqur nga vrapi i asaj vajze dhe flokët ngjyrë të përshkëndritur lajthie. E tëra dukej si një fishekzjarr, që zbriste nga qielli, si një meteor, si një kometë, që lëshon mijëra vjet dritë, edhe pasi shuhet. Ai ishte vetëm një çast. Vajza i kërkoi falje: “Ju lutem profesor…” Dhe ndjeu mbi supe dorën e hollë, të rreshkur dhe sytë e butë, të ngrohtë që e vështronin me dyshim. “Vrapo, se po u pret Z!”
“E di, e di.”
“Dhe herë tjetër mos bëni kaq zhurmë. bija ime”.
“Po. Po, keni të drejtë”, – tha Ramizea dhe u bë erë.Vetëm atëherë Babametua pa Musinenë.
“Musine – thirri, Musine, ç’e papritur e bukur, për këtë ditë! Eja Musine. Të falënderoj! Të falënderojmë, që të dy me Ahmetin, për librin “Siç më thotë nënua plakë”. Eja bija ime. Ç’e mirë të solli?”
Musinea i shpjegoi kërkesën për të hyrë në punë. Kishte ardhur të përgatitej, për të dhënë provimin, që kërkohej. Kishte ardhur të merrte materialet e nevojshme. Kishte ardhur të takohej edhe me profesorët e saj të respektuar.
Babametua ngazëllente. “E di që kam një orë pushim? Eja në sallën e mësuesve! Mund të flasim lirisht”.
Musinea hyri në sallën e mësuesve. Tani që kishte rënë zilja, kudo ishte qetësi. Qetësi. Salla dukej e madhe dhe e ftohtë, megjithëse dera me xhama e ballkonit do të qe plotësisht e mjaftueshme për dritë. Shermasheku e mbulonte ballkonin dhe dritaret. Ajo dredhëzë po ia zinte frymën dritës. Babametua hapi çelësin e dritës elektrike. Dhe ngriti supet. “Pa hë, ç’po bën tani? Si është Reshati me shëndet?” “Jemi të shqetësuar. Nuk po bën përpjetë!”
“I thuaj të mos dorëzohet kapedan Reshati!” Baba i lumtur është Reshati me tre djem si diva e një vajzë shkrimtare. Më pëlqeu shumë shkrimi i Poradecit për librin tënd. Si e quante intriganten? “Meduzë!” Ruaju nga Meduzat, Musine, bija ime! Çdo kokë e kanë të helmatisur.”
Musinea e ndjeu shpirtin të lehtësuar gjatë gjithë kohës, që bisedoi me profesorin e saj të dashur.
“Të shohësh Ahmetin dhe Kristinën, sa do të gëzohen kur të të shohin. Një shkrimtare nga vajzat tona? E di ç’është? Është një Sevasti Dako, për përparimin e vajzës shqiptare. Dhe nga shkolla e Sevastisë e Parashqevisë, po vilen frytet e para. Ç’fryte të ëmbla!”
“Ndoshta s’janë aq të ëmbla, profesor. Ndoshta janë si frytet e vendeve të nxehta mbuluar me gjemba e gjembaçë”, qeshi Musinea.
Babametua qeshi. Ai qeshte shumë bukur, me gjithë shpirt dhe fytyra i merrte dritën e shpirtit të mirë. Dritën e butësisë së shpirtit. Dhe gjyzlyqet gjithnjë ia zmadhonin sytë gështenjë, aq inteligjentë e gazmorë.
Sapo hyri në derën e shtëpisë dëgjoi breshërinë e Anesë: “Eja bilo në vete, hir në udhën e perëndisë, se nga këndimet s’kren gjë. U, pika burrit që do të marrë, lumi shtëpisë që do të të presë! Edhe Hamitit i kulluan sitë mbi libra. Po na, se do verboheni me këto këndime, sikur janë këndime të Kuranit”.
“E di që Hamiti po bën një punë të madhe për të gjithë shqiptarët? Për ne, moj Ane, kjo është më tepër se të gjitha këndimet e Kuranit. Mos e zemëro me mua. S’jam e zonja për të bërë palë, as për të qëndisur në makinën “Singer”, po për të shtypur libra, që të rrëfejnë jetën tonë, këngët, gjëmat e dasmat. Dasmat e të gjitha çupave, që kur qetë edhe ti e nëna jote, çupëza të njoma, dasmën tonë gjirokastrite. Ajo dasmë, që na ka mbajtur jetën gjallë.
Intermexo: Bari 20.6.1942
E dashur Musine,
Letrën që më dërgove nga Shkupi, e mora. Lum si ti, që shëtit botën me kaq lehtësi! Si t’u duk Shkupi? I bukur apo një deziluzion? Shkove për të pushuar apo për të parë vëllanë? Gjithë këtë vit ç’ke bërë? A ke gjetur ndonjë lloj pune që të të pëlqejë? A janë me konkurs edhe aty? Ç’po shkruan?Je gjithnjë nervoze. Unë të kujtoj gjithnjë të shqetësuar. Dhe ti i kujton vitet, që jetuam bashkë. Ç’kohë të këqia. Nuk më ngjan e vërtetë, që shpëtuam nga Universiteti, që tani më duket aq larg. Nga Roma kam vetëm kujtime të hidhura. E di që po bëj konkurs? Mos qesh. Janë 754 veta, që do të dalin nga 7500. Një betejë e vërtetë. Kështu që jam e detyruar të studioj si asnjëherë, e në qoftë se nuk fitoj do të qaj pak, po do të kem mësuar diçka për veten time.
LINA DE CRISTOFOR”
3-DITAR-
Tiranë, 22.06.1942
“Sot është e hënë. Dita e parë e javës. Nuk bën shumë ngrohtë. Mezi u ngrita në mëngjes. Oh duart që më dhembin. Pse jam kaq e këputur. Në drekë mbarova librin “Le chemin du bonheur” të Pauchet. Bravo Musine, ke nisur nga mbarësitë! Të shohim nëse do t’i lesh rregullat. Dyshoj. Pas dreke o Zot ç’shi. Bie me forcë, koha u bë e errët. Më duket se jam në dimër.
Ora gjashtë me Ixhlalin dhe Hektorin shkuam në koncert. M’u preh shpirti nga muzika. Ishte Sonata nën dritën e hënës e Bethovenit.
E martë, 3 qershor
Atë mëngjes fillova uLa defanca pur la system nerveux”, të Dr. Martin du Thae. Shi-shi. Më duket se e vura në vijë punën. Do të shëroj nervat, siç duket. Shumë të shkatërruara i kam. Më dhembin damarët e duarve. Pas dreke, në spital te Kolea. Më dha këshilla për gjuhën e frazeologjinë shqipe. Më vonë i këndova vitin e dytë të “Kujtimeve universitare”. I pëlqeu. Le të shpresojmë kështu deri në fund. Më tha, midis kujtimeve të tu çdo njeri do të gjejë diçka të tijën. Rreth dhjetës, u ktheva në këmbë. Prehem kur eci dhe kur marr frymë thellë. Më duket sikur…
* SONATA E HENES-
PJESA V