Nga Kolec Çefa/Per të njohë e per të edukue identitetin tonë si shqiptar, tre libra, mendoj, janë të domosdoshëm: “Visaret e kombit” a visaret e kreshnikëve tanë në luftën per të mbrojtë këtê identitet, “Lahuta e Malcís” a Lahuta e virtyteve tona etnike e “Skanderbegu mbas gojëdhanash” a urtia popullore per Skënderbeun si “prodhimi ma hyjnuer i popullit tonë”. Para këtyne librave të gjithë jemi e duhet të jemi nxënës e të pervetësojmë me bindje thalbin e karakterit tonë, vlerësue me dashuní edhe nga të huejt, sidomos tashti që duem të hyjmë në Europë, të hyjmë me dinjitetin tonë.

Gjetoja i Dakë Gjokës, fra Simoni i Bogës, françeskani që mori emnin Marin, në kujtim të historianit bazë të Skanderbeut, do të mbesë gjithherë i paharrueshëm si njohësi ma i mirë i mençurisë popullore per Skanderbeun, si mbledhësi ma i plotë i kësaj urtie e si transmetuesi besnik e popullor i kësaj dijeje per brezat e rinj.

Më 1926 Pater Marini botoi veprën “Skanderbegu mbas gojëdhanash”,si fryt i një hulumtimi a studimi të madh, per të dëshmue nëper gojëdhana nderimin e çmimin që patën të parët tanë per Skanderbeun.

Ndërtimi i veprës: fillon me një Parathanie e Dy fjalë per lexuesit.

Gojëdhanat e mbledhuna i ndanë në dy pjesë. Në pjesën e parë tregohen kallëzime tradicionale mbi Skanderbeun dhe këto të ndame në katër kaptina e paragrafe. Kështu, në kaptinën e parë ka luftat e Skanderbeut ndër 14 paragrafe; kaptina e dytë: udhëtimet e gjyqet e Skanderbeut ndër 8 paragrafe; kaptina e tretë: vdekja e Skanderbeut me tre paragrafe; kaptina e katërt: mërgimi i shqiptarëve ndër 9 paragrafe.

Ndërsa pjesa e dytë ka disa kangë tradicionale per Skanderbeun. Kaptina e parë ka 9 kangë të tilla; kaptina e dytë ka21 kangë popullore, kaptina e tretë ka 17 kangë, per të perfundue krejt vepra me toponimet me emrin e Skanderbeut.

Pothuej, një jetë të tanë Pater Marini kërkoi gjurmët e Skanderbeut e mblodhi gojëdhana e legjenda popullore, tradita fisnore e kallëzime të vjetra, episode burrnore me virtyte shqiptare, bestytni e rite pagane dhe të gjitha këto i harmonizoi per bukuri e i ballafaqoi mjeshtërisht me historinë tue nënvizue ku kjo mençuripopullore per Skënderbeun afrohet e ku largohet nga gurrat e vërteta të historisë.

Kështu, kjo veper të duket si lahutë fishtjane, por jo me kangëepike, por si lahutë me ngjarje e gojëdhana epike per heroin tonë legjendar. Një hero i tillë, lindë drangue, foshnje me flatra a me shenja drangojsh, burrë që zhgulë lisa, që këcen sikur fluturon ndër largësi të pamasë me kalë, që me shpatë çan më dysh shkambin, per të dalë gurra me ujë të freskët, dallohet edhe per dije, besë e urtí, shkurt: një Skanderbe i kaluem nga historia në mit.

Me thjeshtësi tërheqëse âsht pershkrue takimi i Skanderbeut me Kokë Malçin, i Skuraj, plakun e meçëm, velet e hokatar që di të japë këshilla e norma kanunore në gjuhën lakonike të popullit tonë.

“Po e shoh se kenke mjaft i meçëm, or Kokë, i thotë Skanderbegu, por a ke besë?”

“A un-a, – pergjegji plaku tue rrahë gjoksin, ma të fortë se guri”.

E, kështu, fillon afrimi, miqësia, këshillimi i heroit me perfaqësuesin e zgjuarsisë e të mënçurisë së popullit tonë. E me plakun e Malçit, burrë kuvendtar e i derës bujare, ndan sa pleqni. (Ndertjera, vunë kanu “gjaku krye per krye, sepse prej të dobtit mundet me le i miri e prej të mirit i dobti”). Por, kur Koka velet bani hoka, Skanderbeu i tha: “Zoti rodin mos ta shoftë, por as me e shtue mos ta shtoftë”. Malçajt, shton Pader Marini, janë edhe tash në Skuraj, Kurbin, në za djalë mbas djali per burrní, besë, urtíe mende, por nuk janë shtue kurr ma shumë se tre-katër shtëpi.

Në burimet historike shkrimore te portreti i Skënderbeut dritësohen aftësitë e tij luftarake; në krijimtarinë artistike, Skanderbeu paraqitet i hijshëm, fisnik, etj., e deri “si pëllumb”, te Naimi; ndërsa Pater Marini na e paraqet portretin e tij, sipas fantazisë së popullit, tue na zbulue kështu, një prototip karakteri shqiptar: sa burrnor, aq edhe bujar; sa i egër në luftë, aq edhe i urtë në kuvend; sa hakmarrës kundër armiqve, aq edhe falës ndaj të penduemve; sa dorë e fortë në pushtet, aq zemërgjanë në pronësi; sa të dijshëm e serioz, aq edhe hokatar e shpotitës. Në fitoren ndaj Ballaban Pashës, Skanderbeu u shpreh: “Mbasi ushtria juej lypë me i falë, na nuk mundemi mos me e pranue propozimin e saj, pse njerëzia e burrnia lypë me kenë zemërgjanë e të dhimbshëm per të mujtunit që lypin mëshirë”. Edhe ushtarit të vet të vrazhdë, që i foli me krenì, por që kje i gatshëm me mbrojtë jetën e vet, Skanderbeu iu pergjigj: “Nuk do të ngas, por eja me mue se kenke pernjimend burrë”. Ndërsa Moisi Golemi që e tradhëtoi, kje falë prej Skanderbeut e dhanë të gjitha privilegjet e maparshme.

Me këto cilësi morale, fitoi dashuni të madhe e çmim të naltë, sa thohej: “Shoku i Skanderbeut nuk kishte le, as nuk do të lente në botë!”

Dhe Sirdani shton: “Ai me këto cilësi, nuk âsht veç një kreshnik, por edhe një engjell”.

Dy elemente tjera fantastike që krijimtaria popullore i ka gërshetue, jo rrallë, janë edhe andërrat e mordja. Lodhë prej luftash e ma shumë prej ethesh që kishin vûteposhtë shëndetin e tij, një natë pau në andërr se, sa po fillonte me u ra kumbonëve të Katedrales së Lezhës, u turr urysh një turk e i dha të shtymen aq të fortë, sa pau shtyllat, kumbonët e veten të perplasun per tokë. Ne e nesre u zgjue i ligshtuem, mblodhi shokët e u tha: “Bane Zot hajr, se per në kjoshin gja andërrat, edhe pak kohë e unë do të vdes e turku do ta rrenojë Shqypninë mbarë”.

Ndërsa po shkonte të luftonte në betejën e fundit, i doli mordja para e i tha:

“- Kthehu dalë, bre Skanderbeg!

– Po kush je ti e kah po na vjen?

– Vetë jam mordja e dije se jeta jote ka mbarue!

– Ik, ti hije e zezë, kah e di se unë do të vdes?

– Dje u hap në qiell libri i të vdekunve e dikah zdrypi si një bashk i zi mbi krye tand.”

Edhe, para se me vdekë, heroi la këshillën: “Mbani besën, bashkimin, burrninë e bujarinë. Pastaj, si puthi të birin, tha:”Kjoshi të lirë e bekue!”.

Ma vonëndodhi ajo gjama e madhe. Skanderbeu vdiq e historiani ynë na jep fjalët e vajit të Pal Dukagjinit: “Tundu Shqipní, se jeta jote u err per malet e u ndanë / shkrepat mbi krojet ranë / kumbonët e kishëve ranë së veti… e në qiell të haptë hinte zemërmadhi – Skanderbegu i pafati”. Jepen edhe vajet popullore e vallet e vashave shqiptare per të trimnue popullin në luftë. Populli filloi të perdorë në veshjet e tij veshje me ngjyrë të zezë, gjurdinë e gjokën që parandej i perdornin me ngjyra të ndryshme.

Ndihmesë të randësishme, Pader Marini, ka dhanë edhe per marrëdhëniet e papëve me Skanderbeun, per mërgimet e shqiptarëve jashtë shteti pas vdekjes së Skanderbeut, per ngulimet e tyre në Itali e se si shumë familje mërguen per të mos qendrue nën sundimin e huej. Kaedhe të dhana per fise të ndryshme, si per ejllorët (Radovanët e Kamsejt), per salvimet e dhunën e turqve ndaj katolikëve, per islamizimin e shqiptarëve, qoftë edhe të disa familjeve princore, me njoftime historike, etj.

Gjendjen e shqiptarëve të asaj kohe, Papa Pali II e pershkruen kështu: “… Gjithkund frikë, gjithkund vaj, gjithkund dekë e robni kemi parasysh. Âshtmjerim me ndie, se si âshtçatrifilue gjithshkafja. Nuk mund t’i shohim pa derdhë lot lundrat e këtyne refugjatëve që mësyjnë limanet e Italisë, familje të zhguluna prej votrave të veta tue ndejë buzë bregut të detit, çojnë duert kah qiella e mbushin dhenë me vaj e ankime.”

Një meritë tjetër e veprës në fjalë âsht se Pater Marini ka dhanë shumë bukur gjurmët e Skënderbeut në toponimí. Ai i ka mbledhë me kujdes e studjue me vemendjee na ka dhanë jo thjeshtë toponimin, por me gojëdhana toponimike, tue tregue perhapjen e tyne gjeografike. Me emnin e Skanderbeut, populli ka emërtue vende, male, kala, kroje, gurra, shkambij, rrasa. Kështu kemi: Mali i Skanderbegut, Kroni i Skanderbegut, Buza e Skanderbegut, Gurra-Mamicë, Kalaja e Skanderbegut, Tryeza e Skanderbegut, Gjurma e kalit të Skanderbegut, etj.

Perfundojmë: Vepra “Skanderbegu mbas gojëdhanash” duhet të gjindet ndër të gjitha shtëpitë tonë e duhet të lexohet nga të rijtë tanë që të njohin identitetin shqiptar, karakterin shqiptar, e të perpiqen të afrohen te ky karakter dinjitoz, para se të shkojmë në Europë.

“Dhashtë Zoti, shkruan Pater Marini, e breznia e re shqiptare u pertëriftë tue u pasqyrue në ketë kreshnik e në ketë engjell”.