Kontributi i patriotëve të Armenit në pavarësinë e atdheut

February 15, 2013 by dgreca

Nga Shpresim Kasaj/

Fshati Armen është një fshat me peshë e me një zë të veçantë në historinë e luftërave për liri të krahinës së Vlorës e të gjithë Shqipërisë.Gjatë gjithë etapave të historisë, ky fshat ka nxjerrë nga gjiri i tij djem e burra të shquar, si për penë e mendje, ashtu edhe për dyfekë e trimëri, që janë radhitur me burra të shquar të Vlorës dhe i kanë dalë zot vatanit në stuhitë dhe rrebeshet e kohërave. Në ndonjë periudhë të historisë, ata kanë dalë edhe në udhëheqje e drejtim, si në Luftën e Vlorës më 1920, ku Osmën Haxhiu e Sali Bedini ishin: njëri kryetar e tjetri anëtar i Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare që udhëhoqi këtë luftë.

Burra të shquar të Armenit e gjurmët e tyre në historinë kombëtare i gjejmë që shumë herët, por për të mos dalë jashtë objektit e temës së kësaj fjale të shkurtër, do të përqendrohem te periudha e pavarësisë.Lufta për autonominë dhe pavarësinë e vendit nuk filloi dhe mbaroi për një vit, as për dy, tre apo katër vjet. Për të arritur pavarësinë u deshën vite të tëra lufte e përpjekje me penë dhe me pushkë. Ajo është së pari lufta me penë e mendje e rilindësve tanë dhe, më pas e kryengritjeve me armë të popullit tonë trim. Siç dihet, rilindja filloi që në vitin 1845 me botimin e “Evetarit” të Naum Veqilharxhit e të gramatikës së Kristoforidhit, por ajo mori hov të madh pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Kjo lidhje ishte përpjekja e parë për të krijuar një shtet shqiptar në të katër vilajetet, pas 450 vjetësh robëri. Kjo lidhje krijoi degët e saj në të gjithë Shqipërinë Etnike. Kryetari i Lidhjes për Vlorën ishte Mustafa Pashë Vlora, xhaxhai i Ismail Qemalit me Musa Bodon, Odhise Kasnecin e Nikollë Konomin. Pas shtypjes së Lidhjes nga turqit, Lufta filloi të organizojë në fushë të librave shqip për të zgjuar ndërgjegjen kombëtare që nga viti 1883, në Vlorë dhe fshatrat e saj filluan të vijnë libra shqip në mënyrë të fshehtë. Në vitin 1900 krijohet një plejadë e tërë me patriotë vlonjatë që lidhen me njëri-tjetrin e punojnë për mësimin e shkollën shqipe si: Musa Cakërri, Mulla Xhaferr Drashovica, Hamit Lumi, Koli e Kristo Karbunara, Dush Strati, Todi Lubonjari, Aristidh Ruci, Jani Minga, Elmaz Xhaferri, Leonidha Naçi, etj. Këta sillnin e shpërndanin libra shqip nga Shoqëritë Patriotiko-Kulturore të Stambollit, Bukureshtit, Sofjes e Kajroa dhe ua mësonin po fshehtas bashkëqytetarëve e bashkëfshatarëve të tyre.

Në këtë veprimtari patriotike u përfshinë edhe disa patriotë armenas si: Hasan Harizi, Hasn Sulo Skënderi, Muhamet Hasimi, Cane Durka, të cilët u burgosën në Kalanë e Beratit e më pas në atë të Janinës ku Hasan Harizi e Hasan Suloja vdiqën prapa hekurave duke u bërë martirë të shkronjave shqipe. Këta patriotë armenas u lidhën me Todi Lubonjarin, një karvanxhi korcar që banonte në Lubonjë të Armenit dhe transportonte me mushka qymyr nga dushqet e Tërbacit për në Vllahi e Rumani dhe sillte që andej libra shqip të shoqërisë së Bukureshtit. Në një letër, Jani Vruho e përgëzon atë për përhapjen e abetareve në Armen e Treblovë, gjithashtu ndikim te patriotët e Armenit pati Afëz Biçaku nga Drashovica që kishte qenë në Stamboll me Mulla Xhaferr Drashovicën, mësuesin e djemve të Ismail Qemal Vlorës. Afëz Biçaku jepte mësim fshehtas në Peshkëpi, Penkovë, Lubonjë dhe Armen. Kjo punë, mori karakter më të organizuar, pas krijimit të dy klubeve patriotike “Lumi i Vlorës” dhe “Labëria”.

“Lumi i Vlorës” u krijua në vitin 1900 nga Hamit Lumi (Çela). Ndër anëtarët e parë gjejmë edhe emrin e një armenasi. Ja konkretisht lista e anëtarëve të parë të këtij klubi: Musa Çakërri, Dush Strati, Elmaz Xhaferri, Ali Radhima, Jorgo Koleka, Muhamet Armeni, Kristo Karbunara dhe Harun Panajaja.

Në tetor 1908 u krijua klubi “Labëria” me kryetar Xhemil Bej Vlorën, sekretar Leonidha Naçin dhe arkëtar Muhamet Çobon. Kryetar Nderi i këtij klubi u zgjodh Ismail Qemali që ishte në Stamboll. Këto klube u bënë vatra të atdhetarizmit, jo vetëm për përhapjen e librave shqip e zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, por dhe në mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve që nëpërkëmbeshin nga nëpunësit turq. Kryesia e këtij klubi ndërhynte te kajmekami e qeveritarët lokalë për zgjidhjen e shumë problemeve që u dilnin bashkëqytetarëve të tyre. Në këto klube, përveç armenasve që përmendëm më lart si: Hasan Harizi, Hasan Suloja, Muhamet Armeni, Cane Durka morën pjesë edhe figura të tjera të shquara si Osman Haxhiu, Sali Bedini e Refat Aliu që patën një veprimtari të gjerë dhe u njohën nga afër e qenë bashkëpunëtorë të Ismail Qemal Vlorës. Le t’i marrim e të shohim një e nga një veprimtarinë e tyre:

Osman Haxhiu – ish njohur me Ismail Qemalin në Stamboll kur vazhdonte “Robert Kolexhe”. I ati i tij, Haxhi Muhameti, ish mik i familjes Vlora, i Syrja e Xhemil bej Vlorës. Ai kish marrë pjesë si delegat në Kongresin e Dibrës në vitin 1909 bashkë me Mehmet Seit Mavrovën, Hasan Sharrën, Abaz Nurin e Ali Asllanin. Haxhi Muhameti bekoi flamurin më 20 nëntor 1912 bashkë me Dom Nikollë Kaçorrin dhe at Marko Moçkën. I biri i tij, Osmani ish anëtar i Klubit “Bashkimi” të Janinës dhe më pas i Klubit “Labëria” të Vlorës. Ai mori pjesë në shumë takime me patriotë të ndryshëm ku flitej për autonominë dhe pavarësinë endnit. Ai mori pjesë në Kuvendin e Drashovicës së Korrikut më 1911 dhe mbështeti Memorandumin e Gërçes dhe hodhi idenë e luftës së armatosur kundër pushtuesit osman. Ai bëri fushatë për kandidaturën e Ismail Qemalit për deputet në Parlamentin Xhon Turk. Qe sekretar i prefekturës së parë të ngritur nga qeveria e Ismail Qemalit e më pas prefekt i Vlorës. Është i njohur aktiviteti i tij si organizator dhe udhëheqës i Luftës së Vlorës që është jashtë objektit të kësaj kumtese të shkurtër.
Sali Bedini, ishte anëtar i Klubit “Labëria”, bile një nga anëtarët aktivë të këtij klubi. Ai mori pjesë në një dërgatë që priti në Korfuz Ismail Qemalin në vitin 1908. për këtë dërgatë na flet Kristo Karbunara, sekretar i Klubit “Labëria” dhe nipi i Babë Dudë Karbunarës, firmëtarit të Deklaratës së Pavarësisë dhe “Mësues i Popullit”. Ja si shkruan ai: Më 1908 morëm një kartë se duhet të prisnim Smail benë në Korfuz. Elmaz Xhaferr Kanina na mblodhi e caktuam një dërgatë për ta pritur. Në këtë dërgatë bënin pjesë: Ahmet Durmish Xhafa, Qazim Kokoshi, Ibrahim Abdullahu, Jani Minga, Elmaz Xhaferri, Hamza Isai, Dom Mark Vasa, Osman Haxhiu, Sali Bedini, Toto Hosi, Todi Lubonjari, Laze Malo… shkruam në Korfuz me navell. Atje ndenjën dy netë e pritëm Smail beun që erdhi me vaporin “Lloid” në Vlorë Smail beu u prit si Krishti. Ai ish drita që na ndriçoi udhën tonë për të bërë Shqipërinë.” Në fillim të pranverës së vitit 1909, Muharrem Rushiti e Spiro Bellkameni erdhën në Mavrovë ku bënë takim me patriotët vlonjate, ku mori pjesë dhe Osman Haxhiu e Sali Bedini. Ja disa nga pjesëmarrësit e këtij takimi: Ibrahim Abdullahu, Alem Mehmeti, Dhimitër Qypi, Laze Malo, Hamza Isai, Osman Haxhiu, Sali Bedini, Isuf Rustemi, Hajredin Danushi, Osman Muka, etj.

Sali Bedini ishte pjesëmarrës edhe në Kuvendin e Drashovicës dhe, pas këtij kuvendi, ngriti çetën me luftëtarë armenas dhe bashkë me 150 luftëtarët e komanduar nga Ibrahim Abdullahu u hodh në Selishtë të Mallakastrës dhe luftoi përkrah luftëtarëve të udhëhequr nga Bektash bej Cakrani. Me Bektash beun, atë e lidhte, jo vetëm ideali i përbashkët, por edhe gruaja e tij, Qamileja që ishte nga Veizajt e Cakranit, fis i Bektash beut. Ja si shkruan për këto luftime gazeta “Liri e Shqipërisë’, që botohej në Sofje të datës 1911 të atij viti: “ Në fillim të gushtit, çetat u përqendruan në Cakran, ku Bektash bej Cakrani kishte përqendruar një fuqi të madhe. Me kryengritësit u bashkuan mjaft ushtarë shqiptarë që shërbenin si redif në repartet xhonturke. Me ta u bashkua dhe mësuesi i Cakranit, Thanas Floqi dhe ai i Kurveleshit, Shuko Dalipi. Në Cakran u zhvilluan luftime të ashpra me xhon turqit.” Sali Bedini mori pjesë në ngritjen e flamurit me shumë bashkëfshatarë të tjerë, si dhe në shumë ngjarje historike të zhvilluara më pas si Lufta e Vlorës ku ai qe një nga protagonistët kryesorë të saj, për të cilën nuk do të flas, sepse del jashtë temës së kësaj kumtese.

Refat Ali Kasaj. Është një patriot tjetër armenas, pjesëmarrës i ngjarjes së pavarësisë. Ai ishte mik i afërt i familjes Vlora. Ai, në vitet 1885 -1900 ishte qehaja “administrator” i familjes së Xhemil bej Vlorës dhe Syrja bej Vlorës, xhaxhallarë të Ismail Qemalit. Ky fakt është i konfirmuar edhe në kujtimet e Eqerem bej Vlorës, vëllimi 1 faqe 48. Kur flet për verimin që bënte familja Vlora në Bishan, buzë Vjosës, ai shkruan: “Aty, në Bishan, i ndihmuar nga mësuesi im, Don Luigji; unë kisha sajuar një kasolle me trungje që u ngjante atyre të udhëtarëve të parë. Atje kisha çuar pushkën, veshjet e kalorësisë, sallën e zagarët, të cilët në të vërtetë nuk ishin të miat, por të qehajait tonë, Refat Armenit.” Kjo familje fisnike e ndihmoi Refatin të mbaronte studimet e larta në Stamboll, të pajiset me dije shkencore e me një kulturë të gjerë. Përsëri është meritë e familjes së Vlorajve që ai punoi për dhjetë vjet në administratën e lartë të perandorisë ormane, në Stamboll.

Ai qe sekretar i Ministrit të Brendshëm, e më vonë i Kryeministrit të Perandorisë, Ferit Pashë Vlorës, bir i familjes Vlora dhe kushëri i Ismail Qemalit. Duke qenë në këtë pozicion, ai u njoh nga afër dhe u miqësua jo vetëm me Ismail Qemalin, por dhe me shumë personalitete të qeverisë dhe të parlamentit osman. Ai erdhi që nga Stambolli në javën e parë të tetorit 1908 për të përkrahur kandidaturën e Ismail Qemalit për deputet në Parlamentin Xhon Turk për Kazanë e Vlorës dhe Beratit. Së bashku me Osman Haxhiun, Sali Bedinin, Durro Shaskën, Alem Mehmetin, Ibrahim Avdullahun e Todi Lubonjari bënë takime nga data dy deri në gjashtë tetor në fshatrat e zonës sonë: Treblovë, Kocul, Armen, Karbunarë, Romës, Gorisht, Mallkeq e të tjerë. Kur ishte sekretar i Ferid Pashë Vlorës, ndikoi te kryeministri për të liruar nga burgu e amnistuar disa patriotë vlonjate të Klubit “Labëria” pas bastisjes së këtij klubi nga autoritetet lokale turke në qershor të vitit 1909. Shumica e anëtarëve të këtij klubi u arratisën në Korfuz, Brindizi e Trieste dhe disa u fshehën fshatrave. Disa që u zunë u burgosën nga Gjykata e Janinës me nga dy deri në pesë vjet burg. Po kaq u dënuan në mungesë dhe ata që u fshehën dhe nuk u zunë.

Nga relacioni i konsullit austro- hungarez Kraus, dërguar Ministrisë së Jashtme në Vjenë, më katër qershor 1909, mësojmë se: “lista e banorëve të Vlorës në bastisjet e fundit është si më poshtë: Elmaz Efendi Kanina, Ibrahim Abdullahu, Duro Shaska, Ali Beqir Velça, Musa aga Sharra dhe tetë banorë nga katundet fqinjë të Vlorës. Personat në fjalë i shoqëruan për në Janinë me urdhër të Shefqet Pashës për të dalë para gjyqit ushtarak në Stamboll. U arratisën për në Korfuz, Brindisi e Triste personat e mëposhtëm: Hasan Sharra, Shahin Haruni, Hilmi e Petref Risilia, Hamza Isai, Hajri Kreshpa, Bektash Efendi Cakrani, Hajredin Danushi, Ahmet Durmishi e Xhemil bej Vlora. Shumë prej këtyre të arratisurve u lidhën me Refat Armenin e ky, ndërhyri te kryeministri për lirimin e tyre. Këtë fakt e gjejmë në kujtimet e Leonidha Naços, sekretar i Klubit Labëria, të botuara në librin e Pr.Dr. Bardhosh Gaçes: “Lëvizja Kombëtare në Vlorë, 1878 -1912”, botimet “Toena”, Tiranë 1999. Ishte e natyrshme që Ferid Pasha do të ndërhynte për lirimin dhe amnistinë e tyre se ai i kishte bashkëqytetarë, miq e shok të tij dhe xhaxhanë e tij, Xhemil bej Vlora. Ai, megjithëse ishte kryeministër i perandorisë ishte shqiptar dhe zemra patjetër, do t’i rrihte për Shqipërinë dhe shqiptarët. Ibrahim Abdullahu që ishte një nga kryetarët e Klubit “Labëria” që ndërroheshin me rotacion, patriot i madh e bashkëpunëtor i Ismail Qemalit shkruan kështu në kujtimet e tij: Në Stamboll njoha mjaft shqiptarë që i shërbenin çështjes kombëtare si Feim Mezhgorani, Ferid Pashë Vlora, Ismail Qemali, Zihni Abaz Kanina, Shahin Kolonja, Azis Pashë Vrioni, Mehmet Pashë Tetova, etj.” Refat Aliu mori pjesë në ngritjen e flamurit së bashku me shumë bashkëfshatarë të tij si: Osman Haxhiu, Sali Bedini, Ramadan Armeni, Muhamet Hasimi, Halil Hodo, Mahmut Mersini, Cane Durkën, Meçan Tartarin, Brahim Harizin, Hamit Demën, Selim Xhaferrin e ndonjë tjetër. Ai mori pjesë e punoi në administratën e re të Vlorës të ngritur nga qeveria e Ismail Qemalit, në zyrat e prefekturës me prefektin Ahmet Durmish Xhafën e në zyrat e katundarisë me Ibrahim Avdullahun. Ai mori pjesë edhe në shumë ngjarje të tjera të rëndësishme që ndodhën më pas si në kuvendin e Βarçallasë, në Luftën e Vlorës, në Kuvendin Zakonor të Kuçit, etj, por nuk do të zgjatem të flas për to, pasi dal jashtë temës dhe objektit të përcaktuar, ngjarjeve të pavarësisë. Po kështu është i gjatë e pambarim aktiviteti atdhetar i shumë patriotëve të tjerë armenas, disa prej të cilëve u përmendën në këtë ligjëratë, por edhe i të tjerëve që nuk u përmendën dot sot, por do të jetë objekt i aktiviteteve të tjera të shoqatës sonë.

Lavdi paçin përjetë patriotët e Armenit, Vlorës e të gjithë Shqipërisë që kanë luftuar për pavarësinë dhe lirinë e atdheut në të gjitha luftërat!

PAVARËSIA DHE IDENTITETI KOMBËTAR SHQIPTAR

November 2, 2012 by dgreca

Nga prof. dr. Beqir Meta/

Dhjetvjeçari i dytë i shekullit XX përbën kulmin e përpjekjeve për afirmimin e identitetit kombëtar të shqiptarëve, të cilat u kurorëzuan me krijimin e shtetit kombëtar pas 450 vjet robëri. Shqipëria u rishfaq në skenën ballkanike dhe evropiane si një faktor real, ajo ofronte shanse të mëdha për vendosjen e ekuilibrit politik të qëndrueshëm në Ballkan dhe për zhvillimin paqësor të rajonit tonë.

Në vitin 1912 pavarësia e Shqipërisë ishte pjekur për zgjidhje si nga pikëpamja e zhvillimeve të brendshme të Perandorisë Otomane, ashtu edhe nga faktorët e rinj, që po shfaqeshin në politikën evropiane dhe ballkanike. Por në radhë të parë tashmë këtë e diktonte zhvillimi i forcave politike shpirtërore brenda territoreve shqiptare. Sundimit të Turqisë në Ballkan i kishte ardhur fundi. Hovi i ri i lëvizjes kombëtare shqiptare kishte vënë në rend të ditës çështjen e së ardhmes së këtij kombi të vjetër evropian. Lëvizja kombëtare shqiptare në periudhën e mëparshme, veçanërisht prej Lidhjes së Prizrenit (1878) e këtej ndonëse nuk kishte arritur objektivin e saj kryesor, kishte patur përveç të tjerash një rezultat të madh historik, kishte afirmuar identitetin e kombit shqiptar në arenën ndërkombëtare. Rezultatet e saj do të kishin qenë shumë më pozitive, nëqoftëse ajo, s’do të ishte ndodhur në pozita të disfavorshme ndërkombëtare.

Lëvizja shqiptare kishte kundër gjithë shtetet fqinjë, dhe pas tyre një pjesë të mirë të diplomacisë evropiane, që ishte influencuar kryesisht nga Rusia Cariste. Fatkeqësia e shqiptarëve në radhë të parë, por edhe e popujve të tjerë ballkanikë, ishte se lëvizjet çlirimtare të gadishullit nuk bënë kurrë një front të përbashkët lufte kundër sundimit të huaj. Krijimi i Aleancës Ballkanike, në vitin 1912, nuk mund të konsiderohet si instrument i këtij fronti. Rrjedha historike e ngjarjeve dëshmoi se ajo ishte një koalicion i përkohshëm, i brishtë, i paprinciptë dhe i pasinqertë. Në krijimin e Aleancës Ballkanike, Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte vendin e saj. Madje, shkakun imediat për fillimin e sulmit kundër Turqisë do ta jepnin kryengritjet shqiptare e në mënyrë të veçantë kryengritja e madhe e pranverës së vitit 1912, që u përhap sidomos në Shqipërinë Veriore. Këtë rol të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e ka pranuar deri diku edhe literatura e huaj historike. As qarqet drejtuese të shteteve fqinje, nuk e injoruan në atë kohë faktorin shqiptar, përkundrazi u vendosën kontakte, u zhvilluan bisedime për bashkëveprim, disa here midis kryengritësve shqiptarë dhe përfaqësuesve të shteteve fqinje, por megjithatë Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk u njoh prej tyre zyrtarisht, nuk u trajtua si palë zyrtare. Kështu, në fund të fundit, shpërthimi i Luftës Ballkanike në vjeshtë të vitit 1912, i gjeti shqiptarët jashtë radhëve të Aleancës Ballkanike. Dihet gjithashtu se shtetet fqinje ia vunë për këtë fajin shqiptarëve, duke i akuzuar për besnikëri ndaj Portës dhe për papjekurinë e tyre për vetëqeverisje. Këto koncepte i ka mbrojtur dhe për shumë kohë historiografia Ballkanike¹.

Shumë historianë kanë bërë përpjekje për të nxjerrë konluzione nga kjo ngjarje historike, por unë mendoj se refleksionet rreth saj nuk janë asnjëherë të tepërta. Ajo pati rëndësi, sepse ndikoi pozitivisht në kapërcimin e atij pozicioni tepër të rrezikshëm politik, për të cilin nuk do ta tepronim po të shpreheshim se ishte vetëm një hap drejt shpërbërjes fatale të kombit shqiptar duke e çuar pozitën e tij drejt një ekuilibri të ri, i cili po lëvizte në një drejtim përtej greminës. Edhe pse shteti, që u krijua pas saj qe i brishtë, dhe kaloi përmes krizash e vështirësish të jashtëzakonshme, ai deri në vitin 1920 shërbeu për të krijuar eksperiencën e parë pozitive dhe hodhi hapat e para për fuqizimin e identitetit të ri si komb – shtet.

Në dekadën e dytë të shekullit të kaluar, kombi shqiptar kaloi provën më të rëndë të historisë së tij. Ai arriti të shpallte pavarësinë në gjysmën e territoreve të tij etnike, ndërtoi një administratë kombëtare, por fatkeqësisht koha ishte kundër tij. I ndodhur nën presionin e fuqishëm të fqinjëve me aspirata shoviniste të forta dhe të Fuqive të Mëdha, që ishin në prag të shpërthimit të konfliktit botëror dhe që më tej e filluan atë, në një moment kritik kur ndërgjegjja kombëtare nuk ishte e konsoliduar në të gjitha shtresat e popullsisë, kur elita politike kombëtare ende ishte e paformuar, Shqipëria u përfshi në një sërë lëvizjesh separatiste dhe me frymëzim antikombëtar. Për ironi të fatit, pikërisht në Vlorën e flamurit të pavarësisë, rebelët fanatikë të Haxhi Qamilit e ulën dhe dhunuan flamurin tonë kombëtar. Dëshpërimi kaploi shtresa të shumta shqiptarësh. Por Kongresi i Lushnjës në aspektin politik dhe Lufta e Vlorës në atë ushtarak i dhanë fund këtij procesi regresiv. Ato mposhtën dëshpërimin, pesimizmin dhe skepticizmin se shteti shqiptar nuk mund të bëhej. Ato i thanë stop asaj krize kombëtare, që u shfaq në momentet e para të vështira të lindjes së shtetit shqiptar dhe i hapën rrugën një etape të re të konsolidimit të ndërgjegjes kombëtare dhe të institucioneve kombëtare. Pra, këto ngjarje, jo vetëm që ishim një dëshmi e qartë e një faze të re të pjekurisë politike dhe e formimit të indentitetit kombëtar shqiptar, por edhe një premisë për ta çuar atë më tej.

Në vitet ’20 – ’30 Shqipëria hyri në rrugën e stabilizimit të saj kombëtar. Institucionet kombëtare u bënë më efektive, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve ndërsa Konferenca e Ambasadorëve rinjohu pavarësinë dhe integritetin e saj territorial. Një sërë shtetesh vendosën marrëdhënie diplomatike me të. Sigurisht një faktor i rëndësishëm nxitës i këtyre proceseve afirmuese pozitive ishte demonstrim i qartë dhe i vendosur i vullnetit të shqiptarëve për të ndërtuar dhe mbrojtur shtetin e tyre kombëtar dhe integritetin territorial.

Sigurisht rruga e afirmimit kombëtar dhe e stabilizimit të shtetit nuk qe e lehtë dhe nuk eci në një vijë të drejtë. Shqipëria provoi kriza e vështirësi të reja në sendërtimin e institucioneve të saj kombëtare. Por tashmë ishin tejkaluar fenomenet e viteve 1913 – 1915 dhe problematika kishte ndryshuar. Akti i I. Qemalit dhe ngritja e flamurit në Vlorë në të gjitha këto ngjarje, shërbeu si një shembull frymëzimi për unitet kombëtar, për ta nxitur faktorin shqiptar të merrte në dorë fatet e vendit të tij. Ato gjithmonë qenë një model për elitën politike shqiptare dhe një pikë reference për të zhvilluar një politikë kombëtare, që bazohej në interesat dhe në moralin kombëtar.

Edhe paskësaj shteti shqiptar dhe institucionet e tij u ndeshën me një sërë vështirësish. Ata u ballafaquan pikësëpari me presionin politik, diplomatik e ushtarak të shteteve fqinje, Greqisë dhe Jugosllavisë, të cilat u përpoqën jo vetëm të aneksonin territore të reja, jo vetëm të fusnin atë nën influencën dhe ndikimin e tyre, por edhe të zbehnin karakterin unik dhe kombëtar të tyre, të nxisnin lëvizjen separatiste brenda tij etj.

Përpjekjet e Greqisë për rigjallërimin e lëvizjes vorioepirote, për krijimin e një statusi autonom për Jugun e Shqipërisë, për mohimin e autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare, përpjekjet e Jugosllavisë për të aneksuar territore në veri të vendit për te nxitur një lëvizje separatiste në Mirditë apo për të rigjallëruar lëvizjen esatiste në Shqipërinë e Mesme ndeshën në vullnetin dhe qëndresën e fortë të forcave atdhetare shqiptare, të cilat duke iu referuar dhe duke u frymëziar nga Flamuri i ngritur në Vlorë ishin të bindura dhe plot entuziazëm se uniteti kombëtar, stabiliteti i shtetit shqiptar dhe e ardhmja mund të ndërtoheshin vetëm duke luftuar me forcë dhe të bashkuar çdo lloj presioni dhe politike antishqiptare.

Afirmimi dhe plotësimi i identitetit kombëtar shqiptar në Himarë dhe në disa treva të tjera të Shqipërisë së Jugut ishte një proces që erdhi duke u rritur. Entuziazmi që krijoi Pavarësia si dhe rrjedhojat politike të saj ishin vazhdimisht faktorë nxitës në gjithë këtë proces jetik për kombin shqiptar dhe ky nuk është thjesht një deduksion logjik, por një fakt që përmendet në një sërë dokumentash historike të kohës.

Madje edhe disa dekada më vonë, siç ishte periudha e Luftës II Botërore, kur përfaqësues të ndryshëm të shtetit shqiptar u ndodhën edhe njëherë përpara detyrës së vështirë që të mbronin të drejtën historike të kombit shqiptar për të jetuar i lirë në shtetin e tij, akti i I. Qemalit u paraqit si një argument historik dhe si një provë e vullnetit dhe e ndërgjegjes kombëtare të këtij kombi për të mbrojtur integritetin dhe pavarësinë e tij.

Përballë argumentave false të diplomacisë greke e jugosllave dhe të disa qarqeve politike britanike etj. se populli shqiptar nuk ishte pjekur politikisht për shtetin kombëtar, se pavarësia e Shqipërisë kishte qenë thjesht një eksperiment i dështuar dhe produkt e krijesë e politikës italiane e Austro-Hungareze dhe se një popull raja i gadishullit ballkanik ishte ngritur në pozitën e një kombi të pavarur jashtë dëshirës dhe vullnetit të tij etj., diplomatët, politikanët dhe intelektualët e shquar shqiptarë i kundërvunë, përveç të tjerash edhe shembullin brilant të kryengritjeve shqiptare në prag të pavarësisë dhe Aktin e Madh të Kuvendit të Vlorës, më 1912. Këto fakte historike kanë qenë vështirë të kundërshtohen si nga miqtë ashtu dhe nga armiqtë e lirisë shqiptare.

Kështu, Kuvendi i Vlorës dhe pavarësia e shpallur prej tij krijoi premisat, modelin dhe frymëzimin për të çuar përpara procesin e konsolidimit të identitetit kombëtar shqiptar. Ato kanë lënë gjurmë të thella pozitive për forcimin e shqiptarizmit.(Dielli –arkiv)

¹ P.N.Pipinelis “Europe and the Albanian question” Chicago, 1963 p.27-28.