Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NJË UDHË DREJT RUGOVËS

by

NGA PËLLUMB GORICA/

Një ditë e zakonshme mund të kthehet befasisht, në një ditë të bukur për shumë kënd prej nesh. Aq më shumë kur bëhet fjalë për udhëtime. Sërish në udhë drejt trojeve kosovare, me ndjesinë e përhershme të emocioneve të këndshme. Makina gati fluturon në Rrugën e Kombit, dhe bëhet më e lehtë në shoqërinë e udhëtarëve të shumtë. Ecim dhe, dielli shpërndan një ndriçim në natyrën përreth, e cila të ofron peizazhe piktoreske, që ndryshojnë kilometër pas kilometri, me vendbanime të shpërndara buzë rrugës në lugina, e të çlodhin sytë me pastërtinë e ajrit. Trajta malesh here shfaqen të qarta e herë të mjegullta. Në realitetin e kushteve të reja, të krijuara këtu në Kosovë dhe panvarsisht skajeve gjeografike, ne i gëzohemi ardhjes, me emocione të bukura, që mund t’i shprehësh natyrshëm në mbresa, që të mos harrohen.

Pejë, nën sqetullën e maleve të Rugovës

Nën sqetullën e maleve të Rugovës, Peja mrekullon këdo që e viziton. Fytyra e peisazhit të saj, e shpërndarë në një hapësirë të gjerë dhe rrjedha e lumit që e ndan atë, të tërheqin vëmëndjen. Duke kaluar përmes qytetit, në rrugët e zhurmshme, e me ndërtesa të shumta, restorante, bar kafe,artizanate, etj shumë afër njëra- tjetrës, i bashkohemi qytetarëve të të gjitha moshave, që ecnin ngeshëm dhe të tjerë teksa nxitojnë. Sheshi në qëndër të qytetit të ofron bukuritë e tij plot e përplot me drita të qashtra dhe të lëbyrta të kësaj dite vjeshte. Mjedisi rrotull gjallërohej nga Radio Peja, që çdo ditë e përndez atmosferën me këngët e bukura, domethenëse e plot temp luftarak të trevës së Dukagjinit, dhe vallet e Rugovës kaq karakteristike në pasurinë e folkut shqiptar. Ndërtesa e hotel, bar, restorantit “Dukagjini”, që ndodhet buzë lumit Lumbardha, është një ndër më karakteristiket në Pejë, jo vetëm se ka një pamje të veçantë, por edhe për ndjesinë emocionale prej pasqyrave të ujrave që lëvizin nën këmbët e klientëve. Ndërsa në parqet e qytetit bustet e figurave të njohura të rrëmbejnë prej mënge drejt historisë së secilit. Që të gjithë bustet kanë në qënien e tyre njerëz të pushkës, njerëz të penës dhe të të dyjave. Ja… Ja… Haxhi Zeka, Enver Hadri, Ali Hadri, Adrian Krasniqi, Shkelzen Haradinaj. Duke çmuar kontributin e tyre me burrëri shqiptare, e plot vlera reale për Kosovën, ato nuk duhet të mjegullohen nga anarkia e frikshme e kohës. Në Kosovë ndihet krenaria për gjakun e pastër shqiptar, që rrjedh në deje, për luftën çlirimtare dhe porosinë e etërve tanë, të ruajmë trojet nga pushtuesit. Në vesh sikur na vijnë shungëllimat e largëta të tmerreve, që herë fashiten e herë dëgjohen më fortë. Pejanët, si gjithë kosovarët, me pritjen shekullore të një populli të martirizuar për pavarësi, nuk mund të harrojnë ngjarjet e kobshme dhe fatkeqe, të shkaktuar prej bishës sllave, e cila kishte ngulur thonjtë e egër mbi tokën e saj për ta gllabëruar e kolonizuar atë plotësisht. Janë tragjike tabllot e martirizimit, dhe lotët e humbjes së jetëve njerëzore, shkatërrimet, e sidomos kalvari shtegtues që përfundoi në tokën e vëllezërve shqiptar. Lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe e Natos e përshpejtoi rënien e pushtetit të Sllobodanit, dhe i thanë ndal këtij përbindëshi të Ballkanit. Ngjarjet rrodhën aq shpejt sa pothuajse nuk kishte kohë për t’i zgjatur pushtetin atij në Kosovë. Dëshira e zjarrtë për liri që kishte pushtuar shpirtin e kosovarëve erdhi e fituar me gjak, me luftë çlirimtare, forcë, për t’i lënë vend një jete të pavarur, e cila bëri të çelej një epokë tjetër. Dhe mbi këto dhimbje dhe liri, ata po e skicojnë atë të mbushur me sfida të tjera.
Ecim të ngarkuar me histori dhe rrëfime. Ngjarjet kanë lënë gjurmë aq të thella. Në tërësinë e tyre ato janë bindëse për sakrificat dhe luftën e bërë, për dallgët e stuhishme në shpirtin e këtij populli. Në një nga bar kafenetë e shumta, buzë lumit Lumbardha, takimi me Afrimin, ish luftëtarin e UÇK, është tepër emocionues. Ai, si dëshmitar i drejtpërdrejt i pjesmarrjes në këtë luftë çlirimtare, tregon me ngjyra të gjalla e rënqethëse ngjarjet, betejat, tmerret e masakrave që ndodhën në Kosovë. I përhumbur në mendime të shumta, që ta ngacmon kujtesa e këtij lumi historish, zëri i tij ngrihej më lart nga zhurmat e qytetit. Fjalë, të cilat mbajnë mbi shpatulla kujtime të hidhura, ashtu siç i mban secili prej kosovarëve.
-Për ngjarjet e rëndësishme vështirë se arrihet të përshkruhen apo t’i tregojmë të gjitha, – të thotë ai, megjithatë herët a vonë ato do të shkruhen nga historianët, shkrimtarët, duke i pasqyruar me origjinalitetin e tyre, dhe mes kontraditash e mosmarrveshjesh, që ashpërsohen e mprehen në akuza e kundërakuza ndaj kësaj lufte çlirimtare. Edhe për faktin se përparësia qëndron tek mundësia, të bëjnë më shumë nga se i kanë dëshmitarët, protagonistët e kësaj lufte, çka për historianë të kohëve të shkuara ka qënë pengesë e madhe, sepse edhe ngjarjet e hershme, të vërtetën e kishin mbyllur të dergjej në pamundësi për t’u dokumentuar.
Peja është qytet i lashtë, i njohur për historinë dhe traditat shpirtërore, që dallohen nga trevat e tjera të Shqipërisë, e që përbëjnë një aspekt të rëndësishëm në lëmin e tyre. Kohërat Ilire kanë lënë gjurmët e tyre të dukshme, gjë që vërtetohet nga toponimet dhe rrënojat e një kalaje ilire. Në këtë hapsirë, krahas të tjerave, gjatë gërmimeve të bëra këtu, janë zbuluar edhe mbishkrime të gdhendura në gur. Por, mjegulla e dendur në thellësinë e shekujve e bën të vështirë qartësinë e tyre dhe mjaft ngjarjeve historike. Në burimet e shkruara shfaqet me emrin e hershëm Siparantum, kjo e dëshmuar prej gjeografit të lashtësisë, Ptolemeut. Më pas Pek. Në mesjetë Ipek për të kaluar në shekujt e mëvonshën me ndryshimet etimiologjike në Pejë. Trojet tona, kanë vuajtur nga dyndjet barbare të gotëve, romakëve, mongolëve, sllavëve apo turqve. Ata janë turrur pa mundur të na zhdukin, ndonëse na kanë sakatuar për të përvetësuat të mirat tona, qytetërimet, hyjnitë e tempujt, që njiheshin në botën antike,por ne kemi ruajtur gjuhën, trashëgiminë e brezave, mitet, këngët, legjendat, simbolet, doket, traditat dhe veshjen. Një populli nëse i mungon gjuha e tij, arti, kultura kombëtare nuk ekziston. Peja e banuar nga shqiptarë të besimit katolik, si vazhduese e popullsisë së hershme iliro – dardane, në rrethanat dhe kushtet historike bëri që ata të kthehen me shumicë në fenë islamike. Pushtimi turk dhe islamizimimi në shekujt e XVI -XVII në Pejë solli ndryshime të dukshme, që njihen si periudha e zejeve në këtë trevë. Në fillim të shekullit të kaluar, e pushtuar dhe e nënshtruar me hekur e zjarr prej serbëve dhe malazezëve ajo përjetoi një nga periudhat më të vështira si qytet. Një kujtesë historike që i përket të shkurës së largët.
Në një nga rrugicat e qytetit ndodhet një kullë me vlerë historike e arkitekturore, me mure të larta, dyer të stolisura, e njohur si Kulla e Haxhi Zekës, atdhetarit të njohur pejan. Ai ishte një nga drejtuesit e Beslidhjes së Pejës në fund të shekullit XIX në mbrojtje të trojeve tona nga perandoria osmane, e cila kërkonte shkombëtarizimin e tyre. Por, për çudi kjo ndërtesë historike është e rrethuar dhe mbytur nga ndërtime të tjera, që ja zenë frymën dhe i shëmtojnë pamjen.Të njënjtin fat ka edhe një ndërtesë tjetër e vjetër, e përshtatur si muze etnografik. Një mjedis modest, por tepër i madh për nga vlerat etnokulturore, ku janë ekspozuar për të mos u harruar kurrë kultura materiale dhe historia e trevës. Kjo godinë me arkitekturë tipike të Pejës, duke respektuar shprehjen shqiptare “ derë e madhe”, dikur i përkiste familjes së Tahir Begollit, një degë patriakale e Begollëve të Pejës. Ndërtesa është punuar sipas disa pohimeve në pjesën e dytë të shekullit 18 –të dhe në fillim të shek. 19-të, me mure guri, oborr të shtruar, parmakë të drunjtë, çardak të hapur dhe gjithashtu me oda, dyer, trapanzhe, kapakë, musandra e të tjera pajisje nga mjeshtërit e kohës, me një origjinalitet e vlerë artistike të mirëfilltë. Në këto pak metra2 të këtij ambient gjenden jo pak thesare etnografike të njohur të trevës përreth. Teksa endemi me hapat tanë në odat,stendat, në atë mori antikuarësh e ormanentesh me vlerë artistike të traditës,të paraqitura me mjeshtëri e të sistemuara me kujdes ne përfshihemi nga një ndjesi kënaqësie. Pikë referimi për ndjesitë e këtyre çasteve, ndaj fjalët, përgëzimet humbasin në hieroglife mendimesh e zgjojnë aq shume impresione. Të mrekullojnë gdhendjet prej druri me simbole të ndryshme kombëtare, qendisjet, koleksionet e armëve të vjetra, stendat ku ekspozohen sende me vlerë argjendarie, e sidomos tavanet me rombe dhe rozeta në mes. Por, përshtypje të bën me hijeshinë oda e borrave. Interesante mënyra e shtrimit të velenxës,të duket sikur ndodhesh në një fushë me lule, dhe mbi to, janë vendosur poste prej lëkurë delje e anash mbështetur në mur jastëk, armët me radhë dhe pajisje të tjera. Këto dhe veshjet popullore të ngjallin një ndenjë krenarie, për burrat e hijshëm me plis të bardhë mbi sy, dhe me pushkën në krah.
Njerzit e artit revokojnë, mbrojnë me dinjitet dhe çojnë përpara vlerat shpirtërore të popullit të cilit i përkasin. Kjo është detyrë jo vetëm e atyre që merren me këtë punë fisnike, që, ndryshe nga punët e tjera janë më të devotshme. Punonjësit e këtij muzeu kanë bërë punë të bukur dhe të vlefshme për traditat ,duke marrë dhe përgëzuar nëpër botë për kulturën materiale e shpirtërore, dhe duke vënë kështu një gur në themelet e e saj të lashta. Bashkimi Lajçi, ish drejtues i këtij muzeu, duke shfaqur njohuritë dhe bagazhin e tij mbi këtë fushë, dhe duke hyrë në brendësi të traditave e jetës materiale në shekuj të Pejës ka shkruar në studimet e tij historinë, traditat, kulturën materiale të këtyre trojeve, të përmbledhur në disa botime. Fisnikëria dhe atdhedashuria është vlersuar në Pejë, edhe me reliket, që i u bashkëngjitën Muzeut të Etnogjisë në vitin 2000 prej nuzmatikut, Viktor Gashi, të këtij pinjolli, të një familje bujare, aristokrate dhe krenare pejane. Ai i dhuroi Muzeut Etnografik në Pejë mbi 300 objekte me vlera të pallogaritshme etnografike, të trashëguara brez pas brezi nga familja e tij, duke i shndrruar ato në pasuri kombëtare. Ne jetojmë sot në epokën e globalizmit, i cili përveç të mirave të shumta, ka me vete edhe kërcënimin e përhershëm për të rrezikuar shuarjen e tjetërsimin e tyre.Janë vlera kombëtare të ruajtura me fanatizëm, që duhen përçuar.

Rugovë, pyll, rreth zjarrit

Peja ka shumë peisazhe natyrore, të larmishme, piktoreske, e me një bukuri mahnitëse. Pejanët të mësuar dhe të ambientuar me to nuk u bën shumë përshtypje, por ato janë vende, që për nga bukuria të joshin dëshirën për t’i vizituar. Për të gjithë adhuruesit e klimës malore dhe vendeve turistike, midis të cilave, Gryka e Rugovës është një perlë e rrallë, ndër më të bukurat e Ballkanit. Një bukuri, që nuk ka njeri të përshkruaj me fjalë,dhe jo vetëm piktorët do ta kishin zili. Aty shpalosen përherë peizazhe befasuese dhe magjepsëse, pyje në një tërsi natyrore shumëngjyrëshe, dhe pranë tyre shkëmbinj gëlqeror si një pikturë gjigande.Të gjitha këto, së bashku me freskinë dhe ujin e pastër, që i ka zili gjithë bota përbëjnë një mjedis çlodhës.
– Kush ka ardhur këtu është mrekulluar me bukurinë e saj, qetësinë, panoramat mahnitëse e mbizotëruese – thotë Aliu udhëheqësi i udhëtimit tonë.
Patjetër unë dhe miqtë e mi nuk mund të humbnim këtë ftesë bujare, ndaj edhe pse të lodhur nga rruga e gjatë ne ndoqëm këshillën e tij. Tek e fundit në një ditë të tillë, me qiell të pastër i shijon edhe më bukur peizazhet, që të çlodhin sytë dhe të mbushin mushkritë me ajër të pastër, por edhe provon një ndjenjë paqe e harmonie. I ngjitemi rrugës, që sa vinte bëhej edhe edhe më e përpjetë nëpër lakadredhje të shumta. Edhe pse makina ecën me shpejtësi, vagëllimthi peizazhet në largësi përvijohen nga trajtat e maleve. Fati i historisë e ndau padrejtësisht këtë mrekulli shqiptare. Po përsëri një territor i saj po u dhurohet malazezëve. Edhe pse serbët dhe malazezët asnjëherë si kanë pyetur shqiptarët, dhe e kanë vendosur kufirin atje ku kanë dashur. Ndaj, ka bërë të shpërthejnë protesta ngulmuese nga opozita në Kosovë, të mos lejojnë, të dhurohen territoret pushtuesëve historikë të kombit tonë. Historia shqiptare është e mbushur me shembuj të shitjeve të territoreve tona nga këta soj politikanësh e ekspertësh të shitur, që ndërmorën shndërrimin e territoreve tona një shteti tjetër. Mjaft na kanë gllabëruar, për t’iu dhuruar përsëri.
Peisazhi që mund të shihej, duke ecur nëpër të, të tërhiqte më shumë me lumin që gurgullon, i kristaltë e me shkumësi të rrëmbyeshme nëpër gurë e brigje, si vet emri që mban, Lumbardha, i cili i jep Grykës së Rugovës një bukuri të veçantë. Ta ka enda të rrish ca çaste aty, ku në të dyja anët e saj ngrihen shpate të lartë e të rrëpira, veshur me drurë. Më mbresëlënëse janë tunelet, shkëmbinjtë me ato zgavra të errëta, ku diku nën to gurgullojnë ujëvarat, kataraktet e pastra si loti, por edhe kanioni i vogël, i cili thellohet para syve tanë në një hon disa qindra metra. Është një bukuri magjike, që të dhuron kënaqësi si shprehje e natyrës mbresëlënëse, prandaj nuk i shmangim dot emocionet në këto peizazhe, që edhe pse i kemi shkelur e shijuar edhe herë të tjera, me dëshirën për t’i vështruar më shumë. Tek tuk vëren vendbanime të rralla, stane grumbuj-grumbuj nëpër pyje, që të tërheqin vëmëndjen. Heshtjen e thyejnë blegërimat e bagëtive, të përhapura nëpër livadhet dhe këmborat, që përziheshin me zërat e tjerë të natyrës. Nga malet përkudruall ca re bardhoshe kalojnë lehtë edhe mbi kokat tona. Pllanga dëbore si çarçafë shfaqen aty këtu në majat e tyre. Disku i diellit që shkëlqen, shpërndan një dritë të artë me tufa rrezesh të përpurta. Ndërsa pyllin e dendur nga drurët e lartë të pishave, lisave, bredhave e ahu, një erë herë i mblidhte tufë e herë i ndante në ca copëza të çrregullta gjeometrike. Gjethet të prekura nga një zverdhje e ndritëshme bien si pa ndjerë. Ne e shijojmë ardhjen dhe gjithkush nuk do të ndihej kaq i mirpritur. Një grup vizitorësh të ardhur shoqërisht me prirjen për çlodhje në natyrën e Rugovës, zbaviteshin në mes të pyllit. Heshtja e pyllit grisej nga copëzat e bisedave të tyre, që jehojnë thellë.
Në pjerrësinë e shpatmalit, në mes të masivit pyjor ndodhet resorti turistik “Liqenet Kuqishte”.Vend dominues nga ku mund të sodisësh një horizont mjaft të gjërë të maleve të larta. E shijon bukurinë e shtëpizave të vogla prej druri, të ngjeshura, ku ndërthuren këndshëm qetësia, komoditeti i krijuar me modele të reja për turizmin. Ky investim luksoz, si mjaft të tjera të shpërndara aty, ia shton me shumë vlerat dhe bukurinë Grykës së Rugovës.
-Këtu dashamirësit e natyrës marrin kënaqësi në çdo periudhë të vitit, e sidomos të pasionuarit e sporteve në periudhën e dimrit -shprehet Ramizi, pronari i resortit turistik “Liqenet Kuqishte”. Ai krenohet me bukurinë e peizazhit të Grykës së Rugovës, me romantikën, përpjekjet për mbijetesë në mugëtirën e kohës dhe traditat kaq të pasura të trevës.
Ndërsa zhytemi në pyllin e madh dhe të heshtur, mes pishave, e duke thithur ajrin e freskët, po binte mbrëmja, si gjithë mbrëmjet e vjeshtës, të praruara nga yjet e panumërt, që drithërojnë qiellin me dritën e tyre. Pas shiut që kishte rënë para ca ditësh moti po mbante, por netët janë të ftohta këtu. Të ardhurit përshëndesin njëri – tjetrin plot përzemërsi dhe orët rrjedhin kaq shpejt në biseda të këndëshme e plot dashamirësi, shakara dhe këngë. Një atmosferë me të vërtetë e bukur për ta shijuar vetëm me miq. Të bëjnë përshtypje edhe vogëlsitë, si diçka e thjeshtë në dukje, por shumë kuptimplote. Nuk mungon kurrsesi tradita e mikpritjes, bujaria dhe ngrohtësia pejane. Buka e misrit me djath e kos, e servirur në tavolinat e çdo vizitori të shijon pa masë. Në ambientet e lokalit, vizitorët lëviznin lirisht me gota vere, rakie, birre dhe njihen, shkëmbejnë mendime, nën sfond muzike e avuj ngrohtësie. Na mbeti në mendje meliodiziteti pasionant me rrymë gjallërie, e ekspresiv i rrëfyesëve, që dhurojnë gurgullima të qeshurash të pafundme. Kjo e shprehur me një lloj emocioni të rrallë ndër ne, meriton të përgëzohet. Ndaj, kush zotëron këto ndjesi më së tepërmi mishëron ndjenja gëzimi, mirësie dhe dashurie, të cilat i përjetojnë me terë qënien e shpirtit edhe të tjerët. Ata që janë të lumtur, e bëjnë të shëmtuarën të bukur, dhe të bukurën, edhe më të bukur. Bisedës i jep më shumë lezet një rugovas në të tetëdhjetat, Zeqir Halili, i mbështjellë me shallin tradicional rreth kokës, që evokon kujtime nga largësia e viteve. Ato,të shprehura si thesare shpirti, të dhurojnë çaste të këndëshme me natyrshmërinë. Brenda gjithë dritë, ndërsa përjashta nata kishte pushtuar gjithësinë. Freskia e saj drithëronte degët e pishave. Por befasia më e madhe ishte zjarri i ndezur në pyll. Ndriçojnë fytyrat tona, por edhe pylli. Ardhja këtu në lartësitë e Rugovës, të shkelura përsëri, ndezi zjarre përbrenda shpirtit. Nata u festua deri në agim të ditës së re dhe tepër mbresëlënëse në kujtesën e çdonjërit prej nesh.

* * *

Një ditë e shkëlqyer, që brenda saj ka gjithë bukurinë e peizazhit, e shoqëron largimin tonë. Freskia e ajrit, dhe gurgullima e ujrave janë një ngacmim joshës, dhe akoma më shumë dielli vjeshtak, që stërpikte me reflekse drite majat e maleve të Rugovës.
-A mund të bëhej kjo ditë-natë më e gëzueshme se kaq?- pyet Xhoni, miku ynë përtej oqeanit, në një çast ekzaltimi, teksa me aparatin e tij fotografik nuk ngurron të fotografoj peizazhet. Po kthehemi në Tiranë, por me vete kemi marrë kënaqësinë dhe dëshirën për t’u rikthyer përsëri, në këtë panoramë të skalitur nga krijuesi natyrë.

Foto: Xhelal Tetaj

TRADITË QË PO HUMB

by

Nga Pëllumb Gorica/

Martesat me shkuesi shpesh lulëzojnë dhe kthehen në përkushtim të sinqertë. Sandra Gulland/
Në tendencën drejt rendjes globaliste,përpjekja për të ruajtur elementët e traditës, për të gjithë ne është një domosdoshmëri jetike.
Në krahinën e Sulovës , që shtrihet në kufirin ndarës të Shqipërisë së Mesme dhe asaj Jugore, banorët shquhen për shpirtin bujar dhe respektues të traditave, të rrënjosura në gëzimet dhe hidhërimet, dhe të rëndësishme në vargun e gjatë të shekujve. Në këtë trevë dhe të tjera si këto jeta është rregulluar nga norma të pashkruara, e të trashëguara brez pas brezi në ndërgjegjen e banorëve. Një numër prej tyre që kanë të bëjnë me familjen, duke u shprehur në një formë të përgjithshme kanë mbijetuar. Njeriu në jetë ka tre moment kryesore; lindjen, dasmën dhe vdekjen, për të cilat ka një angazhim serioz ku gjithmonë sipas kushteve dhe mundësive kryhen ceremoniale me rite interesante. Martesa thith një angazhim moral e material, për t’i dhuruar çiftit përgjegjësitë për jetën. Fejesa është akti i parë nga më të bukurit në fillesën e lidhjes për të kaluar tek dasma, si gëzimi më i madh i jetës bashkëshortore. Është trashëguar kjo traditë e veçantë e krijimit të familjes si një ritual përsëritës i jetës thuajse tërësisht e natyrisht me elementë të shumtë, thellësisht shpirtëror dhe me ndjesi të mëdha gëzimi. Thuajse në të gjithë kohërat, lidhjet martesore ishin krijuar nga një institucioni i veçantë ai i lajmësit (mblesë, ndërmjetës, etj). Kjo përbën një vlerë, që koha e ka njohur, trashëguar dhe respektuar. Riti i fejesës është simbol i krijimit të familjes dhe shpesh këtë rol e luanin njerëz të zotë, që me gjuhën e tyre të komunikimit bindnin krushqit për lidhjen e re. Natyrisht, kjo nuk vinte vetvetiu, por duhej ndërhyrja e tij. Fejesa me normat e saj të detyrueshme, norma, që dikur zbatoheshin me përpikmëri, padyshim rrezatonte virtytet më të mira. Për të është shkruar fare pak.
Me dëshirën për të sjellë një studim të mirëfilltë për traditën e fejesës dhe institucionin e lajmësit, në të cilën do të shprehemi me këtë studim, është respektimi, gjë që e ka bërë ato të shquhen. Të trajtosh fejesën dhe normat e institucionin e lajmësit, kaq me rëndësi në krijimin e familjes për kohën e shkuar kërkon patjetër të hulumtosh thellë. Pa e nëpërkëmbur rolin e lajmësit si dukuri zakonore tradicionale, për vetë anën arkaike, duhet të theksojmë se për të shpjeguar atë nuk kërkohet zbërthim, por pasqyrim të tij në kohëra dhe vlerat. Kjo dukuri e së kaluarës për shkak të ndryshimeve të kohëve moderne ka pësuar zbehje. Sot kanë ndryshuar shumë gjëra, brezat po ashtu janë ndërruar e mbi të gjitha edhe shumë nga ata që i kanë zbatuar nuk jetojnë. Studimet në këtë drejtim janë shumë të pakta, përveç disa studiuesve, që falë vullnetit dhe ambicieve për vlerat tradicionale të familjes dhe traditave të krahinës së tyre, në përputhje me norma e rregulla të pashkruara janë munduar të thonë diçka.
Në përgjithësi kur fëmijët, djali apo vajza i afroheshin moshës për t’u fejuar fillonin përpjekjet për të gjetur njeriun e duhur. Riti i fejesës kalonte nëpër disa faza deri në përfundim, sepse si familja e vajzës edhe ajo e djalit ishin të interesuara t’i fejonin fëmijët e tyre, siç thuhej në xhis të mirë. Në fejesë lajmësi kishte një detyrë të rëndësishme. Për këtë caktohej një njeri i pjekur me përvojë në këto punë dhe i njohur nga të dy familjet. Ata kanë luajtur rol të madh në krijimin e familjes dhe ishin të vendosur e të sigurt në lidhjet që krijonin. Zotësia e disa prej atyre që e kryenin këtë gjë për të bashkuar çiftet e krushqitë ishte proverbiale. Lajmësi mund të ishte i afërm, vëllazëri ose mik i familjes së djalit dhe, që i zinte vend fjala. Ai dërgohej gjithmonë nga familja e djalit. Këtë detyrë mund ta merrte kushdo përsipër, që dinte të shquhej për oratorinë apo fjalën e urtë, të lëvdonte me doza cilësitë e vajzës, e natyrisht edhe të djalit. Përpjekjet, takimet, bisedat janë të lodhshme, sepse kur bëhet marrëveshja e krushqisë dhe shpallet fejesa nevojitet njohje e hollësishme. Kjo patjetër kërkonte kohë të mjaftueshme dhe zotësi komunikimi e vetëkuptohet që kishte vështirësi duke përdorur njohjet, miqësitë. Njohja ishte edhe domosdoshmëri e detyrueshme. Gjithsesi në lidhjet e brendshme e të thella familjare fejesa e lidhja e miqësisë nuk bëhej pa pëlqimin e dy familjeve dhe rrethit miqësor e kjo detyrë i takonte padyshim lajmësit. Me fjalë të tjera përpiqej të krijonte një miqësi të re, duke marrë përsipër të lidhte çiftin dhe familjet në krushqi, me ecejaket e tij të shpejta në të dyja familjet vajtje- ardhje, sa te njëra te tjetra. U fliste për familjen që do lidheshin, autoritetin që gëzonin, pasurinë, zotësinë, miqësinë që kishin. Në rastin më të parë ai u hedh fjalën dhe këmbëngulte tek propozimi. Atëherë ishin edhe kohëra kur mundësitë për t’u njohur të rinjtë ishin të rralla, sepse vajzat pa mbushur 15 vjeç mbylleshin brenda. Për fejesë sulovarët gjithnjë kanë preferuar një djalë, a vajzë nga familje të mira, të ndershme. Nga vajza për nuse kërkohej bukuri dhe zotësi në punë, nga djali dhe familja e tij veç gjendjes së jetesës, kërkohej të ishin punëtorë e të pushkës. Ishin kërkesa këto që përcaktonin cilësitë e djalit, që do të martohej. Familja e djalit pyeste më shumë për vajzën, pyeste për shtëpinë, që ajo të ishte bujare mikpritëse, si dhe për cilësitë e vajzës në sjellje, pamje, vetëm pasi bindeshin për këto cilësi vinte koha për të kërkuar vajzën. Familja e vajzës zakonisht nuk e jepte pëlqimin menjëhershëm, kështu që lajmësi duhej të shkonte 3-4 herë e nëse vendosej jepej fjala. Ishte tepër e vështirë, për të mos thënë e pamundur të gjendej një diçka që të kënaqte ndonjëherë edhe tekat e palës së nuses, kur kërkonin haraç për këtë lidhje. Ndonjëherë fejesat ishin edhe interes ndërmjet familjeve, por edhe rregullim i miqësive të prishura në kohëra. Në shumicën e rasteve deri në mes të shekullit të kaluar, fejesat bëheshin në moshë të re, mosha e zakonshme në të cilën ata e kryenin fejesën ishte 16 vjeç për vajzën dhe 18-20 për djemtë. Kanë ndodhur fejesa edhe në djep, që ishte një fenomen i trashëguar në shekuj. Kishte raste, që dy familje jepnin fjalën njëri-tjetrit, që po të lindnin djalë e tjetra vajzë do të bënin krushqi. Edhe pse ndonjë mund të dilte budalla apo çalaman. Të vjetrit tregojnë raste të lidhjeve të fejesave që në bark të nënës, por ajo që duhet theksuar ishte se femrat nuk pyeteshin për fejesë. Ajo nuk e njihte burrin. Këtë e kishin në dorë prindërit, sepse qoftë djali e sidomos vajza nuk kishte të drejtë as të jepte mendim me dëshirën e tyre për fejesë e martesë. Zakonet i ndrydhnin shpirtin e i mpinin të rinjtë.
Lajmësi e quante të përfunduar detyrën e tij, kur dy të rinjtë martoheshin dhe lidhnin kurorë me njëri-tjetrin. Por, dua të vë në dukje detajin e rëndësishëm. Lodhja e lajmësit merrte rrugëzgjidhje dhe kjo ka arsyet e veta. Që këtej ka rrjedhur edhe shakaja e lezetshme e cila në atë kohë përmendej shpesh në Sulovë: I paguam këpucët. Familja e djalit për mundimin që bënte i jepte si shpërblim të holla. Kjo ishte një dhuratë respekti, por edhe një rregull i trashëguar, sepse ishte personi që është lodhur e në këtë mënyrë ka krijuar krushqinë. Roli i lajmësit ishte i pazëvendësueshëm dhe nuk mund të mohohej. Ai ishte ndërlidhës mes miqve dhe ata nuk mund të bënin asnjë veprim pa pyetur më parë atë. Ky zakon sado i tillë kishte edhe detyrime të tjera për lajmësin deri në ditën e martesës së çiftit. Bashkimi i çifteve kishte edhe të keqen se ata nuk njiheshin më parë dhe duke mos e njohur as karakterin e njëri-tjetrit kishte edhe prishje të fejesës. Mendohej gjithmonë ana e keqe se si djali apo më tepër vajza mund të ishte e shëmtuar apo moshë e madhe, por edhe me arsyetimin e thjeshtë se femrës i duhej gjetur një burrë ndodhte të lidhej me ndonjë që mund të ishte leshko, çalaman. Pasi i shpleksin muhabetet me ndërhyrje sqaruese në kohën e duhur me vajtjet dhe ardhjet e tij për të saktësuar gjërat e prishnin miqësinë, që ndodhte rrallë, por më shpesh i martonin shpejt e shpejt. Por, kur çdo gjë shkonte mirë gëzimi nga të dyja palët ishte i madh, sidomos nga ana e vajzës që tregonte shumë, e më kryesorja asaj i gjendej burrë për të mos u bërë barrë në shtëpi. Lajmësi ishte më i suksesshëm kur çiftet martoheshin, e më pas krijonin familje dhe jetë në harmoni. Kjo ishte edhe fillimi i një jete të re të çiftit, duke arritur në përfundimin e bukur se krijimi i familjes kishte edhe vlerë të madhe. Është interesante dhe një psikologji karakteristike që fejesat me lajmës në Sulovë kanë qenë të qëndrueshme.
Duke pasur koncepte të rrepta për martesën brenda gjakut, që sipas traditës ka pasur një stërgjysh të përbashkët, në këtë krahinë kanë qenë të ndaluara fejesat apo krushqitë brenda farefisit e lidhjeve të gjakut, megjithëse duhet thënë që në kohërat e sotme kjo ka filluar të lëshojë pe, e me raste të veçuara. Para se të lidhej një krushqi e re pyetej mirë për lidhjen fisnore të djalit apo dhe vajzës dhe vetëm pas kësaj jepej fjala. Pyetej me rrënjë e me degë, për të mos bërë, siç thonë në Sulovë ilaka. Ndikonte në zgjedhjen e krushqisë besimi, gjendja social-ekonomike dhe këtu e gjente shprehjen e vet diferencimi klasor. Djali e vajza duhej t’i përkisnin të njëjtës shtresë sociale. Një i varfër nuk merrte guximin të kërkonte për djalin, vajzën e një të pasuri, apo i pasuri të merrte për djalin vajzën e një të varfëri. Ky rregull rrallë prishej. Janë vënë re, dy lloj martesash: dhënia e dy motrave në një derë dhe ato me këmbim, pra duke dhënë vajzën në një derë e duke marrë prej asaj dere vajzën e tyre. Me shumicë dërmuese është preferuar vajza që shkon te djali, ndërsa e kundërta ka ndodhur rrallë, pasi personat që e bëjnë këtë gjë shihen me përçmim nga rrethi shoqëror, madje përbuzen. Fejesat dikur në përgjithësi bëheshin jashtë vendbanimit, por brenda krahinës, dhe rrotull Sulovës: Shpat, Dumre, Vërçë, Myzeqe, Nahije të Beratit, që thuajse traditat i kanë të njëjta. Sulova me dëshirë i martonte vajzat e saj në Myzeqe, Nahije të Beratit që të kishin miq e mbështetje në ato krahina, apo edhe në Elbasan, Berat, Tiranë, që ato të jetonin mirë. Më pak i martonte në Vërçë, Shpat i Sipërm, Tomorricë ngaqë në këto krahina ishin malore e të varfra, që me dëshirë i kërkonin vajzat e Sulovës, se ishin punëtore e të fisme, kurse sulovarët trima, mikpritës e bujarë.
Prej shekujsh fejesa ishte një rit i zakonshëm, edhe pse stuhia e çuditshme në vitin 1967 tronditi jetën e mentaliteteve dhe traditat e patraiakalizmit. Qeveria e partia në pushtet kërkonte me ngulëm prishjen e fejesave në djep me një propagandë gati histerike për këtë traditë të vjetër, me lëvizjen në emër të luftës kundër fesë e zakoneve të rënda të së shkuarës. Por, megjithë presionin e egër të regjimit ateist, institucioni i lajmësit nuk u zhduk, ai mbijetoi, edhe pse shndërrimet sociale rolin e tij e zbehën. Në mjediset e reja të krijuara, shkollat, ndërmarrjet prodhuese, aksionet, të rinjtë njiheshin dhe dashuroheshin e kjo solli një stepje të traditës së fejesës që në djep e ndërvarur nga rrethanat. Femra mori disa të drejta, ndonëse ajo mbeti thjesht në marrëdhënie shoqërore, edhe pse në krahinën e Sulovës zakonet ishin më të buta në krahasim me krahina të tjera. Zhvillimet e reja, krijuan kushte të tilla që të rinjtë të vendosin për fejesë e shumë herë pa anën e prindërve apo të afërmve. Ishte koha kur pjesa më përparimtare e shoqërisë krijoi një hap të madh në krahasim me të kaluarën, kur çiftet atëherë nuk njiheshin dhe nuk ishin parë kurrë. Lajmësi përsëri vazhdonte të kryente rolin si protagonist në takimet, që atëherë quhej parje. Me këtë parje, nëse të rinjtë ishin në një mëndje, vendosej për fejesë. Një kohë kjo gjë u bë traditë ku vajza dhe djali së bashku me të afërmit, e me një numër të caktuar pjesëmarrësish nga të dy familjet dhe lajmësin në krye pinin kafetë e shkëmbenin nishanet në të cilën futeshin ora, këpucë, unazë etj. Ndodhte që vajza apo edhe djali merrnin vendime për ta prishur fejesën d.m.th pendoheshin për këtë lidhje, duke rënë dakord pas fjalës së dhënë. Mjafton të ndalemi në një aspekt tjetër që martesa pa pëlqimin e prindërve ishte një veprim i rëndë. Për këtë ka tregime.
Në përputhje me të gjitha rregullat e sipas zakonit fejesa bëhej në shtëpi. Zakonisht ajo shpallej thjesht dhe pa bujë. Fejesa bëhej të shtunën. Gjithnjë bëhej në fillin në familjen e vajzës e shndërrohej në një festë të gëzueshme. Në bufenë e fejesës 7-9 vetë nga familja e djalit, në disa raste edhe më shumë shkojnë në familjen e vajzës. Ja si mund ta përshkruajmë në pak fjalë gostinë e fejesës, për të paraqitur sadopak karakterin e gëzueshëm të këtyre çasteve e riteve të gëzueshme. Të lumtur për zgjedhjen që kishin bërë dhe miqësinë, miqtë priteshin me nderime rrethuar nga dashamirësia dhe hareja. Kënga, vallja e muhabeti ka lezet. Në këto raste shkëmbeheshin disa herë duart, gotat tokeshin gjithë gëzim dhe në sofër shtrohen të gjithë të mirat me meze, mish e raki pikë e parë, se Sulova është një krahinë e njohur për dollinë e rakinë! Kënga me bejte për mirëseardhjen e miqve. Miqësi e nder. Miqtë, lajmësi hyjnë sipas sërës brenda në konak me shtrëngime duarsh. Burrat ulen dhe rrethojnë qoshen e oxhakut. Graria, vajzat, djemtë terë kureshtje rrinë në këmbë te dera e konakut, korridori, shkallët e deri në oborr. Më pas ndizet muhabeti në konak, që plekset me shakara, hidh njëri e tjetri prit. Më plaku që ishte në qoshe të oxhakut pyeste.
– Nga udhë e mbarë o miq?
I pari i qoshes tjetër, pra pala e miqve, përgjigjej:
-Ndoqëm gjurmët e një thëllëze, që u fut këtu.
-Rrini rehat e bëni muhabet se këtu është!- ia kthente ai që pyeste. Dhe, me këto shakara e të tjera, për të ndezur edhe më shumë bisedën, niste qerasja e miqve me raki, kafe e llokum sipas zakonit të fejesës duke uruar: “Me trashëgime e këmbë të mbarë!”. Shpallej kështu fejesa me një miqësi të përjetshme, lidhje midis dy familjeve që forconte me tepër edhe të farefisit. Pastaj tregohen nishanet. Në ritin e ndërrimit të nishaneve bënin pjesë: fustane ose copë për fustan, këmishë nate, vathë, gjerdanë, unazë, kuti tualeti, këpucë, etj dhe dorovë për pjesëtarët e familjes së vajzës, prindërit, motrat, vëllezërit, për gjyshërit, dajat e xhaxhallarët, hallat, tezet. Pastaj vazhdohej me të ngrëna e të pira. Sofrat shtrohen plot me meze e raki. Dollia ngrihej me shëndete e urime të bukura: “Me trashëgime, në dasmë, me miqësi të pandarë, me bukë të ëmbël!.’’ Fjala merr zjarr e kënga ndizej. Secila anë përshëndet me këngë në mes të dollisë e detyruar sipas zakonit. Çaste me të vërtetë gëzimi e lumturie që nguliten për të mos u harruar kurrë. Pas një jave a dy pala e vajzës kthen vizitën në familjen e djalit, si rregull me dy më shumë se sa numri i atyre që shkoi nga familja e djalit. Një ceremoni e vogël kjo për të shkëmbyer edhe bukën, siç thuhej në mënyrë simbolike dikur në Sulovë. Me këtë rast bëhej edhe shkëmbimi i nishaneve, që ishte i ligjëruar si zakon. Ato kurrë nuk kanë qenë të caktuara në mënyrë të prerë, por në tërësi sipas gjendjes nga të dyja palët dhe periudhat historike. Pas fejesës familjet e ndjenin nevojën shpirtërore të kësaj lidhje.
Kohë e re, mundësi të reja. Fenomeni institucional i lajmësit dhe fejesat me mblesëri në përgjithësi janë të rralla dhe lajmësit po ashtu. Ai që e praktikon, sidomos në zonat rurale ka përvetësuar një kulturë demokratike, duke iu përshtatur riteve të botës moderne. Më kryesorja, tashmë të rinjtë lidhen ose me njohje direkte ose nëpërmjet elektronikës dhe e kërkojnë vetë fjalën për fejesë në familje. Vitet kalojnë, vlerat në krijimin e familjes kanë rëndësi e më së shumti janë pasuri e pazëvendësueshme e traditave të mrekullueshme dhe trashëgimi për brezat.

SINONIMET E NJË SHPIRTI TË TRAZUAR

by

Shënime rreth vëllimit poetik “Ekstremume ”,të Hamdi Skejës/
NGA PËLLUMB GORICA/
Të shkruash për librin e parë të një një autori, do të thotë ta rivendosësh atë në një konteks vlersues me të tjerët. Jemi të ngopur me qindra libra dhe letrarë, por risitë që sjellin ata janë të pakta. Në labirinthet e pafundme të shprehjes së ndenjave poetike, mendimi kritik duhet ta thotë fjalën e tij. Po botohen vepra letrare mediokre, e pa asnjë vlerë artistike, por edhe me tematikë të përsëritur, pra një nivel i ulët i artit, sepse nuk mund të vlersosh një libër nga ana e jashtme: kopertina, cilësia, titulli, emri. Ajo është si fasada e një ndërtese, por pa kushte komode jete. Impakti i parë, dashuria për të fillon kur e shfleton. Dhe është kënaqësi kur lexon një libër të mrekullueshëm si ky i Hamdi Skejës, duke zbuluar pak nga pak vlerat e tij shpirtërore dhe poetike.
Janë disa fakte që e bëjnë më të këndshme leximin e vëllimit poetik “ Ekstremume ”, të Hamdi Skejës.
-Përputhja midis ndjenjës dhe arsyes,për të krijuar një realitet të besueshëm poetik. Arsyeja dhe ndjenja që e kompensojnë njëra tjetrën, ku shpesh atë që le mangët apo nuk e rrok arsyeja si koncept logjik e kompenson, ndjenja, emocioni, pasioni e vrulli shpirtëror. Shpesh herë thotë Xhefersoni “ Zemra ka arsye që arsyeja nuk i njeh “ Kjo nuk ndodh me vëllimin në fjalë.
-Vëzhgimi zhbirues, intim i një realiteti jetësor, që çdo sy i zakonshëm mund të rrokë. Zhbirimi poetik i mjedisit vjen natyrshëm nëpërmjet një njohje, një detaji të elemeteve të natyrës, dhe kthehen në vargje frymëzuese përmes një sinqeriteti krijues intim.
-Peizashi i dashurisë, që është mbizotërues në vëllimin poetik “ Ekstremume ” mbeshtetet në një peizash të koklavitur përpjekjesh e pasionesh, ku i pari shërben si ndriçim i të dytit, e i dyti shërben si ushqim për të parën.
Por,të tre këto motive realizohen jo vetëm nëpermjet një gjetje të qelibartë poetike, edhe në konceptin real, intim e simbolik të mjedisit jetësor. Ajo që e dallon poetin Hamdi Skeja është edhe një tjetër veçori, guximi për të rrokur tema, problematika e fenomene të vogla në dukje, por që në fakt janë oksigjen që ushqejnë jetën. Duke shfletuar në detaje vëllimin poetik “ Ekstremume ”, të Hamdi Skejës takohemi artistikisht në një mozaik shpirtëror, i cili është rrethuar nga mistere ndenjash që kërkojnë një çelës për t’i zbërthyer ato. Çdo krijim i tij flet për një emocion, për një enigmë ndenjash, por, edhe një mbështjellje shpirtërore. Autori zbulon përmes figurës, idesë, mendimit, e muzikalitetit të vargut, shpirtin dhe botën e vet. Detajet jetësohen e herë abstragohen nëpërmjet një figuracioni dhe lartësohen të konkretizuara ndjenjërisht, duke lidhur reciprokisht arsyen e shëndoshë. Por ato herë kanë një masë të caktuar mendimi dhe herë një limit të tillë të kapërcyer gjithashtu. Edhe kur poeti duket sikur bën lojë fjalësh, ai prap nuk i largohet ndjesisë dhe rregullit poetik.
Nga pesë ciklet e ndara të vëllimit poetik, “ Ekstremume ” të Hamdi Skejës, ai për dashurinë është më i ndjeshmi, më i arriri artistikisht, me një sensibilitet njerzor që të bën ta duash jetën në çdo qelizë të saj. Për autorin ndjenja e dashurisë është zbukurimi i shpirtit. Jo me kot poeti një cikël të bukur poezish ia dedikon kësaj ndjenje, që në shekuj ka ‘‘mposhtur’’ njerëzimin. Përmes një aliteracioni të fuqishëm, ku gjithmonë urëlidhëse është ndjenja dhe arsyeja poetike, autori mundohet të përputhë ekstremitetet e të lartësojë portretin e dashurisë së vërtetë: “ Dashuroj Dashurinë e dashurisë/Përjetoj përjetimin e përjetësisë ”.
Është kjo dashuri jetike, e domosdoshme për vazhdimësi e arritje fitoresh, se ndryshe “ Vdes vdekjes së vdeksisë ” e nuk mund të “ Ringjallesh prej ringjalljes së dashurisë! ” Burimi i ngadhënjimit e i mposhtjes së gjithçkaje të keqe në jetë, është vetëm një, dashuria, sepse siç thotë dhe poeti kur ai është “ Plakur prej dhimbjes ” së plagëve të jetës, përsëri është rinuar dhjetëfish nga puthja dashurore. Poeti abandonon çdo pengesë, çdo vështërsi e përshtirosje për të shijuar deri në fund bukurinë e jetës, dhe “ Prangat e dashurisë ” i duron “ sepse ato nuk e lenë të jetë rob i vetmisë ”.
Në ciklin tjetër me një titull mjaft të gjetur “ Rrugë kotësie ”, poeti thekson se në labirintet e jetës gjen edhe trishtim, pakënaqësi, urrejtje, mosrelizime, që nuk është e lehtë për tu përballuar. Me mendje dhe zemër, me këmbë dhe me shpirt, poeti ecën në “ Rrugë kotësie ” pushon pak “ Në lëndinën e fatit të zi ” përballet me “ Zhgënjime të rënda të jetës ” dhe trishtohet përsëri kur nuk arrin të shoh dritë në shpirt. Poeti shtjellon praninë e mendimit, se është kotësia një element i kësaj bote që herë të çmend me mendësitë e kulluara, herë të mbyt me prapësi budallallëqesh kotsie. Ndaj dyshues poeti pyet “ Çdreq bote është krijuar me kështjella padrejtesie ” retorike kjo që të kujton dyshimin hamletian “ Që të rrosh apo të mos rrosh, kjo është çeshtja ”, në “ Këtë botë të çthurur pa moral.” Edhe kur ndonjëherë atë e mbulon pesimizmi, ai shpejt ngrihet mbi ndjenjat dhe nostalgjitë, mbledh forcat për ta shijuar jetën gjer në fund në çdo grimcë të saj. Jeta shpeshherë nuk është ashtu siç shkruhet,por ashtu si merr frymë, ashtu si bie ose lartësohesh, ashtu si qan ose si qesh. Janë pikërisht, të pashkruarat e jetës që të bëjnë të meditosh, të vuaj apo si gëzohesh. Sepse ndodh që gjatë përplasjes me dallgët e realitetit i “ Shembet çatia e ëndrrave ” humbet disi fillin e udhëtimit për ku je nisur,dhe bie në një plogështi, por ai as vet nuk do ta pranojë kur deklaron “ Si eca kështu, pa zbuluar kush jam, çfarë kam në shpirt ”. Poeti endet në rrugët bardhë e zi të jetës, të kuqe e të gjelbër, dhe kërkon të kap të bardhën e të braktisë të zezën, megjithatë fati e katandis në honin gri“ E kuqja e shpirti e gjakosur dhe gri dhimbja e prarosur ” – shkruan ai…
Mbas ciklit të dytë “ Rrugë kotësie ” poeti dikur e mbledh veten, mposht dhimbjen dhe trishtimin, hallet e paudhësitë, e pasi është rrëzuar “ Kalldrëmeve të dhembjes ” del në një horizont plot dritë e thërret i ngazëllyer “ Mbijetova ” duke gdhendur si një diçiturë të një ardhmërie plot shpresë vargjet: “Kur u ktheva në fillin e shpresës / për jetën u shërova …/ Mbijetova! ”
Natyrisht kjo poezi dhe të tjera i ngrenë hymne shpresës. Ato janë edhe refleksionet e mozaikut të ndenjave. Thërrmijat e tyre janë mbështjellë edhe me mëllef ndaj padrejtësive të kohës. Tek poeti ndjehet ky zhgënjimi për kohën që po jetojmë, e cila shmang vazhdimisht humanizmin, dhe është e parapanushme si bota e “ baltëzimit ” siç e quan ai. Sipas poetit, baltëzimin se duron as gëzimi as mjerimi, as vdekja, as mashtrimi. Thirrja e poetit është e thjeshtë dhe e sinqertë; “Mos baltëzo! ” Ndaj ai përherë ngre një piedestal shqetësimi kujdestar : “ I baltëzuari baltëzon, gëzimin dhe mjerimin përballë njerzimit.”
Poeti e mbyll vëllimin poetik me ciklin “ Rrënjët e mija ”ku bën jo vetëm një sintetizimin të një jete që iku, por dhe jep idenë e vazhdimësisë së traditave e ripërtëritjen e brezave. Diku gjen vargje të dobëta, prozaizëm pa figuracion, por ka dhe vargje që të frymëzojnë, të ngjallin nostalgji e njerzillëk, kur shkruan; “ Tek molla s’vijnë më burrat e vjetër/ të ulen këmbëkryq si dikur/, trishtueshëm erdhi një kohë tjetër / e vend të mollës është vënë një gur. ”
Autori, duke u shkrirë në rrëfimet poetike, që i ka bërë pjesë të vetvetes, tregon lidhjen me vendlindjen, hyn dhe bisedon me të, e “Shtëpinë, më se gjej si atëherë”, por shton idenë se familja është gjëja më e shtrenjtë në jetë dhe çel lulet e rëndësishme të shoqërisë. “ Ti ëndrra, qënia, shpirti im, /falë teje jetës i vura emrin gëzim.”
Më mirë se kaq nuk mund të përshkruhet lidhja midis brezave e traditave, përkushtimi familjar, lufta e vazhdueshme për të mbajur ndezur prushin e tyre.
Para se ta mbyllim këtë analizë ta shkurtër për vëllimin poetik “ Ekstremume ”, mund të përmendim disa të meta, që nuk ja zbehin vlerat poezisë të Hamdi Skejës. Së pari, poeti mund t’i shmangej deri diku rënjes në një pesimizëm e fatalizëm të pajustifikuar, në disa raste deri në ekstrem si : “ eca me ç’fat …”, “ fati im është pa fat…”, etjer. Së dyti, në mjaf raste ka përsëritje mendimi, ndjenjash e ide në të njëjtat poezi, ku fare mirë mund të vendosej në libër vetëm njëra nga ato. P.sh mendimi i të shprehurit tek “ Pesha e natës ” është përsëritur edhe tek poezia “ Zhgënjimi ” ashtu siç ndodh në anologjinë midis poezive të tjera. “ Rrugë e trishtuar ” dhe “ Ma thoni ”. Ka ndonjë poezi të varfër artistikisht si “ Mall mërgimtari ” ku poeti ndoshta, duke mos e njohur në intimitet kalvarin e kurbetit, që nuk po i ndahet edhe sot shqiptarëve, bie në prozaizëm e folklorizëm, kur shkruan vargjet si : “ Mërgimi më ka drobitur as gjumi i natës s’më zë ”. Por në përgjithësi poezitë kanë një figuracion origjinal të mbushur me metafora e krahasime djaloshare, që të mbeten në mendje. Mbisundon vargu koçiz, me idenë kryesore që përshkon, se kjo jetë ka nisur e do vazhdojë midis ekstremiteteve dhe vazhdimsisë së brezave, gërshetimit të madh të arkaikes me modernen, dhe se të jetosh nuk është thjeshtë luftë, por dhe fat.
Një moment tjetër në këtë vëllim poetik, janë vlersimet modeste të miqve për figurshmërinë e kësaj poezie befasuese, që është një përpjekje për të ndërtuar ndërmjet tyre sinonime, e për të vështruar të vërtetat e padukshme dhe të prekshmen njerzore. Rruga e zbërthimit të tyre natyrisht është një qëllim në vetvete, i dimesioneve të shpirtit, dhe një kredo për autorin.
Ne i urojmë autorit libra të tjerë po kaq të bukur, dhe vëllimit poetik “Ekstremume” rrugë të mbarë në duart e lexuesëve.

CUNEO, NJË NGA EMBLEMAT E ARKITEKTURËS SË GJALLË TË NATYRES ITALIANE

by

NGA PËLLUMB GORICA/*
Në hapsirat e gjëra, si një qylym i qendisur me larmi peisazhesh, rrugë, lumenj, vendbanime, pyje, rrethuar nga malet Bizalta, Monvizo, të vendosur përbri njëri- tjetrit, madhështorë e të pamatë mes egërsisë shkëmbore, shtrihet provinca Cuneo. Ajo është rajon i Piemontes me qëndër Torinon, Italia Veriore, ku shtrihen disa qytete: Cuneo, Mondovi, Fasano, Saluzzo, Alba e dhjetra komuna të banuara prej shekujsh me histori interesante, bukuri natyrore, kulturë e arkitekturë të veçantë. Peisazhet të ngacmojnë të shijosh me kënaqësi të madhe magjinë e tyre. Me historinë shumë domethënëse, Cuneo daton që në shekullin e XII. I ndërtuar si fortifikim në mbrojtje të rrugëve, kjo prej pozicionit strategjik afër kufirit francez, Cuneo njihet për rëndësinë që ka patur në periudhën e shtetit të Savojës.
Si çdokush që shkel për herë të parë, kureshtja të shtyn të shëtisësh qytetin. Rrugët e tij të gjëra gëlojnë vrullshëm me dinamikë nga lumi vërshues i njerëzve dhe makinave. Vetëm duke kaluar përbri tyre, vështron arkitekturën e veçantë me vlera historike. Duke u futur thellë, për ta soditur endshëm, patjetër e prek historinë, kulturën, arkitekturën e ndërtimeve. Qytetin e bëjnë interesant pikërisht ndërtesat arkitekturore qindra vjeçare të larta, të mëdha e shumëkatëshe. Ballinat të hirnosura, të stilit të Rilindjes me arkada mesjetare. Si thesare trashëgimie janë restauruar, për të pasur çfarë t’u tregojnë brezave. Ato, të zbukuruara me elementët e dekoracioni, statuja, shenjtorë, skulptura të mbeten gjatë në kujtesë. Katedralja e Santa Croce e stilit barok e ndërtuar në shekullin e XVIII është kthyer në muze soditës. Në stacionin hekurudhor gjenden të ekspozuara në një muze relika të vjetra lokomotivash dhe vagonë. Ndër ndërtimet e familjeve fisnike, vila Oldofredi Tadini të rrëmben befasishëm shikimin e të bën për vete me pamjen. Madhështia e rrezatuar në shekuj është ndërthurur me ndërtimet e reja të atmosferës së qyteteve bashkohore italiane, peizazhe interesante, parqe të gjelbëruara, pishina, fusha tenisi, vila luksoze, qendrat e mëdha tregtare, urat e larta, nënkalimet, godinat publike funksionale edhe për të ardhmen e largët. Cuneo, si shumica e qyteteve italiane,që ndërtohen afër lumenjëve, edhe ky qytet është krijuar në afërsi të shtratit të rrjedhave Geso e Stura Di Demonte.
Duke shijuar kënaqësinë që ndodhesh këtu, impresione merr në sheshet dhe rrugët e qytetit nga bustet e emrave të famshëm të historisë dhe kulturës italiane. Në Piazza Galimberti lartësohet një statujë monumentale, duke përbërë simbolin e qytetit dhe një nga vendet më të rëndësishme të tij, si pikë referimi e qytetit Cuneo, ku çdo të martë një treg simpatik edhe në tezga të improvizuara reklamon gjithfarë mallrash. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, 1943-1945, Cuneo ishte një nga qendrat e rezistencës partizane kundër pushtimit gjerman të Italisë. Në kujtim të këtyre ngjarjeve është ngritur monumenti, që simbolizon rezistencën e partizanëve italianë. Të tilla monumente historike, në përkujtim të këtyre ngjarjeve, vështron edhe në Mondovi, Peveragno, Alba, Bove. Në një shesh të vogël, Garibaldi, kjo figurë e njohur historike, është përjetësuar në bust. Patjetër që kombi italian krenohet me këtë emër mitik në historinë e saj, si prijës i bashkimit të Italisë. Cuneo njihet edhe si qytet i festave, festivaleve dhe panaireve të shumta, si i gështenjave, djathit, çokollatës etj. Me një repertor të pasur, muzikë, valle, lojra, kostumet karakteristike, konkurset e bukurisë, çmimet e vlersimet interesante për gjithë pjesëmarrësit janë festa të gëzueshme popullore.
Në Cuneo, në qytetet dhe komunat e provincës së saj, banon një komunitet jo i pakët emigrantësh shqiptarë. Kryesisht nga trevat e Veriut të Shqipërisë, por edhe nga Berati, Fieri, Elbasani. Të integruar natyrshëm në jetën ekonomike e sociale, kanë ndryshuar edhe imazhin e krijuar kur erdhën, duke lënë pas vështirësitë e fillimit, të njohura e emigrimeve të tilla si mosnjohja e gjuhës, leja e qëndrimit, mungesat e natyrshme, por edhe e një opinioni negativ ndaj tyre. Tani janë pajisur me dokumenta qëndrimi. Bëjnë një jetë siç e dëshirojnë dhe me standarte. Punojnë, fitojnë, arsimohen, festojnë e gëzojnë njësoj si italianët. Ska dyshim që gjuhën shqipe, fëmijëve të lindur e rritur këtu ua mësojnë për të mos e harruar.
* * *
Arteriet e rrugëve pa mbarim. Të drejta e të gjera, rrethuar nga drurë dekorative trungjegjerë, të vjetër dhe krahasitur për bukuri e që ngjasojnë si truproja. Qytezat, kodrat, fushat e mbjella me bimë bujqësore, gërshetuar me plantacione drurësh frutorë të çlodhin sytë. Admiron bukurinë e ndërtimeve, gjelbërimin që i rrethon, peisazhet joshëse dhe qetësuese për shpirtin. Të impresionon Chiusa di Pesio, vendbanim i këndshëm me ndërtime komode e në harmoni. Mjaft të hedhësh sytë në kopshtet e gjelbëruara, verandat dhe dritaret mbuluar nga lule kacavjerrese zbukuruese ngjyra-ngjyra të kaplon kënaqësia. Panorama e Peveragnos pas një kodrine të gjelbëruar të rrëmben vështrimin. Ajo shtrihet në këmbët e malit Bisalta. Rrugët e kalldrëmta, të shtruara me simetri, që dredhojnë mes ndërtesave tepër të mirmbajtura, ngjeshur afër njëra – tjetrës, ruajnë një frymë arkaike shumë shekullore. Por në Peveragno, gjëja me e bukur dhe më e veçante është festa e luleshtrydhes, si një nga ditët më të gëzuara të banorëve të saj me emocione të pashlyeshme. Në Boves ndihet akoma më shumë freskia e pyllit. Jo vetëm kishat që dominojnë mbi gjithë ndërtesat e tjera, por edhe ndërtimet karakteristike pranë njëra-tjetrës, lyer me ngjyra të gjalla, të magjepsin me shkëlqimin e fasadave.
Një nga ato momente që nuk duhen humbur, nëse ke pak interes për këto, ndihesh i mrekulluar, kur viziton Certosa di Pesio. Një urdhër fetar që në terësi të jep pamjen e një parajse, të dhuron emocione të tjera me ndërtesat e vendosura rrëzë të një kodre, rrethuar nga një aureolë magjke gjelbërimi e qetësie të paqtë. Përshkon rrugicat përmes ndërtesave, muret, sallonet e stolisura me mbishkrime, piktura e zbukurime të tjera, dhe e ndjen veten sikur hyn në një arkivë të pambarimtë, historike e kulturore, prehje e pafund e shpirtit. Të mbetet vështimi mbi statujat, pllakatat, bustet në sheshet, që të nxisisin t’i lexosh mbishkrimet, por edhe t’’i fotografosh.
Mondovi është një qytet i bukur, mbresëlënës e miqësor, që të magjeps me shtrirjen, peizazhin, arkitekturën. Ndihesh i befasuar nga pamja tërheqëse aq edhe madhështore e tij, me shembuj të shumtë të artit arkitektonik, si një pikturë gjigande. Mondovi ka një popullsi prej 23 mijë banorësh. Një lum i vogël, Ellero, sistemuar dhe veshur me gjelbërim kalon mespërmes tij. Në kodrën paranomike janë skalitur pamje mrekulluese të ndërtimeve të vjetra, që ja shtojnë hijeshinë qytetit, e çdo njëra prej tyre ka në vetvete histori interesante. Piazza Maggiore e rrethuar nga portikë e ndërtesa të stilit gotik dhe barok, të mahnit me afresket dhe koleksionet qeramike, të krijuar dy shekujt e fundit. Pjesa e sipërme e Mondovisë lidhet me pjesën e poshtme edhe me teleferik. Në pjesën e poshtme ndodhen qendrat tregtare, kafene e restorante të shumta me ndërtime moderne e të dizenjuara kah bashkohores. Mondovi është e njohur për qeramikën prej argjili. Një traditë shekullore, e cila kohët e fundit me promocionet e shumta ka marrë të tjera vlera. Nëse kërkon të mësosh më shumë, Mondovi njihet edhe si qytet fushëbetejash në shekujt e ekzistencës së tij, midis pronarëve feudalë dhe klerikëve fetarë. Me këtë rast s’ka se si të lihet pa u përmendur edhe fakti që këtu është zhvilluar një nga betejat e Napoleon Bonapartit.
Si një nga veçoritë karakteristike të këtij qyteti, janë kishat e vjetra me afresket gotike, të veçantë, jo vetëm nga përmasat, por edhe nga arkitektura e ndërtimit. Ato të futin në botën mistike, si prehje e hapësirave shpirtërore. Në Vicoforte ndodhet një nga bazilikat e famshme, Santuario Di Vicoforte, e vlerësuar për madhësinë dhe format arkitektonike të saj. Kubeja e saj është eliptike, 74 metra e lartë dhe me një diametër mbi 30 metra. Ajo, më shumë se një objekt kulti, me vlerat artistike e përmasat e mëdha, është kthyer në një adhurim e peligrinazh për mijëra vizitorë nga e gjithë bota. Ndërsa kundron madhështinë e saj, emocionohesh me dekorin e brendshëm. Me një frymë të gjallë dhe harmonike të ndjesive, hapësira e kubesë, përmes një dritëhije rrumbullakosëse, shkrin harmonikisht ngjyra me një shkëlqim verbues. Figurat e pikturuara të engjëjve, ngarkuar me plot fantazi, të befasojnë si në një sfond të hapur qiellor.

* * *
Moria e ndërtesave zëvendësohet nga peisazhet frymëzuese. Dielli lëshon mbi to rreze dritë e ngrohtësi. Të tërheqin vëmendjen të tjera peisazhe interesante, rrezellitëse, qetësuese, argëtuese dhe e bëjnë të këndshëm udhëtimin. Udhërrëfyesi turistik të fton në parkun natyral Alta Valle Pesio e Tanaro shtrirë malit Bisalta. Pamja mbizotëruese e tij me lartësinë si piramidë, në shkëlqimin e ngjyrave të stinës e diellit vjeshtak, të jep të drejtën të meditosh. Si një privilegj të vlerave të veçanta, që shfaq parku Alta Valle Pesio e Tanaro me larminë e botës bimore dhe shtazore, i këndshëm e përrallor, si poezi më vete, me peisazhe ngjyra – ngjyra, që tjetërsohen pas çdo kilometri, të cilave nuk ia gjen shëmbëlltyrën, të le pa fjalë, kur e kundron dhe të shtyn kureshtjen e dëshirën për ta shkelur e për t’i shtuar vetes më shumë kënaqësi. Humbet thellësive të pyllit drejt lartësive të malit Bisalta, nëpër një mori rrugësh gjarpëruese. Heshtja thyhet butësisht nga zhurmat e lehta, bisedat e vizitorëve që në këtë stinë nuk janë të pakët, cicërimat e zogjëve, fëshfërijtja e lehtë e gjetheve të rëna në tokë nga drurë gjithfarësoj, të lartë e të dendur. Në luginat e ngushta, rrjedhin lumenj të vegjël, diku të rrëmbyeshëm e diku gurgullues si melodi e ëmbël. Pamjet nga ç’mund të shohësh në një kalim janë mbreslënëse. Sa të zë syri një pamje, ia le vendin një pamje tjetër po aq të bukur. Të përkundur thellësisht në këtë ndjesi të soditjes së peisazheve piktoreske, orët kalojnë pa u kuptuar dhe aspak nuk ndjen lodhje. Peizazhet piktoreske marrin më shumë vlera, kur ruhen, mirëmbahen dhe ndërthuren me të dobishmen. Parku Alta Valle Pesio e Tanaro njihet edhe për vlerat kurative. Resortet turistike buzë ujrave, në sheshe e brinja kodrash, pingul diellit në mesditë, teksa rrihen nga flladet e erërave, së largu shfaqen me ambiente elegante për t’u ç’lodhur endshëm. Në restorantet alpine shijon prodhimet vendase. Verën “Dolcetto”, djathin “Raschera”, që cilësohet më i miri midis djathrave të Alpeve perëndimore, çokollatën “Arione”, etj. Ecim në peisazhe të tjera mbreslënëse të parkut natyral Alta Valle Pesio e Tanaro, ku ndërthuren ujvara, burime, shkëmbinj, drurë të lartë e të shumëllojshëm, sa mbetesh përherë pa fjalë.
Cilido, që i ka rënë rasti të udhëtojë, kur i afrohet kufirit të Italisë me Francën, në lartësitë e Alpeve Detare, aty ku rruga merr për në tunelin Cole de Tende, 1321 m, përjeton një emocion të një natyre të veçantë. Në gjirin e një lugine të ngushtë, rrethuar nga malet, shtrihet Limone Piemonte, një vendbanim i lashtë dhe një ndër mjediset më piktoreske të Italisë. Rrugët e ngushta e me tipare të spikatura, të shtruara me kalldrëm që gjarpërojnë ndërtimeve arkitekturore impresionuese dhe karakteristike prej guri, janë shkrirje e trashëgimisë historike me modernitetin. Lule dhe flamuj të kombësive të ndryshme zbukurojnë mjediset e ndërtesave. Këtu janë përqëndruar edhe buste të figurave të njohura të këtij vendbanimi të lashtë, në fusha të ndryshme, si ajo e kardinalit Riberi Antonio, sociologut Antonio Marro etj. Në Limone Piemonte, adhuruesit në çdo stinë të vitit, gjejnë pikërisht vendin e duhur, me mundësi të shumta argëtimi. Të pushojnë, t’i ngjiten majave të larta, me shpatet shkëmbore dhe vështirësi të mëdha, përmes peisazheve joshëse me forma të shumëllojshme, të bëjnë ski. Limone Piemonte, në afërsi të Torinos, San Remos, Xhenovës, por edhe qyteteve franceze Menton, Nisë dhe principatës së Monakos, është një destinacion prej një shekulli i pasionantëve të sporteve dimërore, skive dhe patinazhit, ku janë organizuar edicionine të Kupës Botërore.
* * *
Me këtë mori përshtypjesh të pashlyeshme, sa të mungojnë fjalët për t’’i përshkruar më shumë, ditët e ardhshme të pandara nga dëshira për të soditur të tjera qytete e komuna të Piemontes, për të shijuar magjishëm arkitekturën dhe peisazhet mahnitëse.
*Ne Foto:Piazza Galimberti

NJË KRIJUES QË I SHËRBEN ME PËRKUSHTIM JETËS

by

NGA PËLLUMB GORICA/
Si mik, kam lexuar të gjithë librat e krijuesit, studiuesit, gazetarit dhe mësuesit pasionant Ramazan Sherja, dhe më kanë befasuar me specifikën e trajtimit të problemeve që nxjerr jeta dhe realiteti ynë i përditshëm.
Të lexosh me kujdes, apo edhe me një shfletim të sipërfaqshëm të librave të autorit Ramazan Sherja, duke filluar që me librin e parë të tij me poezi:“Trokas me vargje”, botuar në vitin 1982, dhe, duke vazhduar me librat e tjerë“ Punët krijuese dhe hartimet në shkollë”, “Njohuri dhe komente letrare”,“Gjuha shqipe për nxënësin” , “Funari në historinë e tij”, “Sa bukur të jesh femër”, Shtigjeve të dijes”,”Njohuri dhe komente letrare të ripunuar” ,“Nostalgji poetike” ,“Jetoje jetën”, të mbetet në mendje një ndjesi e këndshme, dhe mbushesh me një frymarrje të pastër e lehtësohesh shpirtërisht. Duke e përmendur tërë krijimtarinë plot vlera të autorit Ramazan Sherja, të bie në sy një gjë ,modestia e tij. Ai asnjëherë nuk ka bërë pompozitete për krijimtarinë e tij, asnjë promovim dhe asnjë jehonë nuk ka dashur të deklamojë në median e shkruar e elektronike. Reklamimi nuk lidhet aq me vështirësitë financiare të tij, se sa me thjeshtësinë që e karakterizon atë. Megjithatë, krijimtaria e tij e larmishme, e mbledhur në dhjetë libra, flet vetë.
“Nëse çdo njeri i planetit do të dinte të pranonte dhe të dhuronte dashuri, bota jonë do të ishte nje vend krejtësisht ndryshe”, – thotë Joyce Meyer.Kjo është ajo që e karakterizon gjithë krijimtarinë e autorit Ramazan Sherja. Duke patur si nxitje motivin se dashuria është themeli i çdo suksesi dhe përsosmërie, ai e shtrin këtë ndjenjë tek të gjithë, tek nëna dhe babai, tek veterani dhe studenti, tek shtetari i ndershëm dhe bisnesmeni korrekt, tek lulja e sapo çelur dhe pema që lidh plot kokrra, tek vajza ëndërrimtare dhe hëna që ndriçon skutave të natës, tek deti që ngre dallgë dhe djali që rri mendueshëm në dritare, tek nxënësit e tij të dikurshëm që “me rritjen e tyre kanë shkruar biografinë e tij” dhe tek plaku me bastun që nuk do të largohet kollaj nga jeta.
Nga poezitë e tij të bukura më ka mbetur në mendje dhe e mërmëris shpesh një strofë nga poezia: “Pleqtë e fshatit tim”: “ Mblidheni o fisnikë tek rrapi shekullor/Mjekërmbështetur në bastun, siç e do zakoni/Dhe secili prej jush është shumë e më shumë/se një subjekt drame apo romani.”,Trokas në vargje”,1982. Por, ashtu si vargjet e mësipërme, dua të përmend disa strofa të tjera, sa për ilustrim, të atyre ndjenjave dhe të asaj bote të madhe shpirtërore që karakterizon poetin, dhe se si ai është lidhur ngushtë e ndjenjësisht me gjithçka që e rrethon: “ Qielli si s’ka të lodhur/gjithçka ngjyhet në të bardhë / ecën ti e se ndjen të ftohtin /pse se ndjen ti ftohtin vallë ” , “Dimërore”, Nostalgji poetike, 2011. Apo poezia “Fllad studentesk”, ku ndjenja e përmallshme dashurore është e papërballueshme: “Edhe natën nëpër ëndrra /më djeg malli më djeg kënga/më deh zëri yt i largët/porsi fllad që fryn mbi plagët.” Nostalgji poetike, 2011.
Duhen veçuar librat e tij me tematikë shkollore, metodike e gjuhësore, që janë një ndihmë e konsiderueshme për nxënësit, studentët, mësuesit. Ato tregojnë punën e kujdesshme e të përzgjedhur të krijuesit, por edhe ndihmën konkrete me informacionin e gjerë që u japin atyre. Libri “Njohuri dhe komente letrare”, i botuar në vitin 2004 dhe i ribotuar vitin 2009, me korrektesë profesionale, është me karakter pedagogjik dhe informues, zbërthyes ideoatistik i disa temave të lëndës së leximit nga klasa e V deri në atë të IX. Në librin tjetër “Gjuha Shqipe për nxënësin” autori jo vetëm trajton koncepte të ndryshme gjuhësore, por qartëson pjesët e ligjëratës dhe funksionin e fjalës në sintaks. Shpjegon edhe përdorimin e madh që po marrin sot disa pjesë të pandryshueshme të ligjëratës. Me shembuj konkretë e të goditur, që të mbeten në mendje, autori bën dallimin e qartë të funksionit morfologjik dhe sintaksor të fjalës, konkretizon me shembuj të kuptueshëm funksionet e këtyre dy veçorive, si forma kryesore për rrënjosjen e koncepteve të shëndosha gjuhësore tek nxënësi. Me profesionalizëm është trajtuar analiza e fjalisë së përbërë, duke u zbërthyer me shembuj nga realiteti dhe të kuptueshëm për nxënësin, shoqëruar këto me skemat përkatëse. Më interesant është libri “Shtigjeve të dijes”. Autori e ka konceptuar librin si një dritare për çdo nxënës e lexues drejt dijes. Autori ka vjelë mjaft fjalë të panjohura dhe shprehje të pazbërthyera, që hasen në tekstet e nxënësve që nga klasa e pestë deri në vitin e tretë të shkollës së mesme, me shpjegim korrekt shkencor, duke u bazuar në fjalorin e gjuhës shqipe.
Nuk do të rrija pa shkruar dy fjalë për librat “Funari në historinë e tij” dhe “Sa bukur të jeshë femër”. I pari është një dashuri dhe dhembshuri e shkruar me ndjenjë dhe fakte për vendlindjen e tij të dashur, Funarin, duke krijuar kështu një dëshmi për autoktoninë dhe zhvillimin etnografik dhe kulturor të kësaj zone në vite. I dyti është një himn i sinqertë e plot pasion për personalitetin e femrës në përgjithësi dhe dhe madhështinë e nënës në veçanti. “ Zemra e nënës është oqean me ndjenja, zjarr me dashuri,vatër me ngrohtësi, horizont me dritë. Ndaj kushdo duhet të përulet para nënës, para femrës në përgjithësi, se gruaja është themeli i jetës që pulson.” – shkruan me një sintetizim të rrallë autori.
Por libri i dhjetë, “Jetoje jetën”, më shtoi befasinë për larminë dhe elasticitetin e trajtimit të problemeve konkrete e jetësore, në grimcat më intime të saj. Autori tregon qartë në këtë libër, se jo vetëm është njeri shpirtmadh e intelektual i pjekur, por edhe që di ta jetojë jetën intensivisht, dhe t’i përkushtojë asaj gjithçka, talentin, shpirtin, forcën morale dhe fizike, e mbi të gjitha temparamentin dhe impulsivitetin e tij. Ramazan Sherja, siç del në këtë libër e do dhe e vlerëson maksimalisht jetën, deri në çdo qelizë të saj, sepse ai do njeriun e punës, të këngës, njeriun e ndershëm dhe intelektualin, besimtarin dhe ateistin, shkenctarin dhe administratorin, të thjeshtin dhe eprorin, dhe vazhdimisht kërkon prej tyre që ta njohin e ta duan vazhdimisht edhe ata jetën, edhe kur ajo bëhet e vështirë. Motivi i këtij libri është i thjeshtë: Njeriu ka vetëm një jetë dhe duhet ta dojë e të ketë respekt për çdo qelizë të saj. Libri, “Jetoje jetën”, një titull mjaft i gjetur, por edhe ngacmues për lexuesin, shpalos një gamë të gjerë problemesh e shqetsimesh, që hasen në udhët e vështira të jetës. Ai e koncepton jetën e njeriut si diçka unike që lidhet ngushtësisht në tre nyje, lindja, martesa, vdekja, të cilat janë nyje të jetës. Brenda tyre të lidhura pazgjidhshmërisht me njera- tjetrën, lëvrin lëngu jetësor, lindja e bebes, kujdesi për të cilin siç shkruan autori fillon që në barkun e nënës, përpjekja për t’i gjetur emër të bukur, (dhe autori jep një larmi emrash, ku mund të zgjedh prindi), fëmijëria, e cila si do të jetë, le gjurmë në jetë, rinia mosha më e bukur, romantika dhe dinamika e jetës, që ka brenda zgjedhjen e të dashurit të zemrës, fejesën, martesën e konsolidimin e familjes, si dhe vdekjen, që edhe pse është e dhëmbshme e hap plagë, ajo është e pashmangshme. Për autorin vdekja është proces fizik, ashtu si lindja, si martesa, por, që duhet përballuar me dinjitet.
Libri është ndarë në dhjetë kapituj, me tituj lakonikë e shumë domethënës.Kapitulli i parë titullohet “Jeta dhe lumturia”, i dyti “ Triptiku i jetës”, i treti “ Respekto veten pa rënë në narcizëm”, i katërti “Mos jeto me kujtime”,i pesti “Përballo vështirësitë”, i gjashti “ Jeta si besim, si kulturë”, i shtati “Jetë e sinqertë në një shoqëri të sinqertë”, i teti “Këshilla për jetën”, i nënti , “Thumba dhe kundër thumba”,dhe i dhjeti “Për kuriozët”, për t’u mbyllur me një epilog të shkurtër në formë konkluzionesh, të konceptuara sintetikisht nga vetë autori. Më tërheqës, dhe më meditiativ e bën çdo kapitull të këtij libri shoqërimi me thënie konçize të filozofëve dhe mendimtarëve të mëdhenj. Nëpër faqet e këtij libri shprehet dashuria për jetën,për beben që lind e fëmijërinë për djalin që lufton të zgjedhë të dashurën e zemrës, për çiftin që jetojnë në harmoni, por që edhe grinden për gjëra të parëndësishme, për plakun me bastun e kollare, por edhe për atë me qeleshe që e jeton jetën sipas mënyrës së tij. Në libër ndjehet jehona e të qarës së fëmijës që sapo bie në tokë, por edhe fëmijëria që “i bën gishtat gjak duke luajtur me top prej lecke”, ndihen tingujt e daulles së dasmës, por shijohet edhe loti i hidhur i vdekjes.”. “Dhimbja për njeriun që largohet nga kjo botë ,- thekson autori ,- nuk tregohet duke qarë e bërtitur,por me heshtje, me respekt, me lot të thellë zemre, me organizimin modest të ceremonisë mortore dhe rregullimi simbolik i varrit .” Librin e bën tërheqës dhe befasues, jo vetëm mënyra e trajtimit të problemeve të jetës me thjeshtësi e argument, por edhe vetë struktura e librit,ku ai përfshin edhe tre kapituj të tjerë si “Këshilla për jetën”, “Thumba dhe kundërthumba” si dhe “Për kuriozët”, të cilat autori i sheh si pjesë të të njejtit trup dhe i vë në funksion të zbërthimit dhe konceptimit të emrit jetë. Kapitulli “Këshilla për jetën “ përmbledh këshilla , porosi, udhëzime, të provuara nga jeta dhe që njeriut i duhen për ta patur të sigurtë jetën nga duhet të jetë dhe të mos jetë i papërgatitur për vështërisitë e jetës. Kapitulli “Thumba dhe kundërthumba”, është një humor i hollë, që, jo vetëm të bën të çlodhesh e të buzëqeshësh natyrshëm, tek i lexon në faqet e librit, por janë shumica edhe të padëgjuara dhe të mbledhura si grimca të natyrshme në realitetin e përditshëm, të dëgjuara nga mosha të ndryshme. Si kapitull më vete janë hedhur kuriozitete dhe informacione të padëgjuara, të cilat, jo vetëm të tërheqin, por edhe hapin horizont për lexuesin. Sikur të donte t’i argumentonte dhe të theksonte vlerën morale dhe filozofike të cdo kapitulli ,autori i shoqëron në fund ato me thënie të bukura nga filozofë e mendimtarë, shkencëtarë e shkrimtarë të mëdhenj, të cilët bëjnë të mundur që trajtimi i fakteve nga autori të mbetet në mendje.
Tek ke shfletuar gjithë faqet e librit “Jetoje jetën”, bindesh për shumë gjëra. Jeta është e shkurtër ndaj duhet jetuar në çdo qelizë e në cdo sekondë të saj.Atë ta ka dhënë perëndia dhe vetëm ajo ka të drejtë ta marrë. Jeta i ka të gjitha, ka njerëz të kategorivë të ndryshme, edhe të thjeshtin edhe mendjemadhin, edhe të mençurin edhe budallain, edhe shkenctarin edhe sharlatanin, edhe të ndershmin edhe hajdutin, edhe politikanin edhe filozofin,edhe këngëtarin edhe varrmihësin, pikërisht, prandaj është e bukur dhe e larmishme, se i ngërthen të gjitha nën këtë diell e nën këtë hënë në gjirin e saj. Por në fund të fundit duhet t’i pranojmë të gjitha se një jetë kemi e ajo duhet jetuar. Jeta ikën e nuk vjen më. Ndaj, dua ta mbyll këtë përshtypje mendimesh të shkurtra me atë që ka thënë aq bukur Fenelon dhe që autori e përmend në veprën e tij: “Jeta është një ëndërr e gjatë, dhe vdekja një zgjim i papritur”.