“Nuk është gënjeshtra që kalon nëpër mënd që të shkakton dhimbje, por ajo që hyn e lëshon rrënjë”/
Frencis BACON (1560 – 1626), filozof, shkrimtar e burrë shteti anglez
Pjesa e dytë/
SHKRUAN: EUGJEN MERLIKA-
Kanë kaluar dy vjet nga arratisja e Camajt dhe autori na paraqet dokumentin e parë të deklasifikuar të CIA-s. Ja çfarë shkruhet në të :
“Lënda: Konditat në Universitetet jugosllave.
Pika C. Studentët e huaj janë nga Shqipëria, Bullgaria, Rumania dhe Hungaria. Këta studentë janë strehuar në “Studentski Dom”, konvikti i studentëve me një kosto prej 1500 dinarë në muaj. Studentët jo komunistë shqiptarë përfshijnë Danish Daca, Enver Metani, Çesk Dajçi, Halil Topalli dhe Martin Camaj. Janë gjithashtu rreth 30 shqiptarë nga Kosova n’universitete”.
Dokumenti i CIA-s, 11 gusht 1951:
Subjekti: Shqiptarët në Jugosllavi, aktivitete të rezistencës në Shqipëri, kampet e përqëndrimit në Shqipëri.
Pika 2: Dalish Daci, Martin Camaj dhe Skënder Kopisati, tre studentë shqiptarë, të cilët janë arratisur nga vendi i tyre, tashmë janë duke ndjekur universitetin e Beogradit. Shpenzimet e tyre paguhen nga Qeveria jugosllave”.
Dokumenti i CIA-s Tetor – Nëndor 1952
Tema: takimi i Emigrantëve shqiptarë në Jugosllavi.
Takimi i mbajtur në Shkup më 25 – 26 tetor 1952, në prani të një numri zyrtarësh jugosllavë dhe gjeneralit të UDB-së Mugosha. Fjalimi i Tajar Hatibit, autor i Komitetit Drejtues të Komitetit të Prizrenit: “Sot janë 171 studentë refugjatë shqiptarë në shkollën elementare, 61 në shkollën e mesme, 4 në normalen e Gjakovës dhe 25 në Universitet.”
Përse shërbimi sekret amerikan e ka vendosur atë në vëzhgim, duke theksuar emrin e tij në dy dokumenta raporti nga terreni? Mos vallë për një arsye shumë të thellë, të cilën e shpjegon dokumenti i mëposhtëm?
Dokumenti i CIA-s 26 shkurt 1954
“Subjekti: Refugjatët shqiptarë në Jugosllavi dhe Lega e refugjatëve shqiptarë (Komiteti i Prizrenit)
Data e shpërndarjes: 26 shkurt 1954
Data e informacionit (fshirë)
Vendi i marrjes (fshirë)
Numuri i faqeve 5
Pika 11. Studentët shqiptarë në Universitetin e Beogradit gjithashtu janë të financuar e të drejtuar prej UDB-së. Një oficer i UDB-së kontrollon notat e tyre mbas provimeve dhe atyre që tregohen më të zellshëm u jepen shpërblime në pare si dhe mundësi për të udhëtuar në Dalmaci e në Zagreb.”
Në këta katër dokumenta të CIA-s, të raportuara nga ndonjë agjent shqiptar i saj në Beograd (me gjasë ndonjë spiun i dyfishtë i Sigurimit dhe i CIA-s) nuk vërehet absolutisht asnjë e dhënë mbi Martin Camajn, student në Beograd, aq më pak mbi një veprimtari të mundëshme të tij në dobi të UDB-së. Atëherë lind pyetja: cili është qëllimi i sjelljes së këtyre dokumentave në akt-padinë e Tares, ku ato nuk kanë asnjë farë vlere për gjykimin e Martin Camajt? Nga viti 1948 deri më 1954, autori i “hulumtimit”nuk është në gjëndje të paraqesë për lexuesin asnjë argument të vlefshëm në mbështetje të tezës së tij, se shkrimtari e studjuesi i mirënjohur Camaj që shpërthen në Beograd si intelektual i shkallës së parë, sa që të merret si docent me mbarimin e Universitetit, ka lidhje çfarëdo me UDB-në. Aq më tepër të sjellë një raport të tij dërguar atij organi. Edhe ato pak të dhëna që dalin në përgjithësi për studentët nuk pasqyrojnë asgjë të veçantë. Madje është e çuditëshme që studjuesi i paraqet këta dokumentë të cunguar, me ndonjë frazë të shkurtër ku përmëndet emri i poetit. Kjo vërteton faktin se të gjithë përpjekjet e tij për të fluturuar mbi Atllantik për të gjetur “vezën e artë” në arkivin e deklasifikuar të CIA-s kanë përfunduar në asgjë, e megjithatë ai vazhdon të ngulë këmbë në pohimet e tij me zellin e një inatçori kryeneç dhe tepër larg seriozitetit të një sudjuesi dukurish kulturore e politike.
Ai e përmënd emrin e institucionit amerikan të shërbimit të fshehtë si një hajmali që që do të bëjë efektin çudibërës të bindjes së opinionit publik shqiptar nga dokrrat e tij. Mbi at’ emër ai të ndërtojë një kështjellë padish mbi rërë, që përbëhet jo nga fakte të gjalla e të pakundështueshme, por nga hamëndjet dhe “arsyet e mosarsyes” së trurit të çoroditur nga urrejtja. Është e qartë si drita e diellit se z. Tare nuk niset aspak nga pozita e studjuesit, por nga ajo e kolegut të vonë të autorëve të dosjeve, që ka paracaktuar objektivin dhe rezultatin e qëllimit të tij. Sa do t’i a arrijë synimit besoj se mundësitë janë zero, megjithë shtysat e përgëzimet që merr nga anë të ndryshme, kryesisht nga veteranë të Sigurimit shqiptar. Janë zero sepse nga arkivat e ish armiqve të betuar të socializmit enverist nuk i vjen në ndihmë asgjë, sepse nuk ka asgjë të vërtetë nga ato që mëton të gjejë ai në jetën e “shkrimtarit të lartësive”, siç e ka përkufizuar një tjetër koleg madhor i tij, Ismail Kadareja, sepse nga asgjëja nuk lind asgjë.
“Bota e hiçit, prej hiçit, për hiçin rrotullohet rreth qëllimit të hiçit” shkruante një filozof i njohur gjerman i shekujve të shkuar. Megjithatë z. Tare vazhdon të besojë se do të shkaktojë një “përmbysje të vlerave”, se “studimi” i tij do të hapë një autostradë të gjërë në fushën e mendimit kulturor e shoqëror të sotëm, në të cilën do të sulen ngadhnjimtarë të gjithë fitimtarët e epokës së turpëshme të ish Sigurimit shqiptar, që do të na zbulojnë “kutërbimin” e “botës së vjetër” të përfaqësuar nga Koliqi, Camaj, Fishta e të tjerë të ngjajshëm të tyre. Madje ndonjeri prej tyre, i shqetësuar se kolegu mund të “helmohet” nga ajo duhmë, e porosit atë të pajiset me një kundragaz, sepse sa më shumë të zhytet në dosjet e Sigurimit, aq më shumë rrezikohet të asfiksohet.
Por studjuesi i ynë e humbet aq shumë torruan, i pushtuar nga afshi i tij i poshtërimit të kundërshtarit, sa që mbasi ka paraqitur një dokument të vitit 1954, në të cilin bëhet fjalë për shpërblime studentësh të dalluar në nota të larta në provimet e universitetit, kthehet mbrapa dhe hamendëson:
“Në vitin 1951 Camaj njihet dhe martohet me Nina Bogdanoviç, vajza e ish nën- kryetarit të dikurshëm të Bashkisë së Beogradit. Nuk ka asnjë të dhënë nëse takimi i dy të rinjve ishte i orkestruar nga UDB-ja, por duket e pamundur që kjo lidhje të mos ishte kryer të paktën me miratimin e UDB-së. Një dyshim mbi këtë fakt del edhe nga vëzhgimi i mëposhtëm……. Me të drejtë lind pyetja: me çfarë të ardhurash pushonte në këtë resort malor ky i ri refugjat? A mos vallë këto pushime ishin shpërblimet për të cilin flet dokumenti i mësipërm i CIA-s për stdentët shqiptarë?”
Duke u përpjekur të gjejë qimen në përpeq, fantazia e autorit bën lidhjen e paarsyeshme ndërmjet shpërblimeve të supozuara të UDB-së më 1954 me pushimet e poetit me gruan më 1951. Mbasi logjika e tij është kaq shumë e pushtuar nga ankthi i zbulimit të “fajësisë” së shkrimtarit, ai i vesh pushimeve të vitit 1951 një mundësi të hamendësuar më 1954! Ajo logjikë e turbulluar nuk mund të përftojë mundësinë e një historie dashurie të lirë e të pakushtëzuar mes dy të rinjsh, studentë në një universitet, por don t’a lidhë atë domosdoshmërisht me “ndërhyrjen” e djallit, e në një rrezatim “gjenialiteti” zbulon se gjithshka ka shkuar ashtu, e në vetminë e tij krijuese thërret “Eureka”. Ashtu ka ndodhur, sepse ashtu duhej të ndodhte, sepse ashtu dëshironte ai të kishte ndodhur në delirin maniakal të mëndjes së tij të harlisur. Sepse përjashtohej mundësia që nëna shqiptare e Ninës Bogdanoviç t’i kishte dhënë së bijës një shumë të hollash për të kaluar disa ditë në Zlatibor me të fejuarin, apo që ky i fundit të kishte fituar e kursyer aq para nga botimi i shkrimeve të tij, apo ndonjë tjetër mundësi.
M’u kujtua zonja Knorr (1827 – 1908), një shkrimtare austriake që shkruante në frëngjisht, që ka botuar mes të tjerëve, një vëllim eseistik “Mendime mbrëmjeje”, që në një çast përsiatjeje shprehej: “Çfarë makalushësh janë gënjeshtarët! Arrijnë të besojnë se janë të besueshëm!”
Gënjeshtra, edhe kur nuk shfaqet e qartë e pa mëdyshje në dokumentat, gjen në përfytyresën e autorit strehën e vet të shumëzimit, nga e cila dalin pa prerë hamëndje e pyetje pa fund, deri sa arrijnë të bindin dhe vetë autorin se përgjigjet e tij janë të vërteta. Krijimi në përfytyresë i një mjedisi ireal, të cilin autori orvatet t’a shesë për ar të kulluar të së vërtetës, ndoshta si dukuri kalon nga normaliteti e hyn në një tjetër fushë. Por është e papranueshme që, mbi këto dukuri, të përbaltet një njeri, cilido qoftë, aq më tepër një nga shtyllat më të fuqishme të përparimit të Shqipërisë e të trashëgimisë së saj kulturore.
Z. Tare shpreson të gjejë në arkivat sërbe vërtetimin e hamëndjeve të tij. Sinqerisht jam i bindur se nuk do të gjejë asgjë, por sido që të jetë, normat më parake të etikës fletorare e të moralit njerëzor nuk duhej t’a linin të sajonte atë farë paçavure që i servir botës së internetit pa ato prova, duke shpërdoruar paturpësisht lirinë e shprehjes.
Auron Tare ka një vëlla të suksesëshëm në Itali, që ka bërë karierë si futbollist e më vonë si drejtues klubi i Lazios. Si i a ka arritur këtij pozicioni vëllai i tij, nëpërmjet zotësisë së tij apo bashkëpunimit me shërbimin e fshehtë italian? Jam i bindur se në sajë të aftësive të tij. Por si nuk mund të pranojë vëllai i tij se në një tjetër kohë, një tjetër shqiptar i talentuar ka mundur, në sajë të aftësive të tij e jo të shërbimeve të fshehta, të ndërtonte një karierë studjuesi, qoftë edhe në nivele shumë të larta akademike. Një koncept i kundërt me këtë, pasqyron ideologjinë e Sigurimit të shtetit dhe është një fyerje për të gjithë ata shqiptarë të ndershëm që kanë hapur rrugët e tyre të jetës e të suksesit profesional e shoqëror, në sajë të punës e aftësive të tyre, kudo në Shqipëri apo në botë.
Ja edhe një tjetër shtjellim i përftimit të Tares mbi argumentin: “Biografët e tij, deri më sot, nuk kanë dhënë ndonjë sqarim se si mund të largohej nga Jugosllavia. Largimi i tij ka disa dritë hije që sjellin një sërë pikëpyetjesh. Si mundi Martin Camaj të merrte lehtësisht miratimin e autoriteteve jugosllave për t’u larguar nga Beogradi? A ka aplikuar Camaj si shumë të tjerë?…. Ndërkohë Camaj papritur gjëndet në Romë….”
Tare bën sikur nuk e din se Jugosllavia e Titos nuk ishte si Shqipëria e Enver Hoxhës, edhe se të dyja Vëndet ishin komuniste, por kishin qasje të ndryshme përsa i përkiste emigrimit të qytetarëve të tyre. Gjatë viteve të mbasluftës nga Jugosllavia u larguan miliona vetë në drejtim të Perëndimit, pa i kërkuar kush llogari për atë lëvizje, ndërmjet të cilëve edhe dhjetra e qindra mijra shqiptarë të Kosovës, të Maqedonisë e të Malit të Zi. Nga Shqipëria ai që largohej rrezikonte plumbin në kufi e ai që vetëm e shprehte dëshirën rrezikonte deri në njëzet vite burg për “bisedë arratisjeje”, duke marrë nofkën “tradhëtar i atdheut”. Të ndërpretosh realitetin jugosllav, në të cilin jetoi për tetë vite Martin Camaj, me mendësinë e sytë e realitetit shqiptar të Enver Hoxhës, do të thotë të mohosh të gjitha ligjet e logjikës, e të jesh plotësisht jashtë një terreni arsyetimi të mirëfilltë.
Por autori i studimit është i djemnuar nga ideja e shërbimeve të fshehta dhe bën një tjetër pyetje: “A mos vallë “Brezi i kuq” dërgohej me mision të ri?”
Me të vërtetë duhet të kesh një durim prej Jobi të lexosh deri në fund këtë manual mashtrimi e mungese logjike të pashëmbullt në llojin e vet. Nga tetë vjet qëndrimi në Jugosllavi Sigurimi nuk arriti të gjejë qoftë edhe një dokument të vetëm që të provojë bashkëpunimin e Martin Camajt me UDB-në e tani nga mëndja e harlisur prej manisë së kompleksit sigurimas, autori lëshon një hamëndje tjetër, njërën nga të zakonshmet e tij, për të kërkuar një miratim mbas 64 vitesh të zhvillimit të ngjarjeve. Duket se studjuesin në fjalë e ka munduar ky djemnim që në embrion, ndërsa përgjigjet e gjithë hamëndësimeve e pyetjeve mund t’i kishte gjetur duke lexuar letërkëmbimet e botuara të poetit.
Në një letër të tij, drejtuar një miku të tij në Romë, Lazër Sheldisë, një letër të ruajtur nga arkivi i CIA-s e të sjellur në punimin e autorit, gjënden përgjigjet e të gjithë pyetjeve që mundojnë këtë të fundit. Aty përshkruhet gjëndja e pasigurtë në të cilën ndodhej kohët e fundit shkrimtari, vetmia cfilitëse në të cilën ishte zhytur, keqardhja që veprat e tij nuk gjenin dritën e botimit, trysnia e tërthortë e UDB-së nëpërmjet fjalëve të Mugoshës, njërit ndër udhëheqësit më të rëndësishëm të shtabit partizan të lëvizjes N. Çl. Shqiptare e mikut më të vyer të udhëheqësve shqiptarë, ankthi i një kthimi të dhunshëm në Shqipëri si gjuhëtari Selman Riza, etj, etj. Madje në letër ka edhe një thënie lapidare të shkrimtarit e gjuhëtarit, drejtuar mikut: “Nuk kam frikë nga vuejtjet, por deri sa të jetoj dua të jetoj në mënyrë të ndershme! “
Këto fjalë zemre, të drejtuara mikut, por edhe të gjithë shqiptarëve të kohës së tij e të brezave të ardhshëm, janë dëshmia më e plotë e pastërtisë morale e intelektuale të Martin Camajt, këtij biri fisnik të tokës shqiptare, së cilës ai i lartësoi emrin në mes të Evropës së qytetëruar.
Por truri i studjuesit, i mbyllur hermetikisht në arkivat dhjetravjeçare të Sigurimit, nuk mund të ketë një hapje njerëzore kundrejt të paditurit. Ai është i “paracaktuar” të pësojë baltosjen, edhe se nuk ka në jetën e tij asnjë dëshmi fajësie, edhe se është i sinqertë në rrëfimin e tij. “Hakmarrja” e Sigurimit të shtetit, nëpërmjet pendës së Tares, duhet të shkojë deri në fund, vendimi është dhënë dhe është i pakthyeshëm si dikur, edhe se është kundër fakteve, konsideratave, meritave, gjykimit të shëndoshë, pjellë e një kohe të shkuar e të largët, kur në historinë tonë “u ngritën këmbët t’i bien kokës”.
Një formë e tillë arbitrariteti mendor mund të mbajë vetëm vulën e komunizmit, mund të gjindet sot vetëm në Korenë e Veriut, në Kinë, në Rusinë e Putinit, në Venezuelë, në Nikaragua apo në Kubë, por nuk duhet të gjejë të drejtë qytetarie në Shqipërinë e shekullit 21, sado të fuqishme të jenë shtysat e asaj pjese të popullsisë apo të politikës që ende shohin me mall të shkuarën e afërt.
Nuk e quajta me vënd të ngulnja këmbë këtu edhe për ato që shkruhen për Ernest Koliqin. Kjo jo se shpifjet për të janë më të argumentuara, por për faktin se personaliteti i tij është tepër i madh për t’i u nënështruar cikërrimave të Tares. Ai ka qënë një person që nuk ka jetuar vetëm me politikën, ka patur një katedër në universitetin e Romës. Por me politikë është marrë gjithmonë në dobi të interesave të vërteta të atdheut të tij, e në këtë kuadër ka folur jo me agjentë të shërbimeve të fshehta, por me autoritete të larta të dikastereve evropiane e më gjërë. Po sjell këtu një fragment nga një letër të datës 23 –9 – 1948 që ai i shkruan Mustafa Krujës në Egjypt nga Rapallo (Itali):
“Pa nji koalicjon të forcave t’emigracjonit nuk e besoj se i a arrijmë (asnjani grup) m’e vu n’udhë problemin shqiptar për zgjidhje. Deri tash ky ishte nji opinjon i emi, tashti âsht bâ aksiomë. E ja pse.
Gjatë qindrimit t’im në Romë prej 14 deri në 24 gusht, Ministria e Jashtme më kishte kërkue gjithkah. Më gjetën e shkova tash (më 14 shtatuer).
Nji funksjonar shum i naltë më tha:
1 – Simbas fjalës qi ju dhamë në fund të majit, kjo Ministri âsht interesue pranë Departamentit të Shtetit për çâshtjen e juej. Departamenti i Shtetit na ka përgjegjë se pak gjâ din mbi problemin shqiptar, se ajo shka din asht krejt negative: n’Amerikë i vetmi komb qi me mish e me shpirt mpron komunizmin janë Shqiptarët, këta në kët mënyrë kanë marrë nji rrymë antiamerikane dmth. veprojnë kundra interesavet të vendit qi i hospiton; – asnji zâ kundërshtar s’ka dalë me thye kompaktecën e shumicës. Departamenti i Shtetit tregohet shkeptik dhe mbi seriozitetin e nji lëvizjeje refugjatësh antikomunista mbasi qi këta paraqiten krejt të dámë. Me gjithë këtê do të pëlqehej nga Departamenti i Shtetit nji interesim i itljanvet, tue qenë se këta kanë eksperiencë në çâshtje shqiptare, i cili interesim të kishte për qëllim nji koalicjon të grupeve politike shqiptare n’emigracjon. Funkcionari më siguroi se ai ishte i autorizuem të më thonte për t’i a tregue eksponentave shqiptarë të ndryshëm, natyrisht atyne qi s’e përhapin ndër kafehane por dijnë se ç’âsht diskrecjoni në të tilla punë delikate.
2 – Po u realizue nji koalicjon ndërmjet shumicës së grupevet, pasaportat për Amerikë janë gati për delegatë dhe ndoshta shpenzimet e udhëtimit. Në rasë t’arrijtjes shtypi do të flitte – me shtytje të Departamentit të Shtetit – mbi çâshtje shqiptare dhe nji antar i delegacjonit t’onë do t’u pranonte në Komitet formue nga eksponentat e vendeve danubiane – ballkanike robnue nga Sovjetët, komitet qi ka për kryetar Mikolajcik (burrë shteti polak). Si e shef puna ka baza të shëndosha. Kam folë edhe për bursa e shefi i sekcjonit përkatës më ka premtue 10 (dhjetë) për vjetin e ardhëshëm akademik. Për Koço Mukën dhe Ali Këlcyrën i kërkova visa-t dhe më premtuenë me i dërgue sa mâ parë.
Si e shef un këtu, n’at t’emen, jam përpjekë. Mos rrini pa punue ju atje. Koalicjoni i partive nuk duhet të trembi askênd, i vjen dobí çâshtjes së kundrueme në dritë të realizimit dhe qet jashtë e derrmon utopit qesharake të parvenu-vet në politikë……”
Kalibri i personalitetit të Ernest Koliqit, ish sekretar i Luigj Gurakuqit në kabinetin Noli mw 1924, ish ministri i parë i hapjes së shkollave shqiptare në “Tokat e lirueme” mw 1941, siç del edhe nga ky fragment letre, i kalon shumë personazhet mjerane të dokumentave mjerane të arkivave të Sigurimit. Për atë është aktual epitafi i vendosur mbi varrin e Molierit:
“Lavdia e tij nuk ka për gjë nevojë
Por e jona ka nevojë për të.”
Marrëzitë e këtij shkrimi ndoshta, në mënyrë paradoksale, do të gjejnë idhtarë të diktaturës që t’a vazhdojnë me zell metodën e mashtrimeve të filluar në të largëtin vit 1945. Sigurisht nuk do t’i vlejnë Shqipërisë, që duhet të njohë të vërtetën e gjithë këtyre viteve për të shkuar përpara. E nuk mund t’i arrihet kësaj të fundit pa njohur vlerat tona të vërteta intelektuale e morale, pa i vënë ato në vendin e nderit të altarit të kombit, pa i studjuar, pa i vlerësuar pa frymë partiake a politike, sepse vlera e tyre i tejkalon kohët dhe hapësirat politike, sepse ajo i përket strukturës së qëndrueshme, palcës kurrizore të kombit, sepse është pasuria më e madhe e tij.