Prend Buzhala – Dielli

KUR NËNË TEREZA, ME FËMIJËT NDËR DUAR, KËRKONTE PUSHIMIN E LUFTËS NË LIBAN

August 6, 2020 by dgreca

Bejruti, Nënë Tereza, pushimi i luftës dhe një dramë–

Nga Prend BUZHALA –

Bejruti pësoi një tragjedi të rëndë, me humbjen e rreth 100 jetëve, me plagosjen e lëndimet e mijëra të tjerëve nga shpërthimet e fuqishme që ndodhën ditën e djeshme. Ngjarje e dhimbshme. Njerëzit vullnetmirë ndiejnë me viktimat e kësaj tragjedie.

1.Libani na e kujton Pashko Vasën si guvernator të tij, kur gjatë shekullit XIX aty kishin shpërthyer protesta e kryengritjet antiturke dhe Fuqitë e Mëdha në marrëveshje me Turqinë otomane e emërojnë guvernator, meqë ky shtet përbëhet nga disa religjione e etni (mysliman, të krishterë, hebrenj, etj). Pas vitit 1948, dmth pas Luftës arabo-izraelite, Libani bëhet vendstrehim i 110 mijë refugjatëve palestinezë, e këtyre pastaj iu shtohen edhe të tjerë pas konfliktit të vitit 1967.

2.Por me Bejrutin e Libanit ndërlidhet edhe një ngjarje, në dukje e parëndësishme, por tejet domethënës. Është fjala për vizitën e Nënës Tereze në Bejrut. Por në çafër kohe po bëhej kjo vizitë dhe me çfarë qëllimi? Meqenëse pas Luftës së Dytë Botërore përjetoi një zhvillim e përparim, ky zhvillim u ndërpre gjatë viteve 1975-1990, kur shpërtheu lufta civile, ku merrnin pjesë edhe fraksione myslimane e të krishtera, pastaj forcat e armatosura palestineze që u vendosën në Liban (Hezbolah etj), e ku ato ndihmoheshin nga Izraeli e Siria. Me një fjalë, të gjithë kundër të gjithëve. Më 1982 Nëna Tereze, në një gjendje të kaosit të tillë të një luftë të pashembullt, arrin në Bejrut përmes Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, për t’i shpëtuar fëmijët hendikapatë, me nevoja të veçanta, nga një spital i shëndetit mental në Kampin e refugjatëve në Sabra. Shtypi i kohës e përshkruan këtë ngjarje:

“Fytyra e saj e rrudhur u përhap me një bujë të madhe, kur hyri në Spitalin Mendor Dar al-Ajaza al-Islamia dhe filloi të përqafojë fëmijët, të grumbulluar në një grup në dysheme.”

Tashmë e afirmuar me Çmimin Nobel për Paqe, më 1979, ajo po kryente një vepër të guximshme. Jo thjesht vetëm për tërheqjen e atyre fëmijëve nga vatrat e luftës, sa edhe për një veprim tejet domethënës: PALËT NDËRLUFTUESE I PUSHOJNË LUFTIMET, SA QËNDROI ATY NËNA TEREZE!

Armët pushojnë, fëmijët tërhiqen.

Se me çfarë përpjekjesh e kontaktesh ajo kishte arritur të hynte e ta kryente veprën e saj, kjo është një tjetër histori më vete! Një shkrimtar libanez (nga radhët e druzëve), dëshmitar i asaj ngjarjeje, thotë se ajo, përmes besimit dhe lutjes, arriti ta fitonte armëpushim për t’i evakuuar fëmijët e të gjitha religjioneve etnive: “Nënë Tereza foli me një prift dhe një oficer, në një vend që mund të jetë një manastir ose një zyrë, për atë që duhet të ndodhë të nesërmen. ‘Unë mendoj se Kisha duhet të jetë e pranishme në këtë kohë,’ u thotë Nënë Tereza dy burrave të ulur para saj. ‘sepse ne nuk merremi me politikë. Kjo është arsyeja pse ne duhet të jemi të pranishëm.’

Ishte kjo një logjikë e shenjtë, natyrisht.

Prifti: ‘Kjo është një ide e mirë, por ju duhet t’i kuptoni rrethanat, Nënë.. Dy javë më parë, një prift u vra. Është kaos atje. Rreziku është shumë i madh.’

Nënë Tereza: ‘Por Ati, nuk është ide. Unë besoj se është detyra jonë. Ne duhet të shkojmë dhe t’i marrim fëmijët një nga një. Rrezikimi i jetës sonë është sipas rregullit të gjërave. Të gjitha për Jezusin. Të gjitha për Jezusin. Ju shikoni, unë kam parë gjithmonë gjëra në këtë dritë. Një kohë të gjatë, kur zgjodha personin e parë (nga një rrugë në Kalkuta), nëse nuk do ta kisha bërë atë herën e parë, nuk do të kisha marr 42,000 pas kjo. Një nga një, unë mendoj … ‘ “ (shënon ai autor që quhet Amal Makarem).

Ishte ky një veprim që u quajt vizitë heroike.

Nga shtypi i kohës: “E pyetur për përshtypjet e saj, Nënë Tereza tha: ” Unë kurrë nuk kam qenë në luftë, por kam parë uri dhe vdekje. Po pyesja veten time, çfarë ndiejnë ata kur e bëjnë këtë. Nuk e kuptoj. Ata janë të gjithë bij të Perëndisë. Pse ata e bëjnë atë, unë nuk e kuptoj. ”

Ky autor përshkruan situatat apokaliptike si të rrathëve danteskë të ferrit të atij gushti 1982. Izraelitët bombardonin pandërprerë nga ajri e nga toka: “Aeroporti Ndërkombëtar i Bejrutit ishte i mbyllur, kishte rreth 500 të vdekur, kryesisht civilë, dhe po aq të plagosur. Në kryeqytetin e rrethuar, furnizimet me ujë dhe ushqime po mbaronin. Shumë lagje ishin pa energji elektrike…. ishin njëqind fëmijë myslimanë spastikë dhe me lëndime mendore, ishin braktisur nga stafi i një jetimoreje të vendosur në pjesën perëndimore të Bejrutit, ishin pa ushqim, pa përkujdesje, pa higjienë. Disa ishin duke vdekur.”

Kontaktet e kësaj Nëne me përfaqësues ambasadash (amerikane etj), përfaqësues libanezë etj. ishin të ethshme, të pandërprera për disa ditë. “Armëpushimi i negociuar nga Philip Habib, por i arritur me anë të besimit, ishte i vërtetë. Një Beirut relativisht i qetë. I gjithë shtypi ndërkombëtar ishte në katin e parë të ndërtesës së KNKK-së….

Një kafe, një gotë ujë, pak sanduiç, Nëna Tereze nuk pranoi gjithçka, tha Amal Makarem. Nuk kishte kohë për të humbur. Konvoji i ICRC me një autobus dhe një xhip të Kryqit të Kuq të Libanit u nis për në jetimoren islamike. Një nga një, siç është bërë gjithmonë me Nënën Tereze, 36 fëmijë spastikë, krejtësisht të dobët, u morën dhe u futën në makina. Disa thonë se ishin 60 fëmijë. Sidoqoftë, sipas një zyrtari të KNKK-së, ‘stafi i infermierisë i kishte braktisur ata. Spitali vetë ishte goditur nga predhat, dhe kishte vdekje. Fëmijët kishin mbetur pa kujdes, pa ushqim. Deri në ardhjen e Nënës Tereze, askush nuk kishte menduar me të vërtetë të merrte përsipër përgjegjësinë për ta”.

Dëshmitari që u përmend më lart, Amal Makarem, thotë: “Çfarëdo gjëje që mund të quhet magjike, e mrekullueshme kjo ishte e mundshme me Nënën Tereze,” i cili ishte dëshmitar i evakuimit me dy faza. “Ajo ishte një forcë e vërtetë e natyrës. Ishte e mjaftueshme që ajo kaloi natën nga lindja në perëndim. Në të kundërt, nuk mund t’i përshkruaj fëmijët që ajo i shpëtoi. Ata ishin me aftësi të kufizuara mendore, por ajo që është e tmerrshme, ishte se ne gjetëm edhe fëmijë normalë në atë grup e që, përmes mimikës, silleshin si fëmijë me mendje të kufizuar. Nëna Tereza i mori në krahë… e ata papritmas u bënë të hareshëm në krahët e saj si lulet, u bënë të tjera qenie, si kur dikush që i jep pak ujë një luleje.”

Kronikat e kohës shënojnë: “Më 21 gusht, u nënshkrua një armëpushim përfundimtar, nën të cilin, pas bisedimeve të mundimshme të mbikëqyrura nga Philip Habib, PLO u largua nga Bejrut. Mjerisht, do të pasonin episodet e përgjakshme, si vrasja e Presidentit të zgjedhur Bashir Gemayel dhe masakrat e Sabra dhe Shatila.”

3.Shpesh miqve ua kam përmendur një dorëshkrim timin me këtë tematikë. E përmenda këtë fakt edhe për një arsye personale: gjatë viteve ’90, në vlugun e lëvizjeve të mëdha të kohës, shpesh, i strukur me libra e dorëshkrime pranë makinës së shkrimit, kisha nisur ta bëja një dorëshkrim për Nënën Tereze me këtë tematikë: për fuqinë e saj për t’i fashitur armët e urrejtjes dhe luftën! Dorëshkrimi u shndërrua në një vepër dramaturgjike, me copëza ende të pa ngjitura. Ishte, mbase, një sugjestion artistik: a mund të ndërhyhej që të shpëtonte Kosova nga katastrofa e masakrat që po e pritnin?! Aso kohe ne ishim në dijeni për interesimet e saj që të shpëtohet Kosova. Dinim për interesimet e saj drejtuar administratës amerikane e Papa Gjon Palit II për shpëtimin e Kosovës. Por lufta shpërtheu, kurse Nëna Tereze kishte vdekur disa muaj përpara! Me rastin e sulmit mbi Jasharët, nga Klina dërguam një apel Papës Gjon Pali II që të shpëtohet populli i Drencisë e të ndërhyjnë ata që e kanë forcën në dorë. Apeli, i nënshkruar nga Pal Canaj dhe unë, i bërë në emër të Forumit të Intelektualëve Shqiptarë “Luigj Gurakuqi” të Klinës, iu dërgua “Rilindjes”/”Bujkut” dhe Radio Vatikani e radiot tjera e lexuan një javë ditë rresht! Mirëpo, vetë Bill Clinton dëshmon se e kishte mbajtur amanetin e saj për shpëtimin e Kosovës!

(Intermeco: Muaji gusht 1982 personalisht ndërlidhet me një ngjarje timen personale: gjatë atij muaji (ishte i gjashti muaj në izolim total keqtrajtues në burgun politik të Pejës), kisha filluar të pështyja gjak!, për shkak të sulmit në mushkëri. Pasi më morën në seancë intervistomi në ora dy të natës, një inspektor sigurimi, që pretendonte të sillej mirë me mua, më pyet se si jam: “Ja, po pështyj gjak”, i them. Më dërguan te një mjek serb e ai tha: “Nema nishta” (“S’ka kurrgjë”)! Më dërguan te mjeku shqiptar. Kur më pa, ai tha: “Unë nuk e marr në dorë, se shikoni çka i keni bërë!” Ngjarjet rrodhën si rrodhën, histori më vete kjo, por kur u lirova nga burgu, mu desh 10 muaj të qëndroja në spital në vjeshtë 1982. Po atë vjeshtë, pas Bejrutit, Nëna Tereze vjen në Kosovë. E viziton Prishtinën, Zllakuqanin e Klinës, Pejën e për të cilat vizita kam shkruar disa herë… Unë, nga spitali, as që kisha mundësi të lëvizja!).

Se a do të arrij personalisht ta mbaj fjalën; që ato copa dorëshkrimesh të kësaj drame letrare (të ndërthurur Liban- Kosovë), “të kompozohen” në një tërësi” (disa pjesë humbën gjatë luftës) e të botohen, – mbetet të shihet. Për hir të kësaj shenjtërie mbi shenjtërinë – që shpirti e besimi i saj ndikonte edhe në ndalimin e luftës edhe në shpëtimin e jetës së njerëzve…/drita.info

(Gusht 1982 – gusht 2020)

*Fotografia në ballinë: Nënë Tereza me fëmijë në Bejrut

NJË VEPËR MONUMENTALE, E RRALLË NË LETRAT SHQIPE

May 18, 2018 by dgreca

Remzije J. ZEKOLLI/

(Prend Buzhala “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar”, Rozafa, Prishtinë 2017. Ese, trajtesa,studime,antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare. Vëllimi i parë)

Studiuesi i palodhur i letërsisë shqipe, me punën e tij fisnike, çdo ditë është duke na befasuar, është duke bërë mrekulli me krijimet e tij magjike. Me librin e tij të veçantë “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar”, grumbullon një thesar të çmuar të kombit shqiptar. Është e para antologji, me sa e dimë, që përmbledh brenda një vëllimi fjalimet më të njohura të personaliteteve të shquara shqiptare, që na antika ilire (me Konstantinin e Madh), vazhdon me kryefjalimet historike të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, të Pal Engjëllit etj, e deri te koha jonë, te Ismail Kadare.

Arkëz e pasur me fjalime të personaliteteve të shquara kombëtare

Autori e sistematizon materien e këtij libri me pedanteri. Ky vëllim përfshin, në fakt, tri shtresime tekstore. Kështu, ky vëllim ngërthen analizat e autorit për secilin fjalim veç e veç, pastaj e përfshin të plotë fjalimin e personalitetit përkatës historik. Por libri ka edhe faqe citatesh e fragmente tekstesh analitike mbi oratorinë, nga autorë e dijetarë botërorë, që nga Arsitoteli, e deri te autorët modernë evropianë e botëror.

Në këtë libër janë mbledhur fjalimet e personaliteteve të shquara shqiptare që i kanë mbajtur në raste dhe momente të veçanta. Ato janë fjalime që lidhen për një ngjarje të shquar historike, fjalime të tipit mortor me rastin e vdekjes apo të vrasjes së një personalitetit historik në të kaluarën etj. Këto fjalime i shoqëron me një vlerësim, analizë, kritikë të kuptueshme e të pranueshme për lexuesin. Është një analizë teorike-letrare e aspektit retorik dhe nga ky aspekt na jep jo vetëm informacion të bollshëm për retorikën, por edhe analiza konkrete nga ky aspekt. Tekstet autoriale ngërthejnë edhe shtresime të tjera analitike, si ato historiko-letrare, socio-historike, kulturologjike, estetike, filozofike, tekstologjike; do të thotë, se teksti analitik i Buzhalës është shumëdimensional dhe multidisiplinor. Por mbizotëron analiza e fushës së dijeve retorike.

Është një punë ë palodhur e tij, vetëm sistemimi dhe grumbullimi materies së librit është një punë që do përkushtim dhe angazhim, besa edhe flijim të madh deri tek realizimi i tij. Një libër i tillë kaherë i ka munguar letrave shqipe. Vërtet, është një përkushtim i madh me dije të spikatur vetë strukturimi i një materieje kaq specifike.

Fjalimet e tilla kanë hyrë në historinë e kombit dhe në kujtesën tij historike, qoftë për nga përmbajtja e rëndfëdia e tyre, por edhe ppr vlerat shprehëse që ato shfaqin. Prandaj autori me të drejtë përdor termin vlerësues “antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare.”Në fillim, në vend të hyrjes, vijnë dy ese analitike: “Gojëtaria, mbretëresha e fjalës së shqiptuar” ((Tryeza 1: Në vend të hyrjes. RETORICORUM)” dhe “Magjistarët a mashtruesit

e fjalimeve publike (Tryeza 2: Në vend të hyrjes. RETORICORUM)”. Te eseja e parë analitike autori thekson:

“Sa pak dihet, ndër ne, për RETORIKËN ANTIKE, përgjithësisht për retorikën, oratorinë, gojëtarinë, këtë mbretëreshë të Fjalës së Shqiptuar…

Na mungon një antologji tekstesh të retorikës, një histori e retorikës dhe një tekst-bazë e studimor i kësaj lënde…. Secili shkrim, në këtë vëllim, pretendon të jetë analizë sadopak shumështresore, që gërsheton eseizmin me argumentin historik, tekstologjinë retorike me poetikën e figurës, artin e të folurit në publik me elementet e retorikës letrare, bazat e kulturës së të folurit me reflektimet shoqërore, filozofike a me fushat e ndryshme të dijes… Retorika antike, që nga Aristoteli i moçëm, konsiderohet art i shprehjes, i TË FOLURIT BUKUR, i diskursit, që kishte të bënte me angazhimet e saj në sferën politike, në atë të poezisë, mitit dhe arsimit: për ta bindur,për të ndikuar, motivuar dhe nxitur një publik a masë të caktuar njerëzish. Kësisoj ndodhi deri në shk. XIX. Më vonë, fenomenet retorike ishin sferë e studimeve të gjuhësisë, meqë është thelbi i lëndës gjuhësore që karakterizon një tekst retorik a një fjalim të shkruar a të folur.

Gjithashtu, retorika, që nga fillimet e saj, është fushë e studimeve filozofike.Fjala retorikë rrjedh nga gr rhētorikós Greekῥητορικός, latinisht “Oratorio”, dhe gr ῥήτωρ lat orator “, FOLËS PUBLIK. Sot studimi i dikurshëm retorik, përdegëzohet në shumë dije të komunikimit e ndëkomunikimit… ”

Se çfarë ka qenë përzgjedhja, na e sqaron vetë autori:

Fjalimi, i përfshirë në këtë vëllim, sipas intencës autoriale, duhej t’i përplotësonte disa kritere:

– të jetë një Fjalim i Rëndësishëm dhe i Njohur që ndërlidhet me një ngjarje të rëndësishme,

– të jetë i dokumentuar (i ruajtur në trajtën e shkrimit), dhe jo i rikomponuar a i përfolur,

– të jetë mbajtur nga një personalitet i rëndësishëm që ka lënë gjurmë në historinë ilire, arbërore, shqiptare, a që është me këtë origjinë dhe që ka lënë gjurmë në historinë botërore,

– të ketë vlera retorike dhe gjithsesi

– të ketë etikën njerëzore historike. Janë mënjanuar fjalimet (dhe protagonistët e tyre) që shprehin urrejtje ose që përfaqësojnë ideologji totalitare.

Kësisoj, bëhet, ndoshta, përpjekja e parë që ky vëllim të pretendojë të jetë, ndoshta i pari, që përfshin fjalimet nga koha e Ilirisë e deri më sot, me pretendime antologjike.

Autori sqaron se udhëheqësit dhe politikanët, kishin pranë vetes oratorët më të mirë të asaj kohe, se ARTI I BINDJES, që kërkonte stil, pasion, gjykime e arsyetime mjeshtërore, ishte edhe objekt studimi i shumë trajtimeve të kohës sonë, se efektiviteti i një fjalimi pikësynon harmoninë e plotë në mes mendimit, veprës dhe fjalës, se vetëm personalitetet e mëdhenj (madhështia e tyre nuk qëndron tek forca e armës, por tek forca e jashtëzakonshme e veprës në dobi të njerëzimit), arrijnë që mendimet e tyre t’i paraqesin plotësisht nga pikat që ngjyrosin fjalën, prandaj edhe veprat e tyre janë aq të pastra, aq madhështore, ashtu sikundër të tilla shfaqen edhe fjalët që shqiptojnë …se një kusht tjetër, që përmendin studiuesit e retorikës për një orator, është personalitetit i folësit, oratorit, i cili patjetër duhet të ketë vlera njerëzore, si fjalimi i Kenedit më 20 janar 1960: “Mos pyetni se çfarë mund të bëjë vendi juaj për ju, por çfarë mund të bëni për vendin tuaj. Të dashur qytetarë të botës, mos kërkoni se çfarë për ju mund të bëjë Amerika, por çfarë mund të bëjmë së bashku për lirinë e njeriut”.

Autori na bën me dije se edhe në shqip ka vepra të përkthyera fjalimesh, por edhe një vëllim fjalimesh nga vetë shqiptarët, se me titullin “Fjalimet që ndryshuan botën” përfshihen fjalime të personaliteteve botërore, që kanë vlerë tej-antologjike siç është APOLOGJIA E SOKRATIT në Gjyqin e Athinës, apo fjalimet e Ciceronit kundër Katilinit, që po komplotonte Republikën e Romës etj. në fund të këtij teskti hyrës, autori thekson:

“Vështirësi kishte në gjetjen e fjalimeve origjinale në formën e shkruar. Bie fjala, kur flitet a shkruhet për Abdyl Frashërin, studiuesit e tij thonë se ai mbajti “një fjalim të zjarrët” në Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit; nga ky “fjalim i zjarrtë” autorët shkëpusin nja tri fjali. Askund nuk gjendet ai fjalim (të paktën autori i këtyre rreshtave nuk arriti ta gjente). A kanë mbajtur fjalime apo ligjërata Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim De Rada dhe cilat janë ato? Po ashtu, autorit i mbetet merak që nuk ka arritur të gjejë fjalime të tilla nga autoritete të rëndësishme të historisë, kulturës a letërsisë sonë. Prandaj ky libër u konceptua si Vëllimi i Parë, për të mos i vënë pikë mbylljes vetëm me këto shkrime e me këto prezantime fjalimesh.”

Kështu, në vazhdim vijnë, tesktet e fjalimeve a ligjëratave të tyre, këta perdoanlitete historike: Kosntantini i Madh Ilir, Gjergj Kastrioti–Skënderbeu, Pal Engjëlli, Pjetër Bogdani, Fjalimi që ka mbajtur në Kuvendin e Arbënit 14-15 Janar 1703 Vinçenc Zmajeviku, Abdyl Frashëri, Jani Vreto, Hoxhë Hasan Tahsini, Át Shtjefën Gjeçovi, Luigj Gurakuqi, Petro Nini Luarasi, Ismail Qemali, Avni Rrustemi, Mithat Frashëri, Fan Noli, Át Gjergj Fishta, Dom Lazër Shantoja, Hasan Prishtina, Faik Konica, Át Anton Harapi, Aleksandër Xhuvani, Hafiz Ali Kraja, Marije Shllaku, Musine Kokalari, Shën Nëna Tereze, Don Simon Jubani, Aristidh Kola dhe Ismail Kadare.

Gojëtaria e vjetër shqiptare dhe mendime të personaliteteve të shquara botërore për gojëtarinë

Paradigma historike e ndërgjegjes së lirisë, titullohet shkrimi për fjalimin e Konstantinit të madh Ilir, vlen për t’u cituar e që ka të bëjë me (Ediktin e Milanos për liritë fetarei vitit 313): “Hyjnisë së lartë t’i bëjmë nderimin që me të drejtë i takon, duke iu dhënë të krishterëve të drejtën për të adhuruar të lirë. . Duke u bazuar në këtë dokument, na bën të kuptojmë se qysh në atë kohë i kanë dhënë një rëndësi të veçantë tolerancës fetare, paqes, lirisë së mendimit dhe shprehjes, duke mos ia mohuar të drejtën e adhurimit askujt. Autori flet edhe për vlerat retorike klasike të atij fjalim-edikti.

Gojëtaria, në librin e Buzhalës vazhdon rrugëtimin me Skënderbeun. Autori, ka përzgjedhur dy fjalime historike: Fjalimin e Gjergj Kastriot Skënderbeut përpara arbërorëve pas çlirimit të Krujës nga osmanët më 28 nëntor 1443 dhe Fjalimin e tij në Kuvendin e Lidhjes së Lezhës më 2 mars 1444, në kishën e Shën Kolit. Autori i vlerëson si fjalime kryehistorike, që ndërlidhen me dy ngjarje të mëdha historike. Tesktet merren nga Barleti, por jepen edhe ato të Nolit. Po shkëpusim një fragment që më la mbresa si lexuese e librit: Ashtu si ju kujtonja ashtu ju gjeta, stërnipër të thjeshtë të një race të vjetër e bujare trima dhe besnik të pa tronditur të vendit dhe të mbretit tuaj.. Buzhala me një elegancë prej një studiuesi këmbëngulës dhe pasionant, na ofron fjalime të rëndësishme historike.

Fjalimin e radhës e titullon: Panagjeriku i Pal Engjëllit, të cilin e bënë në Raguzë, me rastin e vizitës së Skënderbeut atje. Do shkoqisim këtë frazë nga fjalimi i tij: Çka është pra më fisnike, më e ndritur dhe më e spikatur se qyteti i Raguzës, i cili jeton e qeveriset me ligjet e veta pa iu dhënë e pa iu shtruar kujt Pali e njofton për pavarësinë e Raguzës, i cili ka edhe pozitë të përshtatshme gjeografike, për ta ushtruar atë mvehtësi të tij dhe kushte për zhvillimin e tregtisë.

“Barleti ka formim klasik për shkrimin e tij: atë aristotelian, siç janë thirrjet, patosi dhe etosi”, vlerëson autori, duke shtuar se Skënderbeu, nëpërmes Barletit, na del Mbrojtës i Lirisë.: “Askund nuk përdor formula fetare të krishtera! Ani pse Barleti ishte një prift, dhe anise ai shkruan: “Tani, ndonëse rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër dhe një shpirt, me gjithë këtë asnjë nga këta s’më kish dëgjuar kurrë të zë n’gojë atdhenë, lirinë dhe krishtërimin, gjersa ardhi rasa në betejë të Nishit…. Tingëllojnë të fuqishme edhe sot ato fjali: “Lirinë e pashë se e keni kudo, në kraharor, në ballë, në shpatat e në ushtat….” (përkthim i Nolit).

Ja si duket analiza retorike e Buzhalës:

“Për nga retorika e shprehjes, Fjalimi i Skëbnderbeut që e shënon Barleti, përdor thënie figurash të eksklamacionit, thirrmës, lavdit. Lavdi, nga heroi, kapërcen tek liridashësit. Fjalitë e tilla eksklamative, thirrmore, dhe me intonacion thirrmor, shprehin ndjenja të forta, patos të zjarrtë, etos të fortë moral, luftarak, atdhedashës dhe liridashës: ‘Të nisemi, pra, pa ngurrim dhe kudo të tregohemi me guxim prej fitimtarësh; fati do të na ndihmojë në përpjekjet tona, fati, që gjer më sot s’na është ndarë në çdo punë e na ka ecur për bukuri.’ Tipi i tillë i thënies retorike, shfaqet më i fuqishëm. Teksti është i pasur me gamën e gjerë të botës emocionale (shpreh atdhedashuri, liridashje, zemërim fisnik kundër armikut, habi që fuqizojnë dashurinë e trimërinë, lumturinë e gëzimin e çlirimit, shpreh keqardhje, mobilizim, fjali pyetëse që shprehin nxitje e vrull etj… Nga ana tjetër, bien në sy edhe figurat retorike të përforcimit ((auxesis), shkallëzimi i fjalive me ton gjithnjë në rritej, gjithnjë e më të ngritur, përforcime të përsëritjes së fjalëve dhe ideve, denduria epigramatike, që sintetizon thelbin e fjalisë në formë sentence që merr përmasa historike (“Lirinë nuk e solla unë, por e gjeta këtu”)… Sikur të mos ishte personalitet historik, as kjo thënie nuk do të kishte mbijetuar. Sa historikisht vetëdije-formuese është kjo thënie ndër ne!

Mesazhe të fuqishme na përcjell edhe sot”

Fjalimin e radhës Buzhala e ka titulluar Biografia e heroit të kulturës: Fjalimi profetizues për shembjen e armikut, dhe kush do mund ta bënte këtë përveç Pjetër Bogdanit. Me pasion dhe punë të palodhur Buzhala na i sjellë në këtë libër këto fjalime, të cilat janë thënë në raste të veçanta, Bogdani me rastin e vdekjes së ungjit të tij Ndre Bogdabit. Buzhala jep edhe një biografi të Ndreut, për ta njohur lexuesi se kush ishe ai personalitet që mbajti fjalën e rastin. Pjetër Bogdani është i njohur me libritn e tij “Çeta e profetëve” dhe me plot të drejtë Buzhala Boganin e quan predikues të shqiptarizmit i humanizmit dhe i dijes. Oratoria e vjetër e personaliteteve të kombit përfundon me fjaimin në Kuvendin e Arbërit të Vincenvc Zmajevikut, të cilin Prend Buzhala e titullon: Mrekullia e qenies arbënore, trashëgimi shpëtimi edhe për të sotmen, në këtë fjalim përshkruhet gjendja reale e toakve shqiptare. Ai u angazhua që lutjet dhe shkolla të mbaheshin në gjuhën shqipe.

Nga gojtaria e rilindësve shqiptarë e deri te koha jonë

Libri vazhdon me shpalosjen e fjalimeve të rilindësve shqiptarë, të cilit i prinë Abdyl Frashëri e që autori e quan Fjalët emblematike që bënë Shqipërinë, ku këtë fjalim ai e mbajti në Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit. Abdyl Frashëri, vëren rrezikun e gllabërimit të tokave shqiptare edhe nga fuqit tjera dhe e arsyeton domosdoshmërin e Kuvendit të Lidhjes së Prizërenit dhe thirrjen për kryengritje ku ndër tjera thekson: Porta e lartë nuk dëshiron t’u dal në ndihmë shqiptarëve , në kohën kur fshinjët mësyjnë për të rrëmbyer territoret shqiptare.. Vetëm një studiues serioz siç është Buzhala, me këtë arsenal të fuqishëm, njohurish për fjalimet e personaliteteve mund t’i sjellë lexuesit këtë arkëz të vlefshme një thesar të çmuar.

Këtu vend meritor kanë edhe mendimet e Aligerit për oratorinë ku ndër tjera citojmë: Dhe shfaqet në mbrëmje kur retorika flet përmes shkrimit, nga një distancë.

Fjalimin e At Shtefën Gjecovit, Buzhala e titullon: Etosi nacional i kuvendit dhe pleqnisë, të cilin e ka mbajtur në Krujë ditën e Shën Gjergjit. Si çdo herë Buzhala i pa përtesë, rrëfen biografinë e Gjecovit, i cili është i njohur si kodifikues i Kanunit të Lekë Dukagjinit. Libri, është i pasur, me fjalimet e personalitetev të mëdha shqiptare, Luigj Gurakuqit, me rastin e hapjes se Normales së Elbasanit, Petro Nini Laurasi në Kongresin e dytë të Manastirit. Vijnë edhe këtu tekste të personaliteteve të shquara botërore dhe mendimet e tyre për oratorinë.

Po ndalemi pakës tek fjalimi i Ismail Qemailit me rastin e shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, apo siç e titullon me plot të drejtë Buzhala: Fjalimi që priti pesë shekuj, natyrisht autori tregon pak histori si arriti deri tek ky fjalim: Për t’ia arrijtur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmuar gjaku i dëshmorëve dhe puna e vlefshme e patriotëve t’anë dhe të gjithë shokëve që muarrnë pjesë në këtë mbledhje dhe e të gjithë juve, që tani po ju gufon zemra nga gazi i madh.. Buzhala vlerëson se në të kaluarën ishte vendimtare arsyeja e rezistencës atdhetare kundër pushtuesve dhe arsyeja e këtyre betejave historike është ajo që i dha rëndësi të dorës së parë SHPIRTIT SHQIPTAR. Te ky shpirt, nuk është e habitshme, prandaj, përse edhe urtia, edhe pathosi, edhe etosi nacional, i ngjyrosin fjalimet e tilla në momentet kyçe të historisë sonë: “nuk ishte e habitshme që ai edhe te Fjalimi i tij të shprehte vlera të larta intelektuale, pa e ndërlikuar me shprehje të pakuptueshme, por arrinte të spikaste prirje sintetizuese: “Së këndejmi, ky Fjalim jo vetëm që përbën vlera të shquara të elokuencës e të entuziazmit të pafund kombëtar, i ardhur në Ditën e Pavarësisë e të Lirisë së shumëpritur pas pesë shekujsh; por paraqet dhe Zërin e Edukimit Etnik të pathyeshëm… “

Libri vazhdon me personalitete të shquara, të cilat në mënyra dhe rrethana të caktuara historike kontribuuan në ndryshimin e gjendjes së popullit shqiptar. Avni Rustemi në gjyqin francez, pasi vrau tradhëtarin e kombit Esat Toptanin, fjalimin e Mithhat Frashërit me rastin e themelimit të Lidhjes së mësuesve, fjalimin e Fan Nolit në Parlamentin shqiptar, si opozitë e tij e gjatë leximit vërejmë se fjalimi i tij është mbajtur pasi është vrarë Avni Rustemi në Vlorë. Do ndalem pak tek fjalimi i At Gjergj Fishtës, të cilin e mban me rastin e varrimit të Avni Rrustemit. Buzhala këtë fjalim e quan: Porosia e madhe e Fishtës për idealizimin shqiptar. Fishta, ishte orator i madh i guximshëm dhe njeri realist. Po ta jap fjalën ktu mbi grykë të vorrit tand se ideali yt kombëtar do të triumfoj e Shqypnia ka me përparue e kire e lulzueme . Autori analizon: “Nëse estetika mbështetet kryesisht në zgjidhje e problemeve Të kategorisë së të bukurës, nëse etika trajton etosin (veprimtarinë e lirshme të njeriut), moralin), atëherë njeriu ka nevojë që ta shqyrtojë edhe një fushë-veprimtari të veten, siç është e vërteta. Kësisoj, edhe te Fjalimet e Fishtës përgjithësisht, po edhe te ai për Avni Rrustemin në varrimin e tij, ne lexojmë edhe bukurinë e shprehjes, edhe etosin kombëtar shqiptar, edhe të vërtetën që ai me aq pasion e kërkonte dhe të tri këto shëmbëlltyra të ndërgjegjësimit e të botës shpirtërore të njeriut, i thadron teshëmbëlltyra e Avniut.”

Autori me kujdes ka renditur fjalimin e Don Lazër Shantojës me rastin e 28 Nëntorit, pastaj të Hasan Prishtinës me rastin e varrimit të Luigj Gurakuqit, për të cilin autori analizon: “Meqë edhe ky Fjalim, rëndom i takon ligjëratës epideiktike (lavdit, lartësimi, mbrojtjes së një figure publike), atëherë pathosi apelativ i drejtohet sa shqiptarëve, sa një si bashkëbisedim e bashkëndjesi me bashkëluftëtarin, me njeriun e idealeve të përbashkëta.” Vijnë fjalime si i Anton Harapit me rastin e varrimit të Çerqiz Topullit të cilin autori e titullon: Vizioni e kodi retorik i qenies shqiptare, ai mes tjerash në këtë fjalim do të theksonte: Ku veni o burra, Cerciz e Mujo, dy fjalë ka me ju Shkodra kreshnike, këtu në log të kuvendit para se të ndaheni. Nuk marrë parasyhs c’krahine e cet e c’besim patët, më mjafton të dij se besuet në një zot, e si Kristal i kulluet rrodhi ndër dejt t’uej gjaku shqiptarë. . Fjalime në këso rastesh e rrethanash lexuesit i vinë me këtë libër të cilën Buzhala i grumbullon me pasion.

Fjalimi i Alekzandër Xhuvanit, në varrimin e At Gjergj Fishtës, po edhe i Hafiz Ali Krajës po në varrimin e Fishtës,i cili ndër tjera thekson: Vepra yte poet o poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të kombit shqiptarë,pse, në aktivitetin që ke zhvillue ndër konferencat politike ndërkombëtare, nuk je tjetër vecse me i sigurue kombit tanë të drejtata , që ai i ka jetike e si ma i vjetri komb në ballkan. Nuk kanë mbetur pa u përfshirë as personalitetet femra në këtë libër të cilat më fjalimet e tyre sidomos në gjykatë kanë lënë gjurmë në historinë e kombit. Më habit fakti si nuk u gjend asnjë fjalim apo thënie e Shotë Galicës, Zhanë Darkës shqiptare. Me vlera edhe historike edhe oratorike, vjen Fjalimi i Marie Shllakut në gjyq,i Musine Kokollari, po ashtu në gjyq. Do të ndalem tek nobelistja e vetme shqiptare deri më tani, Shën Nënë Tereza. Këtë fjalim të mbajtur në Oslo studiuesi Buzhala e titullon: Fjalimi Shën Terezian i paqes dhe mbrojtjes së jetës, mua më la mbresa ky fragment nga ai falim i saj para botës që u tubua për t’ia dhuruar çmimin Nobël për paqe: Më bën të mendoj se katërqind vjet më parë , kur Shën Francesku e krijoi këtë lutje, njerëzit duhet të kalonin po ato vështërsi, që kemi sot, me që na përshtate kaq shumë. Ta falënderojmë Zotin për mundësinë që kemi, gjithë së bashku, sot, për këtë dhuratë të paqes që na kujton se jemi krijuar për ta jetuar këtë paqe. . kah fundi autori përfshin fjalimin e Don Simon Jubanit që e mban meshën e parë pas demokratizimit të Shqipërisë, të cilin autori e titullon Fjalimi i qytetërimit të lirisë dhe lirisë fetare, si i pari fjalim, prelud, i proceseve demokratike në Shqipëri.

Edhe çështja arvanitase zë vend në fjalimet e personaliteteve, të cilat Buzhala i ka mbledhur në këtë libër, si ai i Aristidh Kola-s, ligjëratë e tij e mbajtur në Athinë. Dhe Ismail Kadare e përmbyll këtë maratonë fjalimesh që autori me pjekuri, durim, mençuri na i ka sjellë në këtë libër. Fjalimin e Kadaresë e titullon: Diskursi Kadareian për lirinë, këtë fjalim Kadare e mban në Izrael, ku merr çmimin Book Fair. Në këtë fjalim Kadare mes tjerash potencon: Unë isha një shkrimtarë murg i letërisë e natyrishme të kasha një lidhje positive, hormonioze me lirinë. Po merrja një cmim të madh për lirinë në letërsi, në kohën që gjysma e veprës sime nuk ishte shkruar në liri , por në robëri..

Përfundim

Karakteristikë e llojit të veçantë i këtij libri është, fjalimet e personalitetev shqiptare, emrues oratoria që nga historia e lashtë deri tek koha e sotme. Nëse te Pal Engjëlli, autori vëren poetikën panagjerike që imitojnë veprat e lavdishme të oratorëve paraardhës të tyre, si limpiacusi i Gorgias, Olimpiazi i Lysias apo Panegjeriku dhe Panathenaicus-i, fjalimi i famshëm i Perikliut (sipas Tukididit, hyn në radhën e panagjerikut), te Bogdani autori thekson se ndër shekuj, arbri e shqiptari, ka kërkuar nga Njeriu i letrave që të jetë edhe profet; se mjetet kryesore shprehëse të këtij Fjalimi, janë rrëfimi historik biografik dhe evokimet jetësore; fjalimi gërshetohet e shprehet me një EVOCATIO, sipas traditës antike romake, me anë të të cilës (evocatio, si fjalë e përnderimit hyjnor), nderohen njerëzit e shenjtë. Kësisoj, ky fjalim mandej merr edhe tone elegjiake, thuret si një baladë për gjendjen e rëndë. Paraqitjen e Jani vretos e cilëson si ligjëratë iluministe e një epoke të re, kur Vreto shfaqte interesime sociologjike, filozofike, etike, politike dhe gjithsesi, edhe të letërsisë artistike, mbasi ii ishte në korrent me veprat, mendimet e idetë e autorëve të njohur evropianë, meqë njihte gjuhë të huaja, me besim të palëkundur në forcën e arsyes njerëzore, dhe në përparimin dijeve shkencore. “Jani Vreto ligjëron si një folës i mirë përballë dëgjuesve të mirë e atdhetarë; ai flet drejtpërdrejt, por shtjellueshëm, duke ishfaqur shkallë-shkallë qëndrimet e pikëpamjet e tij”, vlerëson autori. I kësaj ryme është edhe vlerësimi për fjalimin e Hoxhë Hasan Tahsinit: Fjalimi që ndau epokën e dijes nga ajo e errësirës: “Diskursi i tij është diskurs retorik mbi dijen dhe arsimin. Gjithnjë sipas shembullit antik, aristotelian, dhe civilizimeve religjioze që erdhën më vonë; ai ndjek atë traditë që e quante retorikën si mjet të udhëheqjes së njerëzve për edukim, arsimim e formim.”

“Të shumta janë edhe Fjalimet që e shquajnë si orator Luigj Gurakuqin, një personalitet që u spikat në shumë fusha: në atë të jetës politiko-shoqërore dhe në atë të jetës arsimore-kulturore” thotë autori dhe e karakterizon fjalimin e Gurakuqit si Shpërthim në një përmasë tjetër gojëtarie, pothuajse përmasë platonike, ku edukimi ka edhe vlerat e së bukurës, edhe ato të një realiteti të epërm, dmth atë të një humanizmi si vetëdije të zgjuar moderne, si vetëdije për harmoninë shqiptare, ku shpirti i folësit duhet të ligjërojë sa më bukur, sa më ëmbël, si lyra e Amfionit dhe Orfeut dhe ku ligjërimi i bukur dhe i mirë gërshetohet me të vërtetën. Të tilla janë edhe fjalimet e rilindasve tjerë që u përmendën më lart. “Bukuria dhe porosia e amshueshme edukuese e një fjalimi” komenton Buzhala për fjalimin e Mithat Frashërit. Me vlera komentue4se retorike është edhe shkrimi “Karakterizimi e zemërimi aristoteliani Fan Nolit përballë anarkisë” (“Shakaxhiu i përparimit dhe pesë anarkitë”, fjalim i Fan S. Nolit i mbajtur në parlamentin shqiptar më 1924). Për Nolin autori thekson se “Një ndër mjeshtrit më të spikatur të shkrimit retorik, ka qenë Fan Noli. I njohur si Njeri i Letrave në poezi, publicistikë, përkthime, dramaturgji, historiografi, muzikologji, ai prirjet e tij folëse i shfaqi edhe si klerik dhe politikan. Dhe kudo u shqua aftësia e tij oratorike… Perëndimorja shfaqet si shpëtim, ideal, kryeideal për përparim, liri e demokraci. Aty ai merr frymë, është vetvetja, me identitetin kulturor evropian!”. Kurse për Faik Konuicën, ai na e jep profilin e tij oratorik në planin e nivelit të lartë intelektual: “Prandaj, oratoria klasike do të ishte e varfër për ta përshkuar Fjalën e tij të Shkruar. Nga ana tjetër, ai është i dalluar për qëndrimet kritike që ka mbajtur jo vetëm ndaj figurave të shquara kombëtare, që nga Naim Frashëri e deri te Noli e Gurakuqi; por edhe për qëndrimet e tilla për sa i përket karakterit të shqiptarit. “

Karakterizim interesant retorik autori e zbërthen edhe për fjalimin e Shën Nënës Tereze:

“Në strukturën e tij, ky fjalim sikur u përgjigjet tri kërkesave të Aristotelit për retorikën e ato janë: ethos-i (besueshmëria), pathos-i (hapësira e krijuar emocionale)dhe logos-i (argumentet para publikut). Nëse fjalimet me ethos të shpeshtën i karakterizon, sikundër thotë Aristoteli, besueshmëria, ato shpallin edhe misionet edhe vizionet për një botë më të mirë. Prandaj ajo shpall se ishte Misionare e Dashurisë, kurse Vizioni i saj i ishte për një Botë pa varfëri ekstreme. Ajo me këmbëngulje ishte në mbrojtje të jetës, prandaj quhet dhe Misionare e Jetës, edhe kur të tjerët shfaqën dyshime ndaj kërkesave e programit të saj në mbrojtje të jetës (sidomos ndaj abortit).”

Duke e përmbyllur karakterizimin oratorik të kadaresë, autori vë në dukje se “Ismail Kadare shquhet edhe për Fjalën e Gjallë, të drejtpërdrejtë, në disa forma të komunikimit publik: në Fjalimet ceremoniale të marrjes së çmimeve e mirënjohjeve prestigjioze botërore; në intervistat e shumta në mediet elektronike e të shkruara, në debatet me lexues etj. Duke qenë figura epiqendrore e letërsisë së sotme shqipe, padyshim që Kadare ka shuar edhe kureshtjen e të gjitha shtresave shoqërore për çështje nga më të ndryshmet: për letërsinë, për aktualitetin, për Kosovën, identitetin nacional dhe për problemet më të mprehta të shoqërisë shqiptare.”

Kjo do të thotë se Buzhala ofron një tryezë të pasur nocionesh, analizash, komentimesh, observimesh, një gërshetim të mahnitshëm dijesh dhe burim frymëzues intelekti, gjithnjë me një citatësi tejet të pasur nga retoristët e të gjitha kohëve.

Libri i Prend Buzhalës “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar. Ese, trajtesa,studime,antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare” (Vëllimi i parë), është një vepër monumentale e rrallë në letrat shqipe.

ROMANI I TRAGJIKES SË KËRKIMIT TË FRYMËZUESIT JETËSOR

April 14, 2016 by dgreca

(Mikel Gojani: “Rrugëtim nën zë”, roman, botoi “Zef Serembe” Prishtinë 2015)/

Nga Prend BUZHALA/

Po të lexohen përnjëherësh librat poetikë të Mikel Gojanit, si ata për fëmijë, ashtu edhe ata për të rritur, do të vëresh se këto vepra i përshkon si një fill i kuq gjepografia artistike ose gjeopoetika, sikundër thuhet në interpretimet moderne letrare.Problematika e veprimtarisë, jetës, angazhimit dhe idealeve të Mësuesit e të Frymëzuesit në ambientin shqiptar nën rrethana e kohë të ndryshme, kaq komplekse, përbën boshtin tematik të këtij romani, por autori bën dhe zhdrivillime të tjera në planin shumështresor të kompozicionit artistik, aty ku ndërkëmbehet kronologjia narrative e kohëve me rrëfimin refleksiv me anë të bartësve të shumët të rrëfimit e që e bën më komplekse veprën.

Prologu i shkrimeve:gjeopoetika e krijuesit

Rrëfimi kryesor merr rrjedhë tragjike me vetëvrasjen e protagonistit në kushtet e lirisë. Repriza targjike ksihte ndodhur kund nja gjysëmëshekulli më parë, kur ishte vrarë mësuesi Marin Sh.Kurse tash ndodh repriza dyfish më tragjike: ai që u kishte qëndruar të gjitha furtunave të paraluftës, paslufta e vret me vorbullën e shtjellat e fatit! Nëse nëpërmes personazhit të Xha Lazrit, si bartës rrëfimi e kujtese, shpalohen histori, bëma, përshkime të bukura të jetës, të traditave, të solidarësisë e të mikpritjes në fshat, shpalohen mall e nostalgji; nëpërmes bartësve të tjerë të rrëfimit (Nini S) shpalosen dija e arsimi, idealizmi e sakrifica.

Cili ishte fati i arsimtarit idealist dhe cili i kërkuesve të gjurmëve të jetës së mësuesit, si Kërkues i Frymëzuesit historik, nacional, identitar e jetësor?

Hapësira shqiptare me historinë e saj, me frymën e aktualitetit dhe përgjithësisht qenia e identiteti nacional artikulohen, shkruhen e këndohen përqendrueshëm dhe pa u ndalur. Prandaj gjithë ajo toponomastikë poetike, kjo gjeografi e tillë shpirtërore, e shtrirë në disa forma letrare e joletrare, takohet tek të gjithë librat e tij, mbi 30 tituj të botuar: tek pesë përmbledhjet poetike, tek romanet “Ai vjen me shirat e pranverës” dhe “Rrugëtim nën zë” (2014), tek tri përmbledhjet poetike për fëmijë, ashtu sikundër kjo gjeografi e kërkimeve shpirtërore haset përqendrueshëm edhe tek librat me kritika e studime letrare si “Tradita dhe bashkëkohësia”, “Mendësi krijuese” dhe “Bota e mendimit”. Ndërkaq, edhe te vëllimet e publicistikës historike, të monografive publicistike jetëshkrimore, apo të udhëpërshkrimet (gjithsej 11 të tillë, ku po i veçojmë librin “Mësonjëtorja e Zllakuqanit” me bashkautor Pal Canajn, “Kolë Mirdita edhe diellit i jep dritë” dhe “Nju Jorku, botë në miniaturë”). Tek një poezi “Dritarja e Dashurisë”, e hershme, poeti këndonte:

Shpeshherë –

Nga Dritarja e Dashurisë

Vjedh peizazhe Lure

Ndërtoj ura Bune

Ylberin mbi Tropojë, ndërtoj

Një si prolog poetik i gjeopoetikës së poetit, ku krijuesi ka investuar dashurinë e tij jetësore dhe idealin e tij krijues-estetik. Dhe, që në fillim, krijuesit i dalin në ndihmë peizazhet e Atdheut e urat…

Kërkimi i Frymëzuesit:ose Mësuesi idealist shqiptar

Nga ana tjetër, sikur e gjithë tematika e motivimi i shqetësimeve letrare e shkrimore, ngushtohet e përqendrohet vetëm te një pikë: te poetika atdhetare dhe te fryma e amshueshme e rezistimit. Kjo poetikë bartet edhe te romani i fundit “Rrugëtim nën zë”, ku këtë gjeopoetikë ai e koncepton, prandaj, si ideologji të tijën romanore. Më saktë, do të thoshim se personazhet ideografike e autoideografike të këtij romani.

Fjala është për protagonistin mësues, Marin Shpati, dhe nuk është e vështirë për ta zbërthyer si prototip të Mësuesit Ndrecë Ndue Gjoka, për të cilin Mikeli ka shkruar dhe një libër të tërë (i botuar si fejton në vazhdime në “Rilindja”), ndërkohë që gjurmëve të tij jepet edhe protagonisti që kërkon këto gjurmë, Nini. E pra, mjediset e veprës janë këto afër nesh e pranë nesh, të fshatrave përreth, me etnopsikologjinë, etnografinë shpirtërore, me rrënjët e veta historike të identitetit kombëtar. Historia i riaktualizon imazhet e kujtesës e të tragjedive të jetuara; sfondi romanor mbulohet me metafora të trazimit shpirtëror. Madje vepra hapet me një prolog e me tekstin kërkues që në fjalitë e para:“Ndoshta nga zbrazësia e jetës, Njeriu kërkon gjurmët e humbura në errësirë pa mallkuar gjurmët e tij të jetës dhe miken kohë. Ka çaste kur Dega e Kujtimeve luhatet kur meditimet fluturojnë si zogj të ngrirë pas stinës plot lot e brenga.”

Romani strukturohet nga tekstet e një prologu në fillim të veprës e një epilogu në fund, nga katër pjesë e ku secila pjesë ka kapitujt e këtij rrugëtim-kërkimi. Ndonëse tema qendrore e romanit është ajo e mësuesit, e arsimimit, e iluminizmit kombëtar dhe e atdhedashurisë; megjithatë, nëpërmes përshkrimeve, shtresave narrative, reminishencave historike apo të kronologjisë shpirtërore, jepen edhe një fokus i gjerë temash, si ajo e dashurisë mes Ninit dhe Siborës, ajo e kërkimit të gjurmëve të së kaluarës (si “Historia e pazbuluar e varreve”), ajo e vetëmohimit për kulturën, ndërsa shtresime më vete, përbëjnë pjesët, sidomos ato të fundit, për përplasjet e dilemat hamletiane mes jetës e vdekjes. Nëse mësuesi iluminist e revolucionar Marin Shpati, që i takon Luftës së Dytë Botërore dhe viteve të pas kësaj lufte, vritet i ri nga një dorë vrastare, po ashtu edhe mësuesi e krijuesi Nini S. e përfundon jetën tragjikisht, duke vrarë veten, në një spital në botën e jashtme.

Ç’është e vërteta, Mikel Gojani, që nga romani i parë bart temën e madhe të Kërkimit të Frymëzuesit që përfundon tragjikisht. Kështu ndodh edhe me idealistët e rinj te romani i parë, që nuk arrijnë t’i çojnë frytet e veprimtarisë vetëmohuese deri në fund dhe nuk e shohin dritën që vetë e kanë përhapë dhe mbjellë. Nëse mësuesi Marin Shpati që mbolli dritën e arsimit e të atdhedashurisë si në Kosovë, ashtu edhe në Mirditë, nuk i gëzon këto fryte për hir të kundërthënieve të ashpra të kohës, atëherë, cili është sistemi i motivacionit që e përligj vetëvrasjen e intelektualit të ri në rrethanat aktuale? Personazhi Nini S. ka katër kika a maja të përkushtimit të tij jetësor: arsimin, krijimtarinë, atdhedashurinë dhe dashurinë si emocion i bukur që i jep kuptim jetës. Është në karakterin e qenies krijuese njerëzore që të jetë i motivuar nga dëshira për të arritur rezultate, me përpjekjet që të jetë njeri i sukseseve dhe i vlerave. Njerëzit e tillë sigurisht që i dinë fytyrat e shëmbëlltyrën e jetës së hapur, mu ashtu si marinari që ia di fshehtësitë e lundrimit detit të hapur. Bob Marley, muzikant e kitarist legjendar xhamajkian, do të thoshte: “Madhështia e një njeriu nuk është në faktin se sa pasuri ai fiton, por në ndershmërinë e tij dhe në aftësinë e tij për të ndikuar tek njerëzit përreth tij pozitivisht.”

Metafora e madhe e romanit:rubikoni i dashurisë së mohuar

Së këndejmi, integriteti i tërësishëm i personazhit, pasuria e njeriut të suksesshëm, do të jenë pikërisht ata gurë që të tjerët i hedhin mbi të. Dhe përfytyrojeni intelektualin që u qëndron këtyre sfidave nëpër kohë; shpirtmadhësinë e tij që i kapërcen këta kapituj të rëndë ekzistence. Dhe, mu aty, si nga burimet e pashtershme, do të vrujojnë forca të shumëfishuara jete, krijimtarie e iluminizmi shpirtëror e njerëzor.

Duke e dhënë rrugën jetësore të Nini S., fëmijërinë e rrugën e arsimimit të tij, rrugën e veprimtarisë së tij arsimore, kulturore, krijuese e atdhetare; duke u ballafaquar me pengesat që nga familja e deri te shoqëria, duke mos arritur ta kapërcejë rubikonin e dashurisë së mohuar e të jetës, dhe duke ia dhuruar përkushtimin e tij gjithçka jetës, arsimit, e artit, ai mbetet brenda këtij rubikoni psikosocial:

“I thanë se janë të detyruar që Nini t’i nënshtrohet një operacioni, i cili do të përcillet me komplikime, mirëpo shprehen optimizmin se do ta kalojnë edhe këtë rubikon jetësor me të cilin po përballej Nini.”

“Unë, do të ndjej se mbetem në gjysmë të rrugës. Jam i bindur se assesi nuk do të kem mundësi ta kaloj rubikonin. Dëbora e madhe ka vështirësuar çdo gjë”, tha me vete dhe vazhdoi: “ Edhe ëndrrat, të cilat më përfytyrohen pareshtur, po ma zënë boll frymën.”

Fjala “rubikon” që përsëritet si procedim psiko-motivor i romanit, madje, shfaqet edhe tek kapitulli fundit “Në vend të epilogut ose prologut: Nini (s’)e kaloi rubikonin jetësor”. Ai nuk arrin ta kalojë këtë rubikon, edhe për shkak të dashurisë së refuzuar nga personazhja, edhe për shkak se vetë personazhi është sinonim i refuzimit të së keqes në jetë. Rrethanat janë të tilla, vrastare… Metafora e madhe e romanit qëndron pikërisht në faktin pse personazhi i zbulon vlerat e mëdha të jetës dhe pikërisht te kjo njohje e sprovë përjetimi ai e pëson! Prandaj, ka dhe një zhytje të personazhit në labirintet e misterit jetësor-ekzistencial, të përfundimit të tij në një spital psikiatrik jashtë. Filologu e orientalisti gjerman Max Muller, do të thoshte: “Një lule nuk mund të lulëzojë pa diell dhe njeriu nuk mund të jetojë pa dashuri.” Kështu, kapitujt e fundit të romanit, sikur përmbajnë një tjetër strukturim tekstor, që përshkohen nga situatat psiko-ekzitenciale.

4-Poetika e thellësisë:Kërkimi i Misterit e i Labirintit të Fatit

Sido që të jetë, romani “Rrugëtim nën zë” ka një poetikë sa ndërliqshme, aq edhe të thjeshtë. Të ndërliqshëm këtë strukturim e bëjnë procedimet moderne të rrëfimit, sikundër janë përfshirja e disa narratorëve, si një Unë që nis dhe përmbyll rrëfimin romanor e që na shfaqet si vetje e krijimit të iluzionit të vërtetësisë, që zë fill mu te vetja, te subjekti, te burimi krijues autorial; bartës rrëfimi është edhe Nini S. që jepet në kërkim të gjurmëve të Frymëzuesit dhe përfundon te Kërkimi i Misterit e i Labirintit të fatit. Ky rrugëtim “nën zë”, si thotë autori, përbën atë shtresën e fshehtë, të dytë, të gjallimit, pamjen tjetër të jetës e të dramatikes ekzistenciale. Kjo dramë shpirti zë të ajgëtohet, të endet e të shpaloset nga kapitulli në kapitull, dhe, në ata të fundit, e rëndomta e rrëfimit, merr kahe krejtësisht tjetër, të papritur, mu ashtu si ia dikton logjika e artit e jo ajo e zgjidhjeve me hepiend.

Bartës i rrëfimit është edhe Xha Lazri, që rrëfen për mësuesin Marin Shpati, për të kaluarën dhe për trashëgiminë këtij mjedisi. Është edhe Sibora, një mësuese e intelektuale që i gjendet krah, por që rrugët e labirintet e fatit e hedhin edhe atë në refuzim… Komplekse, në këtë drejtim, na paraqitet edhe poetika e kohës, ajo e Luftës së Dytë, kur mësuesi jep mësim në këto anë, dhe ajo e dekadave të fundit.

Këtë kompleksitet narrativ-kohor, autori e strukturon me sukses, nëpërmes bartësve të rrëfimit dhe zhdrivillimit kronologjik të ngjarjeve.

Nga një rrëfim i mirëfilltë për ngjarje e situata, autori kapërcen te një rrëfim refleksiv e që përbën një tjetër vlerë artistike. Përmasa e tillë narrative, vjen si një analizë e strategjisë së zgjidhjes së problemeve të botës së brendshme të personazheve, nga njëra anë, dhe shënjon depërtimin në thellësitë e kërkimit tematik, nga an tjetër. Shqiptohet si një poetikë e thellësisë.

NJË DËSHMI ELOKUENTE NË FUSHËN STUDIMORE LETRARE

January 19, 2016 by dgreca

Recension:Prend Buzhala: Trilogji e letrave shqipe”, botoi SHB “Rozafa”, Prishtine 2016/
Shkruan: Mikel GOJANI/
Prend Buzhala, është emër i njohur i letrave shqipe, jo vetëm i përmasave kombëtare, por edhe më gjerë. Gama e veprimtarisë së tij letrare është mjaft e gjerë dhe më interes shumëdimensional. Ka shkruar, prozë, poezi, kritika letrare, publicistikë, eseistikë etj.
Buzhala është një studiues i mirëfilltë, studiues i artit të shkrimit, i lashtësisë dhe gjuhësisë. Në fushën e kritikës letrare, ku spikat natyra e tij prej një vrojtuesi të spikatur, të preokupuar për çështjet e letërsisë dhe të kulturës kombëtare të hershme, por edhe të aktualitetit, ndryshe nga shumë kritikë të tjerë. Ambiciet për të prezantuar arritjet në fushën e letërsisë, e kanë plotësuar dimensionin e këtij studiuesi të letërsisë shqipe.
Pra, kritika letrare përbën një dimension themelor të krijimtarisë së tij në atë kuptim profesional, sa mund të konsiderohet nga kritikët më të frytshëm dhe më të suksesshëm të kohëve të fundit. Kjo ka disa arsye të veçanta.
Ky studiues e kritik letrar këto ditë lexuesve ua ofroi librin të titulluar “Trilogji e letrave shqipe” (Autorë dhe vepra: përqasje historiko-letrare).
1. Librit i paraprin një parathënie e autorit, i cili shpalos pretendimin e tij të qëllimit të botimit të këtij libri. Me këtë rast, autori Buzhala shprehet se që nga Hegeli, kur përmenden strukturat universal konkrete në letërsi, e deri në ditët e sotme, vepra letrare është konsideruar si çështje e krijim krejtësisht individual, nga njëra anë, dhe, nga ana tjetër, është konsideruar po aq edhe çështje universale. Këtë individualitet dhe këtë universalitet, edhe letrat e autorëve të Kosovës, i heqin fillet e tyre që nga universaliteti i latinitetit ilir në krye me Shën Jeronimin e Niketë Dardanin, duke kaluar përmes latinitetit arbëror, për të zënë fill me shkrimin shqip të veprave të Pjetër Bogdanit e deri tek gjeneratat e Atë Shtjefën Gjeçovit… autorë e letra që kaluan sprovën e gjakut, vrasjeve, ndalimeve e mohimeve të së keqes universal të pafund nëpër shekuj… Kurse letërsia bashkëkohore shqipe e Kosovës, do të konsiderohej periudha prej Luftës së Dytë Botërore e këndej, kur kjo letërsi përjetoi renesancën e vet të vërtetë krijuese në të gjitha zhanret letrare: në poezi me emrat e E. Mekulit, A. Podrimjes, Rr. Dedaj, M. Kërveshit, B. Musliut, M. Gashit, F. Gungës, A. Shkrelit; në prozë me veprat e A. Pashkut, M. Ramadanit, R. Qosjes, R. Kelmendit, M. Krajës, J. Buxhovit, E. Bashës; në dramaturgji me emrat e J. Relës, Y. Shkrelit, T. Dërvishit etj; vijnë emra të tjerë deri tek gjeneratat më të reja krijuese të dekadës së mbas luftës së fundit në Kosovë. Por krijuesve shqiptarë iu desh që të martirizohen e të binin si luftëtarë për çështjen e lirisë, do të shprehej poeti ynë Ali Podrimja… ani pse nuk e gëzuan atë liri me shekuj e shekuj. Hajdeger do të thoshte:”Ajo që mbetet, e krijojnë poetët”. Dhe si i krijuan shkrimtarët këto vlera kaq thelbësore e universal?- shprehet ndër të tjera kritiku Buzhala.
Libri Trilogji e letrave shqipe e autorit Buzhala është e konceptuar në tri pjesë: Pjesa e parë: “Nga letrat e latinitetit ilir”; Pjesa e tretë “Nga letrat arbërore” dhe Pjesa e tretë “Nga letrat moderne shqipe”, sado që secila pjesë qëndron më vete, megjithatë përbejnë një tërësi, pasi përshkohen nga një ide unikate dhe trajtojnë një subjekt përmbajtjesor, që vijojnë nga njëra pjesë në tjetrën.
2. Prandaj, siç vërehet nga trajtimi i temave të cilat autori Buzhala i kapërthen nëpër këto pjesë të këtij libri, të sistemuar në kapituj dhe nënkapituj, shihet qartë që ai ka bërë përpjekje që problemet letrare dhe studimore t’i trajtojë dhe t’i shtrojë në rrafsh të zhvillimit, pra të evoluimit të dukurive letrare dhe shkencore dhe në rrafsh të ligjërimit të veprave dhe autorëve të ndryshëm, duke filluar nga periudha ilire (kapitulli: Koha kur ilirët ndërruan kahen e historisë), duke filluar që nga Shën Jeronimi, Niketë Dardani, Konstandini i Madh etj. Autori Buzhala përmes këtyre figurave të hershme të letrave, shkencës dhe kulturës iliro-shqiptare përçon vlerat dhe kontributin që kanë dhënë këto figura në vënien e bazamentit dhe të bekimit të letërsisë, shkencës dhe të kulturës iliro-shqiptare.
Kapitullit të dytë, Nga letrat arbërore, i paraprin një shkrim eseistik, përmes së cilit shkrim sintetizon mendimin kritik të lirizmit modern letrar, ku duhet të mbështetet kjo përvojë dhe dinamike trajtuese, ku kritiku Buzhala shpreh mendimin e rrjedhave të shkrimit shqip, që sipas tij, shkrimet kombëtare fillojnë me përkthimet e Biblës në gjuhët kombëtare. “Latinishtja ka qenë (dhe ende përdoret si e tillë), si gjuhë e kulturës dhe e civilizimit evropian. Gjuha e arsimit, universiteteve, politikës, diplomacisë, gjuhë e shkrimeve. Është e pamundshme sikur po bëhet përpjekje këtu, që të hiqen paralele të ngjashme me Lindjen!” (Fq. 69).
Në vijim, autori rreket të trajtojë tema të rëndësishme, duke interpretuar reflektime rreth gjenocidit fetar që nga Aar Dushanio deri në shekullin XX: Dëshmia kulturore e letrare arbërore, me theks në Kosovën dardane me rrethinë gjate Mesjetës dhe periudhës së së Humanizmit dhe Renesancës; Humanistët arbërorë të Kosovës dardane: Intelektualë, historianë, piktorë, profesorë, teologë… Në këtë aspekt, brenda këtij sistemi konceptues cilitdo lexues i bie në vrojtim studimi i Buzhalës, rreth profileve vepruese, letrare, shkencore, teologjike dhe të tjera të shumë personaliteteve të spikatur të fushave të ndryshme që të cilët në këtë kohë të cilës i referohet autori artritin të ngrehin lartë ngrehinën e letrare dhe të shkencës arbërore në trojet dhe hapësirat ku jetonte etnikumi etnik, por me vlera të arrira duke depërtuara dhe në gjithë Evropën. Me këtë rast, autori Buzhala potencon emrat e spikatur të letërsisë, shkencës dhe kulturës arbërore, si Marin Barletin, Marin Beçikmenin, Martin Segonin, at Arman Teotonin, Gjon Mazrekun, At Shtjefën Zaharinë, fratin Jan Nikën, piktorët të njohur me reputacion evropian, Gjonj Injacin, Gjon Progonin, shek. XV, Vita Kuçin, piktor i madh , arkitekt arbërotr i ritit perëndimor, dhe rektor i kishës së Shën Mërisë në Kotorr, i cili me 18 skulptorë të tjerë arbëror e gurskalitës të tjerë arbëror katolikë, ndërtuan Manastirin e Deçanit, Mikel Tavarasi i njohur atëbotë në gjithë Evropën si skulptor, , Gjin Aleksin dhe Mafrk Nikollë Gjokën, Jak Pjetër Llukarin dhe shumë të tjerë të po atyre viteve. Në vijim autori Buzhala prezanton edhe një recension rreth librit të prof. Dr. Eqrem Zenelajt të titulluar, “Gjenealogjia e familjes shqiptare Albani nga Urbino dhe Bergamo e Italisë – Papës Clementi XI Albani (Pontifex Maximus”, botuat nga SHB “Faik Konica”, Prishtinë 2009. Autori po ashtu jep vlerësimet e tij kritike dhe letrare rreth këtij libri të rëndësishëm dhe me interes shumëdimensional rreth Familjes Albani, ku sipas autorit për “katër shekuj prezanton shkëlqim historik”.
Autori Buzhala në vazhdim të këtij librit, në kapitullin, Pjetër Bogdani në natura naturata, vazhdon po të njëjtën metodë të caktuar të ligjërimit dhe të interpretimit letrar dhe shkencor nga këndvështrimi përmbajtjesor, duke vënë në spikamë mbi të gjitha dimensionin semantik e ideor të figurës historike, letrare dhe shkencore të Pjetër Bogdanit, duke e cilësuar këtë figurë të shquar të historisë, shkencës, humanizmit dhe kulturës kombëtare si “Hero i kulturës, fjalës hyjnore dhe i fjalës amtare”. Me këtë rast, Buzhala portretin e Bogdanit e shpalos po ashtu edhe nga disa vepra letrare dhe artistike, si te drama e Teki Dërvishit, “Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit”, Rilindja”, Prishtinë 1990, te romani “Bimorja” të Anton Berishës, Rilindja, Prishtinë 1993 etj.
Pjesën e tretë të këtij libri autori Buzhala e konceptuar, Nga letrat moderne shqipe, duke potencuar për vlerat letrare dhe artistike të shumë shkrimtarëve të letërsisë shqiptare të periudhës moderne. Autori Buzhala nis kapitullin e tij me themeluesin e letërsisë moderne, Dom Ndoc Nikajn, i cili njëherësh njihet edhe si romansieri i parë shqiptar me romanin “Marcia” (1889, dhe veprat e tij letrare “Historia e Shqypnis”, po ashtu romanin e tij, Shkodra e rrethuese” 1913, pjesa I 1913 dhe “Shkodra e rrethuese pjesa II, që u botua disa herë prej viteve 1990 e këndej, “Kujtime të nji jetës së kaluese”, botuar më 2003 etj.
Në vijim autori Buzhala përmes majës së penës së tij jep vlerësime rreth disa individualiteteve dhe veprimtarive të shquara të një plejade të figurave të shquara të periudhës së kohës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe të Rilindjes kombëtare. Për subjekt shqyrtimi merr Gjergj Fishtën dhe disa vepra të tij, të ashtuquajtura “prodhime në prozë”. Flet edhe për shumë çështje të tjera të një rëndësie dimensionale që ngërthejnë veprën e Fishtës, si për tipologjinë dhe geneologjinë e zhanrit diskursiv fishtian; veprimin dhe shkrimin, polemosin dhe dijen, apologjinë shqiptare përballë botës, Nga apologjia e qëndrimit të tij kritik; Testamenti i edukimit me publikun etj. Dhe autori përfundon me një testament të Gjergj Fishtës, i cili ndër të tjera shprehet: “mue më mjafton që mund em t’i ketë mbërritë qëllimit d.m.th. me edukue publikun tue e nxitë kah përparimi e atdhedashnija.” (At Gjergj Fishta, “Botim përkujtimuer”, f. 40. “Trilogjia e letrave shqipe”, fq. 189).
Në vazhdën e këtyre figurave të këtyre dy epokave historiko-letrare, autori Buzhala merr për shqyrtim figurën dhe veprën letrare të Anton Zako Çajupit, të Ndre Mjedës, në fokus të kontributit të tij për gjuhën shqipe, Atë Luigj Palajt, si kujtesë e rëndësishme fetare, historike dhe e kulturës etj. Një kapitull të veçantë autori i kushton kontributit të At Shtjefën Gjeçovit në letërsinë shqipe, duke u ndalur te kontributi i kësaj kolane të letërsisë shqipe te zhanri i poezisë, prozës dhe dramaturgjisë, i cili me punën dhe angazhimin e tij ka lënë gjurmë të përjetësuara në letërsinë dhe kulturën kombëtare. Kapitulli i fundit, i titulluar, “Bota letrare: Letërsia tjetër”, ngërthen individualitete dhe vepra letrare të autorëve të vonshëm, duke filluar qysh nga paslufta e Dytë Botërore e deri në ditët e sotme. Në këtë kapitull autori fillon, Me Martin Camajn, në letrat shqipe, siç ai e quan “triptik”, duke u përqendruar në botën letrare të këtij shkrimtari, sui dhe te gjuha e receptivi i tij letrar, një shumë të frytshëm dhe tepër kualitativ i letërsisë shqipe, duke vijuar pastaj me një homazh për shkrimtarin Qerim Ujkanin, jetën dhe veprën e prozatorit më modern të letrave shqipe, Anton Pashkut, në 20-vjetorin e shkuarjes në amshim, një studim për Beqir Musliun, njëri nga krijuesit më hermetik të letërsisë shqipe; prozatorin dhe disidentin e njohur shqiptar, Pjetër Arbnorin, kurse nj kapitull studimor ka të bëjë me Jusuf Gërvallën, ese e kritika letrare për Ali Podrimjen, Osman R. Gashin, Zejnullah Halilin, Tahir Deskun, Mark Krasniqin dhe Haxhi Vokshin. Siç vërehet, autorët e të sotmes janë ata që nuk jetojnë e që e kanë mbyllur ciklin e vet jetësor e krijues.
3. Libri, Trilogji e letrave shqipe, i autorit P. Buzhala ka meritën dhe mirënjohjen. Përveç tjerash, edhe për vetë faktin që është një nga studimet e pakta në këtë pjesë të kritikës letrare shqipe. Duke e përkufizuar që në nëntitull të librit shkoqitjen: “autorë dhe vepra: përqasje historiko-letrare”, autori thur një strukturë unike të librit, duke i shtrirë problemet letrare e historike letrare në dymijëvjeçar, nga njëra anë, dhe në autorë e vepra të veçanta nga ana tjetër. Është një sprovë interesante historiko-letrare e me vlerë, në këtë drejtim, sado që autori thekson me modesti se autorët e veprat që janë përfshirë këtu, nuk kanë qëllim vendosjen e vlerave hierarkike letrare a kulturologjike. Ndryshe, edhe gjuha e pasur e nocioneve kritiko-letrare e studimore, e vë autorin dhe veprën në dy kontekste: në kontekstin historiko-letrar dhe në atë të gjendjes së sotme të dijeve letrare. Në këtë mënyrë, autorit i është dashur të gërshetojë metoda e qasje edhe nga shkencat tjera humaniste, historike, nga kulturologjia, nga filozofia etj. Duke u gjendur brenda një vëllimi, bie fjala, Shën Jeronimi me autorë modernë, si Camaj e Beqir Musliu, atëherë adekuat me autorët, fenomenet e veprat, autori i zhvillon përqasjet e tij historiko-letrare, kritiko-letrare, studimore, kulturologjike dhe teorike-letrare brenda një korpusi tekstor të ndërliqshëm, ku pleksen sinteza refleksive-diturore me analizën e qëmtimet tek detajet a tek e veçanta. Aty shfaqet kronologjia si kategori historiko-letrare, si dhe leximi-interpretimi, si qasje ndaj veprave të veçanta e autorëve të veçantë. Në këtë libër marrin frymë metadota e ndryshme kritiko-letrare moderne dhe sistemet e vlerësimit letrar. Gjithnjë autori e ka parasysh se letërsia është veprimtari krijuese, është art. Kurse përqasjet e tij të shumta, janë një tip i dijes mbi letërsinë, dhe të cilat shkoqiten me intelekt, me kreativitet të mendimit, në trajta logjike që i rrinë besnik sistemit të përzgjedhur të librit.
Në këtë shënim u morëm vetëm me anë më të përgjithshme të këtij studimi, që kanë të bëjnë kryesisht me bazën teorike-metodologjike mbi të cilën mbështetet autori, kurse shqyrtimi më i detajizuar i zgjedhjeve konkrete e të veçanta që ofron ai nuk do të ishte i painteres të veçantë. Prandaj, rëndësia dhe vlera e këtij studimi qëndrojnë në faktin që ai e zgjeron dhe pasuron mendimin tonë letrar përgjithësisht nga aspekti i llojeve dhe këndvështrimeve dhe sidomos nga aspekti i rezultateve që sjell.
Marrë në tërësi, çështjet e shtruara më lart, që bëmë përpjekje t’ i veçojmë nga më kryesoret në këtë libër, na bëjnë të mundshme të përfundojmë , se ky libër edhe i llojit të studimit, vështrimit dhe recensionit letrar dhe të niveleve të ndryshme të vlerës, këto shkrime dëshmojnë për një individualitet kritik të formuar dhe të veçantë, me vetëdije dhe përgjegjësi solide profesionale dhe kulturore dhe me angazhim të sinqertë kritik letrar. Në këtë mënyrë argumentohet konstatimi i thënë në fillim të këtij shkrimi, se niveli i shkrimit letrar përgjithësisht, edhe i atij kritik, nuk peshohet me llojin, por me vlerën e sendërtimit dhe të funksionit të tij.
Prandaj, krejt në përfundim lirisht mund të konstatojmë se libri “Trilogji e letrave shqipe, të Buzhalës është një libër me vlerë dhe që pasuron fondin e librave të këtij zhanri, që sot në Kosovë dhe pothuaj në botën letrare shqipe po ndihet si një varfëri.

61 INTERVISTAT E RAIMONDA MOISIUT, URA BASHKIMI DIASPORE& ATDHE

February 10, 2014 by dgreca

Refleksioni rreth librit voluminoz ( 601 faqe.) me Intervista “”Letrat shqip këndej e përtej Atlantikut”/

Nga Prof. Dr. Prend Buzhala/

Shkrimtarja Raimonda Moisiu tashmë ka vënë kontaktin e saj me lexuesin me disa vëllime në poezi, në zhanrin e tregimit artistik, në publicistikë, në zhanrin e romanit, në atë të essesë e analizës letrare dhe së fundmi në zhanrin e privilegjuar të intervistës. E pra, “Letrat shqipe janë të përhapura në ato anë të globit, ku shtrihet civilizimi europian. Mund të flitet për Fjalën & Letrat Shqipe në Europë, SHBA-s, madje edhe në Australinë e Largët, por vështirë se mund të flitet për Fjlaën e Letrat Shqipe në kuadrin e civilizimeve tjera jopranuese të Fjlaës sonë e shkrimit shqip. Intervista sikur e ka trashëguar traditën europiane të dialogëve që nga Platoni e këndej. Ndryshe nga civilizimet e tjera, dialogu, bashëbisedimi është tipar dallues i civilizimit europian që nga ditirambet e lashta greke e deri te dialogët filozofikë të Ksenofonit, Platonit dhe Aristotelit, për të komunikuar një problematikë etike. Edhe intervista është shenjë e Epokës Moderne që nga Renesanca e këndej, kur zuri të përhapej galaksia e Gutenbergut nëpërmes Fjalës së Shtypur; është shenjë moderne e Qytetërimit Europian.Prandaj edhe sot ekziston shprehja e dialogut sokratik, për ta shqiptuar a shfaqur një urti përmes kuvëndimit. Te Platoni dialogu filozofik merr edhe trajtë artistike, ku dialogojnë filozofët, poetët dhe të rinjtë nga rrethi i Sokratit. Intervista me shkrimtarë, publicistë, botues, diplomatë e politikanë që marrin lapsin në dorë për t’i komunikuar dicka tjetrit, te vëllimi “Letrat shqip këtej & përtej Atlantikut”, janë intervista që e marrin rolin e përvojës si mësuese të jetës aq të sigurtë a aq urtakë njëkohësisht, nganjëherë edhe të sertë , dhe aq të shtruar e shkoqitës, herëve të tjera; aq me temperament, duke i paraqitur zhgënjimet tona përballë pritjeve e përballë vlerave të mirëfillta kulturore dhe aq shpresëdhënëse për vlerat. Secili prej nesh ka dicka për t’i thënë Tjetrit, me të cilin i ndajmë mendimet, sqarimet, kuvëndimet, gëzimet, dëshpërimet, po edhe rragatat. E rëndësishme është që në këso rastesh të ndash të domosdoshmen, esencialen.Intervista, megjithatë është ndër zhanret më të kërkuara të epokës moderne. I ka lexuesit e saj të shumtë që e parapëlqejnë dhe që e lexojnë me pasion.Vëllimi me intervista hapet me një shënim të Prof. Murat Gecaj, dhe është redaktuar nga Kryerdaktori i Gazetës TIRANA OBSERVER, z. Altin Sinani, -gazetë e cila ka botuar në të përditshmen e saj, përqindjen më të madhe të tyre. Libri është voluminoz me gati 600 faqe, dhe hapet me bashkëbisedimin e zhvilluar me shkrimtarin Naum Prifti -shkrimtar të cilin ajo e quan Mjeshtër të rrëfimit e dialogut, bashkëbisedim që komunikon vlerat artistike të ëndrrës dhe përvojës së jetës. Dhe pyetjet e Raimondës, në këtë bashkëbisedim, nxjerrin portretin e plotë të shkrimtarit, autobiografinë e tij krijuese e shpirtërore; të fshehtat e artit e laboratorit krijues .Kjo metodë bashkëbisedimi e intervistimi vazhdon me shkrimtarët Petraq Zoto, Skënder Rusi, Agim Shehu, Fatmir Terziu, Ylber Merdani, Albana Mëlyshi -Lifschin, Vangjush Ziko, Alfred Papuciu, Artan Mullaj, Ramiz Gjini, Thani Naqo, Iliriana Sulkuqi, Agim Bacelli, Merita Bajraktari -McCormack, Rozi Theohari, Fatime Kulli, Vullnet Mato,Mëhill Velaj,juristi e diplomati Sokol Brahaj, Adnan Mehmeti, Drenusha Zajmi-Hoxha, Kozeta Zavalani, Kristaq Turtulli, Luan Xhuli, Myrteza Mara, Vilhelme Vranari, -Haxhiraj, Robert Martiko, Sami Milloshi, Jorgo Telo, Edmond Shallvari, Përparim Hysi, Riza Lahi, Mardena Kelmendi, Istref Haxhillari,Fation Pajo, Petraq J.Pali, Teuta Shabani -Toëler, Eleonora Koka-Gjoka, Fiqri Shahinllari, Viron Kona, Ziko Kapurani, Pjetër Jaku dhe Julia Gjika, -Naci, shumica ndër ta edhe publicistë redaktorë e njerës të veprimtarisë kulturore, botuese etj. Sjell ky vëllim edhe njerës të fushave të tjera, si nga diplomacia e politika, si Josef Dio Guardin, nga teatri apo filmi, aktorët e mirënjohur e të talentuar Anastas Nika dhe Zamira Kita, nga jurisprudenca dhe sporti, nga veprimtari kulturore apo gjuhësia biznesi apo aktivistë të shquar të cështjes kombëtare, etj, sic janë: James W.Pandeli, Xho Dio Guardi, Prof. Dr. Murat Gecaj, sopranon e verbër amerikane shqipfolëse Carrie Hooper, kolonelin mes Prishtinës e Tiranës, Dilaver Goxhaj, Medije Vraniqin, intelektualen e shquar në Kanada Ruki Kondaj, Mimoza Ahmetaj,Mimoza Dajci,Pandeli Gëllci dhe Leka Bezhani. Te e fundit Intervistat e Monda Moisiut lexuesi i interesuar ka mundur t’i ndjekë e shijojë edhe nëpërmjet revolucionit teknollogjik informativ të mediave vizive e të shkruara -internetit, revistave, shtypit elektronik të tipit ONLINE.Kjo do të thotë që autorja i ka shfrytëzuar trajtat më bindëse e me autentike të besueshmërisë në mediat elektronike e që janë disa nga avantazhet gati të paarritëshme në krahasim me publikimiet klasike gazetareske apo librore, pikërisht për shkak të dinamizmit në një shkallë jashtëzakonisht të lartë të komunikimit me audiencën. Intervista e Mondës shkon përtej një interesimi të publikut për të marrë të gjitha përgjigjet e pyetjeve që ai kërkon për aktualitetin.Këto intervista arrijnë të ndricojnë një apo më shumë cështje dhe kurdoherë arrijnë ta shqiptojnë aktualitetin e problematikës së shtruar, ndërgjegjshëm, me potencë intelektuale dhe me përgjegjësi teorike, kritike, profesionale e krijuese. Fatmirësisht, dekadave të fundit janë botuar vëllime me vlerë nga zhanri i intervistës. Edhe ky libër na vjen në kohën kur intervistat sot bëhen me bollëk, duke ngritur kulte te rrejshme, sidomos nga sferat e muzikës e sportit, bëhen me poltikanë gjysëmanalfabetë, me pseudointelektualë, me sojsorrollopësh pushtetarë zëdhënësish për informim; bëhen madje edhe me manekinë, me modelistë, me miss-e, me aktorë e me pseudo të panumërt. Intervistat e tilla mbase krijojnë një atmosferë argëtimi me lexuesit që kërkojnë shije të sipërfaqëshme, por nga ana tjetër, nuk kënaqin shijet i intervistës profesionale, sepse krijojnë rrëmujë antivlerash.Bëhen intervista pa i plotësuar kriteret kryesore, pa i plotësuar kërkesën e respektimit të standardit gjuhësor apo kërkesën për të mos bërë pyetje të nivelit pseudointelektual dhe për të mos marrë përgjigje gjysmake, të përcipta e që nuk thonë gjë. Dikur Roland Bart për fenomenin e tillë thoshte:”Është vrasje e dyfishtë ;”njëhere e mendimit, sepse na reziston dhe herën tjetër e gjuhës, sepse na tradhëton.”, Por ky vëllim vjen ndryshe, jo vetëm i përmbush kriteret profesionale, por merr rolin edhe të një kronike të gjallë të letrave shqipe;shëndrrohet në një bashkëbisedues intim e dinamik për proceset në fushat e letërssë e kulturës, si dhe në fushat e tjera përkatëse, kryesisht në atë të letrave shqipe. Shëndrrohet pra sa në një zëdhënes të jetës në Diasporë e po aq edhe në atë të bashkimit të urave midis Diasporës dhe Atdheut, sa në humanisten e bashkëbisedueses për shpalosjen e dhimbjeve e gëzimeve njerëzore, po aq edhe në rolin e bashkëbisedimit atdhetar, të shpalimit të pasoneve, dashurive njerëzore, të atdhedashurisë e patriotizmit, të krenarisë së të qënit shqiptar, të shtegëtimeve magjike nëpër të fshehtat e muzës krijuse e të laboratorit krijues, të jetës midis vargjeve e vatrave të kulturës, midis diplomacisë botërore e mbi të gjitha, midis vatrave të cështjes shqiptare.Aty, te secila intervistë rrezaton dhe buron dashuria për njeriun dhe të bukurën në jetë e art, aty ligjërojnë krahas muzika dhe letërsia, teatri dhe diplomacia, ligji dhe sporti, aty ndizet flakadan prometeik për t’iu dhënë të tjerëve dritë, dashuri, ngrohtësi, mirënjohje, për të shpalosur shembujt aq domethënës të lavdive shqiptare, të urtisë, modestisë e karaktert, për të prezantuar portrete krijuese e njerëzore. Aty krahas një mbijetese të ekzistencës në Diasporë, njeriu shqiptar nuk rreshtet për t’u dhënë pas botës si një banor i dinjitetshëm i këtyre dy brigjeve. Nuk është e habitëshme, prandaj pse ligjërimi bashkëbisedor i intervistave të Raimonda Moisiut, e përmbush funksionin komunikues të gjuhës, tek e ngërthen edhe ngjyrimin emocional, gjithë temperament e gjithë intelekt, të shprehjes së mendimit subjektiv për ta kumtuar të vërtetën apo për ta sqaruar një fenomen.Kuvendimi intervistues shpesh rrezaton vlera të panjohura e që përbëjnë thesare të kulturës sonë. Nëpërmjet këtij vëllimi intervistash autorja e zgjon muzën e kuvendimit a të oratorisë së bashkëbisedimit, dialogun nën shenjën e Polihimnisë e të Kaliopës -muzave të retorikës, porse aty në tryezën e bashkëbisedimit, dëgjihet zëri i korit të muzave, Eratos apo i perëndeshës së drejtësisë-Justicia dhe të gjitha këto kanë frymë e aromë shqiptare.Nëpërmjet kësaj muze të bashkëbisedimit, ajo paraqet kërshëritë, bindjet, qortimet dhe përvojat intelektuale, kulturore, e ruajnë frymën e kohës me angazhimet intelektuale e krijuese dhe me argumentimin racional të lëndës së intervistuar.Me një fjalë, intervista e vëllimit “Letrat shqip këndej e përtej Atlantikut” e luan rolin e zhanrit publicistik, letrar ashtu sikundër e luan edhe rolin të formave të tjera të mendimit e të kuvendimit.Të tubuar rreth një tryeze të përbashkët të bashkëbisedimit të duket sikur të gjithë të intervistuarit i kemi pranë kësaj tryeze duke komunikuar e ndërkomunikuar, duke na përcjellë faktet dhe përvojat e tyre. Libri nuk parapëlqen grindjen, rragatën apo reagimin me temperament. Assesi ! Ai pikësynon të përcjellë tek koha jonë një tryezë tjetër qytetare të komunikimit, atë të urtisë e të dijes, të dëshmisë e të trashëgimisë së pasur shpirtërore e materiale, të pasioneve kërkimore, vepruese, kulturdashëse e arësimdashëse , më në fund, një sistem kulturor identitar vlerash dhe shenjash sa shqiptare aq edhe europiane.Bashkëbiseduesi i tillë ka ndjeshmëri për të tjerët, krijon marrëdhënie të menjëhershëme me një gamë të tërë të njerëzve, pos fjalës te këta njerës flet edhe ngrohtësia, buzëqeshja, prirja për të ndërtuar kontakte njerëzore, janë bashkëbisedues që preferojnë një mjedis bashkëpunues e humanist.Ata janë personazhe të pëlqyeshëm që shohin përtej “sipërfaqes “së gjërave, përtej ngjyrave a realitetit të ngjyrosur sipas paragjykimeve të të tjerëve. Kurse dialogu i tyre na qetëson, në këtë këmbim ndërkomunikues, sepse në këtë ndërkomunikim, pos intervistueses dhe të intervistuarit merr pjesë si bashkëbisedues i heshtur e gjithnjë aktiv edhe lexuesi dhe për këtë arësye ai e ndien veten të qetë dhe të vetdijshëmëm për interesin më të mirë..

Në këso rastesh, intervistueses i duhet të bëjë punë të mundimshme, të qëmtojë krijimtarinë e veprimtarinë e personalitetit të intervistuar, të shfrytëzojë paraqitjet publike, internetin, mediat, arkivat, bazat e të dhënave , leksikonët, bibliotekat , e-mail-et, telefonat, faxet, etj., ashtu sikundër i duhet të përdorë edhe citimet specifike, deklratat figurative, përdorimin e deklaratave përshkruese, tipin e rrëfimit të reportazhit, përdorimin e citimit për ta plotësuar e paraqitur më të plotë portretin e intervistuesit etj.

Së këndejmi, nuk është e habitëshme pse të gjithë këta personalitete të intervistuar shfaqin dhe shqiptojnë mendime të epërme, konsiderata të larta, vlerësime të lartësuara, që nuk ka se si të mos sintetizohen ndryshe, pos si vëllimi e mendimit të zgjedhur e të përzgjedhur.