Prof. Muhamed Mufaku – Dielli

Prof.Muhamed Mufaku/

Për rilindasin Vasa pashë Shkodranin kemi tanimë mjaft shkrime për jetën e veprimtarinë e tij patriotike e letrare, duke përfshirë periudhën e pasur sa ishte guvernator i Libanit (1882-1892) kur shkroi ato vepra të tij gjuhësore dhe letrare si “Gramatika e gjuhës shqipe” dhe romanin “Bardha e Temalit” e të tjera. Në këtë kontekst vlen të përmendet se shkrimet e Nehat Islamit, kur ishte korrespondent i “Rilindjes” në Bejrut në vitet ‘70 të shekullit XX zbuluan shumë risi për Vasa pashë Shkodranin, që u bënë bazë për iniciativën për transferimin e eshtrave të tij në Shkodër më 1978, si dhe për veprën e Vehbi Balës, “Pashko Vasa” (Tiranë 1979).
Megjithatë, kemi të bëjmë tani me një rrëfim origjinal të një historiani të njohur libanez që kishte punuar në administratën e Libanit autonom, në krye të të cilit ishte Vasa pasha, pra që e ka njohur atë prej së afërmi, ndaj në këtë rrëfim ai flet për ato shumë reforma dhe ndërtime që i ka bërë Vasa pasha gjatë mandatit të tij, duke zbuluar edhe ca risi.
Në këtë rrëfim, historiani libanez, Ibrahim al-Aswad, (1865-1940) paraqitet mjaft objektiv në portretin që ia rrëfen një studenti shqiptar në Universitetin Amerikan në Bejrut (Xhemal Farka) që shkoi atje me bursë nga rilindësi Sotir Kolea (1872-1945) për ta studiuar koloninë shqiptare në atë rajon, i cila këtë rrëfim në katër faqe të shkruar me dorën e tij ia dërgoi rilindësit Lef Nosi (1877-1946) në Tiranë.
Ky rrëfim autentik nga goja e historianit libanez Ibrahim al-Aswad shpëtoi dhe u zbulua vetëm vonë nga Xhafer Sadiku që e gjeti në dosjen e Lef Nosit në AQSH, pasi që ai dhe shkruesi i rrëfimit u arrestuan nga regjimi komunist më 1945 dhe u dënuan me vdekje më 1946 për të parin dhe më 1948 për të dytin.
Më fjalë të tjera për të arritur deri ky rrëfim kemi dy rilindës (Sotir Kolea dhe Lef Nosi) dhe dy viktima të regjimit monist që filloi sundimin me gjykime e pushkatime të intelektualëve të kohës.
Sotir Kolea ishte një prej figurave të njohura të kolonisë shqiptare të Egjiptit, që luftoi për Pavarësinë e Shqipërisë dhe për Shqipërinë si anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencës e Paqes në Paris 1919-1920. Ai u vendos më vonë në Tiranë dhe u shqua për kontributin e tij në pasurimin e Bibliotekës Kombëtare si drejtor i saj gjatë 1928-1937. Siç duket në atë kohë u njoftua me shkrimtarin e ri, Xhelal Farka, i cili me bursën e ofruar nga ai shkoi në Bejrut për të studiuar historinë në Universitetin Amerikan (i themeluar më 1866), me qëllim që të merret me gjurmime për koloninë shqiptare në atë rajon.
Xhelal Farka (1913-1948) u lind në Tiranë dhe u paraqit në fillim të viteve ‘30 me shkrimet e tij satirike që i botonte në gazetën “Arbëria” me pseudonimin Sula i Fajes. Ai më vonë bëri emër kur kaloi me punë në Radio Bari dhe më vonë në Radion Zëri i Amerikës me seli në Aleksandri, në kohën kur ishte qendër kryesore e kolonisë shqiptare në Egjipt. Në saje të autoritetit që kishte, rilindasi Lef Nosi si historian që merret me dokumente të Rilindjes kombëtare Xhelal Farkës iu duk se do të ishte më se miri t’ia dërgoi këtë rrëfim origjinal për Vaso pashën. Në saje të lidhjes që kishte me Lef Nosin ai u arrestua dhe hetua siç tregojnë tani dokumentet e kohës, si dhe me Musine Kokalarin, më në fund u pushkatua më 1948.
Ky rrëfim për Vasa pashën u gjet në mesin e arkivit të Lefi Nosit kur u arrestua më 1945. Ndonëse ishte nga firmëtarët e Pavarësisë më 1912 dhe Ministri postë-Telegrafës në qeverinë e parë shqiptare (1912-1914), si dhe në shumë funksione deri në kryetar të Asamblesë Kombëtare më 1943 dhe anëtar i Regjencës gjatë 1943-1944, ai nuk shpëtoi prej dënimit me vdekje që u ekzekutua më 1946. Mirëpo, shpëtoi arkivi i tij i pasur, e në mesin e tij u gjet edhe ky rrëfim i historianit libanez, Ibrahim al-Aswad, për Vasa pashën.
“Wassa Pasha Shkodrani”
[Rrëfye nga zotëri Ibrahim Asswad Bey, plak nandëdhjetësh, ish-funksionar i naltë në kohë të qeverimit të Wassa Pashës dhe mâ vonë, shkronjës i “Historia dulike” dhe i kursa veprave të tjera, gazetar etj.]
Wassa leu në Shkodër më 1824. Përpara se t’emnohesh prej Sulltanit si guvernor i Libanit, ka qenë funksionar i naltë në Ministrinë e Jashtme në Stamboll dhe për disa kohë guvernor i Edirnes. Në të gjitha punët tregoi squetsi dhe zotni të rrallë.
Në vjetin 1883 u emnue Guvernor i Libanit, simbas ligjit për dhjetë vjet, por për fat të keq pas tetë vitesh e gjysmë ndërroi jetë. Kur erdhi në Beirut kishte për grua nji greke të quajtur Katerina, me të cilën kishte një vajzë të rritun, Rozën Kopelian, e martuar me armenin Kapelian. Dy vjet mbasi erdhi në Liban, i vdiq e shoqja, dhe, dy vjet mbas kësaj u martua prapë me frëngen Mlle Lauriche, të cilën e kishte pasë njoftë në Stamboll. Me Lauriche-n pati dy djem, Selimin dhe Lionin. Vdiq më 1892. Mbas vdekjes e shoqja dhe djemtë vajtën në Stamboll, dhe, kur mbas pesë vjetësh u kthye me Selimin për me vizitue varrin e Wassas, qeveria bâni një ceremoni përkujtimi ku u mbajtën fjalë të rastit.
Wassa Pasha dhe Rustem Pasha, kanë qenë guvernorët mâ të mirë dhe mâ të zotët që ka pasë Libani. Wassa u bâ shkak që të bâheshin shumë ndërtime dhe punë botore. Qe ai që ndreqi sarajet e qeverisë në Xhunieh, sarajet e Zahlës dhe ato të Baalbak. Gjatë qeverimit të tij u ndreqën edhe rrugët Beirut-Zahle dhe Beirut-Braumana, në nji kohë kur ishte pun’ e madhe të kishte të tilla rrugësh. Vetë Wassa inauguronte çdo ndërtim. Emni i Wassas nuk do të harrohet në Liban edhe për nji vepër kulturale me randësi: ai qe shkaktari i themelimit të së parës shtypshkronjë në Liban, dhe i botimit të së parës gazetë. Wassa ngarkoi Ibrahim Bey Aswad për këtë qëllim. Kështu ndodhi që qysh prej asaj dite edhe sot, zotnia e tij âsht pronar i gazetës “Libani”, e para gazetë e këtij vendi.
Wassa ishte shumë burrë i pashëm dhe i gjatë, gojë-ambël me të gjithë. Zotnonte shtatë gjuhë të huaja, ishte edhe poet. Vargëzonte shqip edhe italisht. Ka bâ nji gramatike shqipe. Zoti Aswad nuk e ka pá gramatikën, porse Wassa vetë i paska pasë thënë. Të huejët bëjshin kokën për Wassan. Kishte miqësi të madhe me konsujt e huaj e sidomos me konsullin frëng. Me këtë të fundit, sado që e kishte mik, i prish kur ky filloi me futë hundët në punët e brendshme të shtetit. Libani ka pasë n’atë kohë një asamble kombëtare. Kur po baheshin zgjedhjet, konsulli frëng bashkë me Patriarkun Maronit (Iddibis) sajuen nji mënyrë dhe zgjodhën nji njeri të tyre, i cili do t’i mbante pajë Francës. Wassa me të marrë vesht shkaktoi që ai njeri të hiqesh dhe në vend të tij të vihej nji tjetër, i cili do të shikonte të mirën e vendit. Konsulli frëng u zemrue dhe iku nga Libani. Frëngët, qysh në kohë të Napoleonit III kanë sajue ngatrresa në Liban me anën e Maronitëvet (të krishterë që njohin Papën). Por Wassa punonte me ndërgjegje dhe nuk duronte gjana të këtilla. Ai i ka sjellë shërbime të mëdha qeverisë osmane.
Wassa ishte shumë mikpritës dhe libanezët thojshin se Wassa âsht si arabët e vjetër sepse arabët e vjetër janë të famshëm për mikpritjen e tyre. Porta e Wassas ishte gjithmonë hapët. I madh e i vogël hanin tek ai. Shtëpia e tij ishte plot me musafirë.
Ka edhe njerëz q’e shajnë Wassa Pashën. Thonë se Wassa e donte paren pa mâsë. Asht e vërtetë, por Wassa nuk ishte dorë-shtrënguatë. Përkundra, ai ishte fort dorë-dhânë. Nji poet popullor i quejtur “Mallot” i cili rron edhe sot, e kishte inat Wassan dhe kur vdiq i bâni këtë vjershë arabisht:

Thonë se vdiq q’ai Wassa Pasha!
bâni që mbi varr të tij
të tringëllojnë do para t’trasha…
e tash ju ngjallet për bukuri!

Mirëpo, Ibrahim Aswad Beu thotë se Mallot-i ishte hajdut. Ai kishte vjedhë një regjistër në qeveri dhe Wassa e kishte futë në burg. Prandaj, për hakmarrje grinte këso dokrrash. Wassa ka punue për të mirë të Libanit, i deshi libanezët dhe ata që e kanë dashtë me gjithë zemër. Ata q’e shajnë janë njerëz të këqij. Shkurt, Wassa ka qenë njeri i madh.
Rroga e Wassës ka qenë dyqind (200) lira turku flori në muejt. Ndër deklaratat të shumta që i zbukurojshin krahnorin ishin këto:
Premiere Mekhidie Ottoman
Liakat Dor
Legire d’honour dhe të tjera nga shtete të huaja.
Në varrimin e Wassas mori pjesë i madh e i vogël sepse ishte i dashtun prej të gjithëvet.

Në prag të Samitit të Diasporës/Shkruan: Prof. Muhamed Mufaku*/*Historian kosovar me punësim në Amman-Jodani*/

Para ca ditëve mora ftesë nga Kryeministri Edi Rama për të marrë pjesë në “Samitin e Parë të Diasporës” që do të mbahet në Tiranë me 18-20 Nëntor 2016. Ndonëse ftesa është e datës 25 korrik 2016 dhe kërkohej konfirmimi deri në fund te Gushtit 2016, ftesa më erdhi vonë në mesin e Tetorit dhe është dashur më 20 Tetor t’i pëgjegjem duke e falendruar për ftesën dhe duke kërkuar ndjesë për pamundësinë e ardhjes në Tiranë për shkak të detyrimeve në universitet. Në fund të përgjigjes shpreha shpresën që në një Samit të këtillë të diasporës të jetë e pranishme edhe kolonia shqiptare në Siri, e cila “perjetoi fat tragjik me heshtjen e Shqipërisë dhe të Kosovës”.

Po atë ditë kur ktheva përgjegjën, më 20 Tetor 2016, lexova në shtypin e Beogradit (Danas 20/10/2016) për përcjelljen e kontigjentit të parë të ndihmës huminitare serbe për banorët e Halepit (ashtu si e njohin shqiptarët në traditë) ose e Alepos siç po njihet tani. Ajo ndihmë do të mund të shkojë edhe për ata pak shqiptarë që kanë mbetur në atë qytet të shktërruar. Kuptohet, ajo dërgesë nuk ka të bëjë me vizitën e kryeministrit Edi Rama në Serbi ditë më parë. Shqiptarët, ose arnautët siç njihen atje, ngelën në atë vend nga koha e Mehmet Ali pashës pasi ai u detyrua të tërhiqte ushtrinë e tij prej Sirisë më 1840. Ata u bënë të njohur në Halep sa që në “Enciklopedinë e Halepit” u paraqitën edhe disa “fjalë të urta shqiptare” të mbledhura nga arnautët e qytetit.Megjithatë, shqiptarët e Halepit janë shumë pak në mesin e shqiptarëve të Sirisë të cilët përqendohen në Damask. Në krahasim me Halepin, shqiptarët e Damaskut kanë ardhur në këtë vend pas luftrave ballkanike në vitet 1912-1913 dhe midis dy luftrave botërore. Ato me shumicë janë prej Kosove sepse në atë vite ushtrohej dhunë kundër shqiptarëve që të shprënguleshin jashtë atdheut.Me kohë shqiptarët që u vendosen atje u bënë të njohur si “arnautë” dhe shumica e tyre mbajti mbiemrin “Arnaut”. Kjo kishte ndikimin pozitiv sepse krijonte një pakicë që dallohej lehtë në mesin e sirianëve dhe krijonte po ashtu një vetëdije të origjinës në mesin e gjenerateve të reja që janë lindur e rritur në Siri. Me hedhjen në kompjuter të reregjistrave të gjendjes civile në Siri më 2009 doli se në Siri ka gati 7500 persona me mbiemrin Arnaut. Duke marrë parasysh shqiptarët me mbiemra të tjerë si Junizi, Aqifi, etj., numri i shqiptarëve në Siri arrin afërsisht 10 mijë vetë.

Mirëpo, më 2011 Siria u përfshi nga “Pranëvera arabe” dhe arnautët e Sirisë përjetuan mbrenda viteve 2011-2016 një fat të zi atje. Në fillim u ngritën siranët në demonstrata duke kërkuar liri e demokraci, kurse më vonë u shndërrua Siria në një arenë lufte me karakter rajonal e më gjër. Arnautët e Sirisë përjetuan fatin e sirianëve, dhjetra të rinj dolën në demonstra kundër regjimit të Asadit, dhjetra kapën armët në luftime, dhjetra të rinj u arrestuan dhe u vranë, gati gjysma mbetën pa shtëpi dhe u zhvendosen mbrenda Sirisë ose jashtë saj.Në këtë gjendje katastrofale shumë shikonin Kosovën me ndonjë shpresë pasiqë edhe kosovarët kanë përjetuar më 1999 ç’do të thotë të mbetet njeriu pa shtëpi në vend ose jashtë vendit. Mu atëherë, një zëvendës-ministër i ri i Punëve të Jashtme të Kosovës me emrin Petrit Selimi, i cili sa e kishte marrë atë post me kritere partiake, deklaroi se “në Siri nuk ka më kosovarë”. Domethënë, shteti i ri i Kosovës nuk kishte pse të shqetësohej për gjendjen në Siri. Jo vetëm aq. Arnautët e Sirisë që deri atëherë e kishin të lehtë të hynin në Kosovë në saj të mbiemrit të përbashkët Arnaut, tani iu vështirësua hyrja deri në maksimum në emër të vizës paraprake për sirianët.

Në ato rrethana, kur shumë arnautë më ankoheshin për gjendjen e tyre të vend, botova në verë të vitit 2011 një shkrim në gazetën “Koha Ditore” me titull “Cili është shteti amë për arnautët e Sirisë?” Mu atë ditë që u botua shkrimi në Prishtinë, një zyrtar i lartë i MPJ të Shqipërisë m’u paraqit kah ora 11 duke thënë: “Profesor, zoti Berisha sa e kishte lexuar artikullin. Ai iu falendron shumë. Ç’mund të bëjmë për shqiptarët e Sirisë?” Iu përgjegja me falenderim për atë interesim për arnautët e Sirisë duke i parashtruar ca ide. Pas ca ditëve i njëjti zyrtar m’u paraqit: “Profesor, ne mendojmë të ngrejmë një spital fushor afër kufirit jordanez me Sirinë për anautët”. Dhe unë iu përgjegja: “Po mirë, por nuk ka nevojë të reklamohet si spital për anautët sepse vet fakti se spitali është i Shqipërisë do të tërheq arnautët”. Ne fund të bisedës i kërkova leje për të botuar një lajm në shtypin vendas për atë inciativë të Shqipërisë. Pasi që lajmi doli, m’u paraqit i njëjti zyrëtar: “Profesor, ne kemi vendosur që atë spital të ngrejmë afër kufirit turk me Sirinë”. Dhe unë iu përgjegja: “Po mirë, do t’i lajmëroj arnautët që ikin kah veriu”. Mirëpo, asgjë s’u bë dhe ideja për “spitalin fushor” nuk u zevendësua me ndonjë gjë tjetër.

Gjatë viteve 2012-2014 gjendja në Siri u keqësua shumë dhe pati më shumë vrasje, shkatërrime e zhvendosje sa që numri i të vrarëve afrohej tek 300 mijë vetë kurse nja 10 milion sirianë janë zhvendosur mbrenda në Siri ose jashtë saj; gjë që përfshiu edhe arnautët. Mu në atë kohë kufinjtë e Kosovës u mbyllen hermetikisht ndaj arnautëve të Sirisë, me përjastim të ca raste individuale. Mu në atë kohë deputeti kosovar Amir Ahmeti mori nismën që të kërkojë prej qeverisë një ndihmë simbolike për arnautët e Sirisë pasiqë me shumicë ishin me origjinë prej Kosove. Në takimin e parë me ministrin për diasporë Ibrahim Maloku u përshëndet ideja dhe vetëm mbeti të përcaktohej shuma. Mirëpo, siç duket, pasi ministri u konsultua me bosin ai nuk përgjegjej më as në telefon.

Në verë të vitit 2014 isha për një vizitë në Tiranë dhe pata nderin të takohem me Presidentin e republikës së Shqipërisë Bujar Nishani. Edhe pse tema e bisedës ishte tjetër fare, në fund Presidenti më befasoi me pyetjen: “Si janë shqiptarër e Sirisë? Si i kanë punët?” Iu përgjigja shkurt, pasiqë nuk kishte më kohë, duke propozuar ca ide me çka Shqipëria do të bënte mirë për arnautët e Sirisë. Mbeti të rilidheshim në fund të vitit për më tej, por ajo gjë që nuk ndodhi.

Kuptohet, gjatë viteve 2015-2016 gjendja në Siri u përkeqësua akoma edhe më shumë dhe po ashtu edhe gjendja e arnautëve. Mund të thuhet tani se bërthama e kolonisë shqiptare në Siri u shkatërrua, sa që në lagjen e arnutëve në qendër të Damaskut (Divanje) kanë mbetur vetëm nja 100 arnautë. Marrë në përgjithësi, arnautët kanë përjetuar fatin e sirianëve, pra gati 100 të vrarë e gjysma e arnautëve janë zhvendosur mbrenda në Siri ose jashtë saj në Turqi, Austri, Gjermani, etj.Për hir të gjendjes së kolonisë shqiptare në Siri, në fund të përgjegjes dërguar Kryeministrit të qeverisë shqiptare shpreha një dëshirë që në Samitin e Disaporës të degjohet zëri i kësaj kolonie të pafatë e cila pësoi shumë prej demogogjisë dhe indiferencës së qeverive të Shqipërisë e të Kosovës.

*E dergoi per Diellin Saimir Lolja, Kanada

PORTRET PAK MË NDRYSHE PËR VASO PASHËN SI GOVERNATIR I LIBANIT: Ç’OFRON HISTORIANI LIBANEZ IBRAHIM AL-ASWAD PËR RILANDASIN TONË

Fati i Shqiptarëve të Sirisë