Qerim Vrioni – Dielli

FOTOGRAFI KOLË MACA I QERIM VRIONIT NUK I PËRKET VETËM SHKODRËS

May 3, 2019 by dgreca

Nga Albert HABAZAJ/*

1. Parafjalë. Qerim Vrioni, studiues i fotografisë dhe fotograf, është i krahasueshëm me veten, së paku në dy rrafshe: në aftësinë profesionale dhe në thjeshtësinë qytetare. Pa u futur në dhomëzat e 100 artikujve analitikë dhe studimorë mbi fotografinë shqiptare dhe të huaj, nga një vështrim i përshkrimit bibliografik të titujve libra të autorit në Bibliotekën Kombëtare, spikasin dy tituj: “Fjalor i fotografisë: terma, gjini, rryma e drejtime artistike, botime, revista e gazeta, konkurse, çmime, procese teknologjike, aparatura e pajisje”, i pari i llojit në gjuhën shqipe e përfshin një punë heroike të autorit, që do ta quaja Fjalor Enciklopedik të Fotografisë; si dhe studimin monografik “Pikëllim në një foto të vjetër”, ku trajtohet sidomos fotografi shkodran Kolë Maca dhe fotoja e tij “Gjon Pali dhe e bija”. Vërejmë se botimet e këtij autori janë pajisur me aparat bibliografik, indekse e kronologji, si dhe abstrakt në gjuhën angleze. Redaktorë apo konsulentë (këshillues) ka personalitete të shquar të kulturës, artit, gjuhësisë dhe letësisë shqipe si prof.dr. Agron Duro, Viktor Gjika, Ferid Hudhri, Pandeli Koçi, Suzana Varvarica Kuka, dr. Zef Paci etj. Për këtë standard të lartë studimtarie dhe botimi, ndjejmë nderim për autorin dhe mendojmë se, çdokush e kupton që kemi të bëjmë jo me libra – libra, por me punime shkencore.

2. Kush na e fali Kolë Macën, që nuk kemi njohur? Emrin e Kolë Macës nuk e kishim ndeshur deri para pak vitesh, kur na shfaqet në shkrimet e Qerim Vrionit dhe, para një viti, shpaloset me profilin e duhur në studimin monografik “Pikëllim në një foto të vjetër” të këtij autori. Sipas Vrionit, Kolë Maca diku haset me emrin Niccolo Maca, it., e diku tjetër edhe Kolec Maca. Ndërkohë në Shkollën Shkodrane të Fotografisë, emri i Macës paska pasur peshë specifike. Fatkeqësisht emri i tij nuk është përmendur jo vetëm para viteve ’90, por as pas rrëzimit të diktaturës. 20 vjet heshtje. 20 vjet indiferencë. Nga frika e shkëlqimit të emrit të Macës?! Nga xhelozia e vogël?! Nga paaftësia liliputeske apo nga ligësia e veremtë? Qe pikërisht viti 2013, kur studiuesi i sotëm i zhvillimit të fotografisë shqiptare dhe punëtori i mirë i fjalës së shkruar shqipe Qerim Vrioni ndriçoi qartësisht figurën e Kolë Macës dhe kolegut të tij shkodran Gjon Rrota (Shkodër, 1893-Vlorë, 1931). Është një shkrim me titull: “Dy fotografë shkodranë në Vlorë: Në Vlorë fotografët e parë shqiptarë ishin shkodranët Kol Maca dhe Gjon Rrota”, ku Vrioni na njeh me veprën e dy shkodranëve, sidomos me kontributin e tyre në Vlorë në vitet 1915-1920 e në vijim. Aty mësojmë se Kolë Maca ka filluar ndihmesën e tij të rëndësishme në vitet 1907-1908, kurse në qytetin bregdetar të Vlorës firma e tij shkëlqen pikërisht në vitin 1915 me atelien fotografike (Foto Studion) që çeli; ndërsa Gjon Rrota, vëllai i piktorit shkodran Simon Rrota, spikat në vitin 1919. Me librin studimor “Pikëllim në një foto të vjetër”, autori na e bën më të lehtë leximin e tekstit, shkruar me një gjuhë të thjeshtë e të bukur, sipas shqipes standarde, sikur të ishte një mësues i devotshëm i gjuhës shqipe, ku shpërfaq një kulturë të gjerë e të thellë jo vetëm në fushën që rrok studimtaria e tij, por dhe me shkencat e tjera, me të cilat ka lidhje fotografia dhe na paraqet saktë e me korrektesë çfarë ka synim të na japë nga dija dhe njohja e tij. Mendojmë se tek Qerim Vrioni, fotot sipas subjektit, me llojin e paraqitjes në formë historike, kanë gjetur të zotin, mjeshtrin e duhur, që me vërtetësi dhe dashuri na shërben me informacionin e nevojshëm, për të cilin duhet t’i jemi mirënjohës autorit dhe krenarë me figurat e shquara të fushës, që i ngrenë lart ballin jo vetëm Shkodrës, Korçës e Vlorës, por mbarë Shqipërisë në rajon e ndërkombëtarisht me syrin e tyre të artë nëpërmjet shkrepjes së aparatit fotografik.

3. Kolë Maca i Qerim Vrionit. Një gjë është fort e qartë, që falë këmbënguljes studimore të autorit Qerim Vrioni, shqiptarët njohën Kolë Macën (1882-1945), një Kolë Macë që zë vend nderi në Historinë e Fotografisë shqiptare. Kolë Maca, prurë nga Qerim Vrioni, nuk i përket vetëm Shkodrës. Q. Vrioni është “gjerman” në disiplinën e punës së tij gjurmuese për hulumtimin gati deri në shterim të objektit tematik që ka përpara qenies së tij në laboratorin profesional e kërkimor-shkencor. Libri “Pikëllim në një foto të vjetër” shërben si burim referencial dhe kërkon respekt për profesionistët e fushës së dhomës së errët, që të ngelen në kujtesën pamore të ngurtësuara aq ngrohtë.

Në libër kemi shumë informacion e analizë, sidomos analizë të përpiktë, të krahasueshme dhe të klasifikuar. Përsiatjet e Q. Vrionit për biografinë e fotografit shkodran fokusohen mbi një foto simbol, kryefoton e Kolë Macës “Gjon Pali dhe e bija”, ku autori shpërfaq kulturën e tij njohëse dhe përshkruese, të menduarit thellë, rrahjen mirë me mend të gjërave për të gjetur shkaqet e arsyet që pse kjo foto e bëri Kolën pronar të një trofeu moral në “Kampionatin Shumëpërmasor të Fotografisë Shqiptare”; për të zbuluar të vërtetën, për t’i dhënë përgjigje shumë pyetjeve a mëdyshjeve, që atij i patën lindur në terren: në Shqipëri, Itali e gjetkë, si dhe laboratorin e punës së tij kërkimore-shkencore.

Libri studimor “Pikëllim në një foto të vjetër” përshkruan dhe analizon në këndvështrime dokumentare, historike, folkoristike, etnografike dhe estetike veçmas foton “Gjon Pali dhe e bija” të realizuar në vitin 1913 në Shkodër nga Maca, ndoshta i pari mjeshtër në historinë e fotografisë shqiptare arsimuar për këtë mjeshtëri në Vjenë në fillimshekulin XX e pajisur kështu me kulturë austriake. Periudha e realizmit të fotos i takon gjashtë muajve (tetor 1912-prill 1913) të Rrethimit të Shkodrës (që atëherë ndodhej nën administrimin ushtarak turk) nga ushtria e Malit të Zi, i përket asaj lufte sfilitëse 183 ditore për mbrojtjen e qytetit nga pushtimi malazez. Qyteti u dorëzua trupave malazeze në prill 1913, po vetëm për 2-3 javë sepse me ndërhyrjen e Fuqive Ndërkombëtare, Shkodra i kaloi sërish Shqipërisë dhe në të u ngrit Flamuri Kuq e Zi.

Kjo foto është botuar së pari në një gazetë italiane (“La Domenica del Corriere”, shtojcë javore e “Corriere dela Sera”) të datës 25 maj-1 qershor 1913, në një artikull redaksional me titull: “La fine della Guerra Balcanica” (Fundi i Luftës Ballkanike). Pak ditë më pas, në qershor 1913, fotoja u botua, sërish në Itali, në ballinë dhe në brendësi të librit “L’assedio di Scutari” (Rrethimi i Shkodrës) të gazetarit Italian Gino Berri, korespondent shtypi në Shkodër gjatë rrethimit të qytetit. Gjatë kësaj periudhe në qytet e rrethina pati luftime të ashpra midis sulmuesve dhe mbrojtësve të qytetit, shoqëruar me shumë të vrarë e plagosur nga të dy krahët. Njeri prej tyre, nga ana e mbrojtësve, sipas shënimeve të gazetës është edhe i plagosuri që paraqitet në foto. Kjo foto e Macës gjendet në faqen 133 të librit të G. Berrit dhe shoqërohet me poshtëshënimin: “Montagnuola che assiste il padre morente, colpito al capo e alla mano destra” (Malësore që rri pranë të atit që po vdes, i goditur në kokë dhe në dorën e djathtë). Fotoja e godit menjëherë shikuesin e saj me dhëmbshurinë e vajzës për të atin që po largohet nga kjo botë dhe të mbush me ndjenja humane universale.

Autori i librit “Pikëllim në një foto të vjetër”, studiuesi Vrioni, ka hulumtuar gjatë mbi këtë foto, ai ka gjetur, ndër të tjera, emrin e të plagosurit (Gjon Pali) si dhe fshatin nga është (Shllak), por edhe paraqitjen e saj në 2-3 botime të tjera. Ai mendon se Maca ndoshta është ndodhur në kohën e duhur në vendin e duhur për këtë foto. Pra, studiuesi e analizon foton edhe nga ana estetike, duke e vendosur atë në një vend nderi në historinë e fotografisë shqiptare. Edhe pse fotografi, nga “Gjon Pali dhe e bija” përfton gjendje emocionale të fuqishme, saqë qoftë nga ajo heshtje e dhembshme e bijës për atin e plagosur, çdokush nga ne përjeton trishtim njerëzor, trazuar me ndjesinë e së bukurës, sepse është një foto që mund të mbahet gjatë para syve e të jep kënaqësi estetike. Autori Qerim Vrioni është i pari studiues që është marrë seriozisht dhe plotësisht edhe me klasifikimin e fotos. Sipas logjikës dhe argumentimit shkencor që sjell ai, “Gjon Pali dhe e bija” klasifikohet, së pari, si fotografi familjare; së dyti, fotografi e luftës (mendohet se historikisht është fotoja më me vlera ndër fotografitë shqiptare të luftës, ndoshta e para); së treti, fotografi dokumentare dhe ikonë dokumentare, sepse fotografia nga natyra cilësohet art dokumentar; së katërti, fotografi etnografike (antropologjike); së pesti, kompozim fotografik; së gjashti, foto shtypi (foto e gazetarisë); së shtati si fotografi artistike (fiction, fotografi e artit); së teti, fotografi humanistike, sepse siç sqaron autori, “Gjon Pali dhe e bija” është hulli ku ngrihen lart vlerat mirësisë së njerëzve në botë, sidomos atyre që vuajnë pasojat e luftrave dhe konfilkteve të armatosura midis shteteve, më kryesorja e të cilave mbetet humbja e jetëve njerëzore dhe pikëllimi që shkaktojnë. 14 foto të zgjedhura nga krijimtaria e Kolë Macës, të cilat ngërthejnë gjini të ndryshme të fotografisë, një pjesë e tyre të botuara për herë të parë janë ilustrime që e zbukurojnë librin në hijeshinë e tij. Këto foto janë vetëm një shufër floriri nga thesari fotografik i mjeshtrit Kolë Maca, ndërsa “Gjon Pali dhe e bija” vërtet është kryevepra e tij, por s’i përket më as vetëm Kolë Macës, as vetëm Shkodrës, madje kalon në përmasa universale për nga realizimi simbolik gjithëpërfshirës. Mjeshtri ka shumë merita, por fjalë falënderimi meriton edhe autori Qerim Vrioni për strukturën e librit, trasenë, zhvillimin e subjektit në dinamikë, stilin, udhëtimin kronologjik deri në plotësim të synimit shkrimor që i ka vënë vetes. Detajet që përdor autori ia kanë arritur qëllimit, sepse e tregojnë thelbin që Kolë Maca është një nga ikonat më simpatike dhe interesante të imazhit nga celuloidi. Autorit ia vërejmë që përtej vëzhgimin e imtë profesional, gati si një pikasje dyshuese, qysh kur merret me pionierët e fotografisë në historinë e artit pamor botëror, veçmas me ata të Rilindjes Italiane, apo dhe kur shtjellon vdekjen e njeriut dhe pasvdekjen në arte, pasvdekjen në fotografinë botërore dhe në atë shqiptare. Ai guxon të mbajë qëndrim kritik ndaj të angazhuarve me këtë punë, qofshin dhe studiues të huaj dhe i mëshon fotografimit të vdekjes të gjumit të fundit, më saktë fotove të pasvdekjes. Me kompetencë profesionale ai e cilëson shkrepje të veçantë “Vajtimin e Nasim Elshanit, 1990” të fotografit francez George Merillon, realizuar në një fshat të Rahovecit, Kosovë, por që nuk mund të futet në historinë e fotografisë shqiptare. Lexuesi e ndjen qëndrimin konceptualisht rigoroz të autorit nëpërmjet argumentave shkencorë që paraqet, përmes karakterit prezantues, përshkrues e tematik në vijë kronologjike, analitik deri në detaje, korrekt dhe i vëmendshëm në deduksione, respektues i parimit krahasimtar midis botimeve të ndryshme për Macën dhe veprën e Mjeshtrit në italisht, gjermanisht, shqip, etj. Plotësohet me kulturën e studimeve në vite fjala e syrit të profesionistit Vrioni dhe ky element vërehet në argumentimin e shkallëzuar e mbushmendës me logjikën e ekspertit të aftë, të guximshëm e të vërtetë. Laboratori i fotografit binjakëzohet me bibliotekën e studiuesit në shërbim të kulturës shqiptare të fushës, duke na dhënë hipoteza, variante, përnjohje, gjasa paraqitje argumentash, që mund t’i bëjë kaq saktësisht vetëm një fotograf studiues dhe shkrimtar i fotografisë si Qerim Vrioni.

Ky libër dallohet edhe për gjuhë të pastër e të pasur shqipe, falë punës së vëmendshme, të kujdesshme, të matur e të panxituar gjithëpërfshirëse të autorit me personat e duhur të kontaktit në fushën e shkrimtarisë, folkoristikës dhe etnografisë, gazetarisë e publicistikës letrare, pikturës e kritikës së artit, gjuhësisë, letërsisë dhe historisë. Fjala vjen, duke vënë re këshillimet e begata me prof.dr. Afërdita Onuzi, përvojën e punës në terren dhe diturinë e së cilës e njoh mirë, guxoj të them që studiuesi Vrioni me këtë libër jep edhe një ndihmesë të vlefshme në etnologji dhe çel një dritëz etnografike, ku shquan për logjikën në njohjen e Kanunit, të drejtës zakonore të shqiptarëve, veçmas malësorëve të Shqipërisë së Veriut. Po japim një këndvështrim të autorit se si e trajton foton e Macën, që u publikua për herë të parë e shoqëruar me poshtëshënimin “Donna Albanese che assiste il padre morente per le ferite riportate in guerra” (Grua shqiptare pranë të atit që po vdes nga plagët e marra në luftë) në shtojcën javore “Domenica del Corriere” të gazetës “Corriere della sera” të Milanos në numrin e javës 25 maj – 1 qershor 1913. “… Shpjegimi kumton se shqiptari i shtrirë është goditur me armë në luftë (dhe jo në gjakmarrje do thoshim), aq më tepër kur edhe artikulli flet për fundin e një lufte dhe jo të një zakoni primitiv siç ishte vrasja për shpagim të gjakut. Kësisoj, ai mund të merret dhe trajtohet edhe si një luftëtar e dëshmor i Atdheut. Emërtimi luftëtar shkon shumë mirë pranë emrit të Gjon Palit”. Foton e Macës “Gjon Pali dhe e bija” studiuesit e huaj dhe personat publikë të angazhuar e kanë vendosur me kohë në piedestal nderi, ndërsa në Shqipëri është Qerim Vrioni, që me dëshirë, vullnet dhe vërtetësi shkencore ngriti këtë në përmendore shkrimore.

E dergoi per Diellin bashkepunetori yne, autor i artikullit Albert Habazaj

E padukshmja është e pavlerësuar…

December 20, 2018 by dgreca

Mbi librin e ri “Pikëllim në një foto të vjetër” të studiuesit Qerim Vrioni/

Nga Astrit Lulushi/

Për shumë njerëz asgjë nuk është aq e padukshme sesa një e vërtetë. Edhe pse qëndron para syve, shtyhet nën hundë, ose kalon në grykë – ata nuk e shohin, nuk e ndjejnë, nuk e shijojnë. Libri “Pikëllim në një foto të vjetër” përmban pikërisht thelbin e kësaj të vërtete. Autori Qerim Vrioni – kërkues i palodhur e këmbëngulës i arkivave të fotografisë – ia kushton këtë studim të mirëfilltë, fotografit Kolë Maca (1882-1945, veprimtaria e të cilit ka mbetur pak e njohur. Maca i përket viteve të trazuara kur ekzistenca e Shqipërisë ndodhej në balancë; kjo përbën domosdoshmëri që figura e Macës – këmbëngul Qerim Vrioni – duhet të rilindë, sepse mjaft ka mbetur e harruar.

Kultura shqiptare është treguar e padrejtë me figurën e Kolë Macës, autor i shumë fotove monumentale historike, veçanërisht ato nga rrethimi i Shkodrës më 1913. E padrejtë, kultura shqiptare, ende e politizuar, është treguar edhe me shumë figura të tjera, të cilat, ngadalë apo me shpejtësinë e hapit të breshkës, kanë filluar të rehabilitohen, megjithëse jo të plota, siç është rasti i kohës së fundit me Mid’hat Frashërin, të cilin politika sot kërkon ta shfrytëzojë për shumë gjëra, por jo për atë që është më e rëndësishme, për meritat si Ati i nacionalizmit a patriotizmit shqiptar. Dihet se për 45 vjet fajin e kishte diktatura. Për këto 28 vjet pas diktaturës, faji ka mbetur jetim.

E padukshmja është e pavlerësuar. Për mijëra vjet, urtësia transmetohet nga brezi nē brez pikërisht sepse ajo është e urtë, shpreson të zbulohet. Njerëzit sot gjithnjë e më pak lexojnë, si ata që vijnë në jetë, kalojnë në ‘të, por nuk e njohin, dhe ndahen prej të panxënë, trashëgimia e tyre vdes bashkë me ‘ta. “Lirova shumë skllevër, por mund të kisha liruar mijëra të tjerë, nëse e dinin se ishin skllevër”, shkruante në kujtimet e saj Harriet Tubman (1820-1913), e cila shpëtoi nga skllavëria qindra zezakë, duke përdorur rrjetin e ashtuquajtur Hekurudha e Nëndheshme, gjatë Luftës Civile amerikane.

Libri “Pikëllim në një foto të vjetër” (EMAL, Tiranë 2018), është i thjeshtë në vëllim (85 fq.), por i shkruar me finesë e imtësi që vetëm një studiues i mirëfilltë si Qerim Vrioni di të përcjellë. Libri, i ndarë në rreth 10 kapituj, me një album fotosh të Kolë Macës, dhe një bibliografi botimesh vendase e të huaja, përbën edhe një mësim të hollësishëm të historisë së luftës për mbrojtjen e Shkodrës nga sulmi i forcave malazeze në vitin 1913, e parë kjo qëndresë nëpërmjet syrit të fotografit Kolë Maca.

“Kalendar Historik” i Astrit Lulushit, një libër me shumë vlerë

March 25, 2018 by dgreca

Nga Qerim Vrioni* – Para pak muajsh u vu në qarkullim në Tiranë nga Shtëpia Botuese “Tirana&Times” libri me titull “Kalendar Historik: Ç’farë ka ndodhur më….?” i studiuesit dhe gazetarit të njohur shqiptar me banim dhe punë në Amerikë, Astrit Lulushi. Ky përbën padyshim një botim krejt të veçantë për Botën Shqiptare të letrave, por edhe si një boshësiplotësues për historinë dhe kulturën shqiptare.
Kalendarët janë disa llojesh, shkencor, kulturor, politikë, fetar, ushtarak etj, por të gjithë kanë si bazë renditjen e termave sipas rrjedhës kohore, ditë, muaj, vit. Në historinë dhe kulturën shqiptare, i pari ndoshta është “Kalendar Kombiar (Kombëtar-shën.im)” i botuar në Sofje (Bullgari) nga Shoqëria “Dëshira” në vitin 1897. Ky kalendar ishte një botim i përvitshëm me karakter enciklopedik, kulturor, politik e letrar, po brenda tij të gjitha temat trajtoheshin me frymë të theksuar atdhetare. Ai është botuar me disa ndërprerje dhe numri i fundit i tij i takon vitit 1928, kur botues ishte Lumo Skëndo (Mit’hat Frashëri). Sidoqoftë, kalendari duke ngërthyer fusha të ndryshme, u kthye në një ndihmës të vyer për njerëzit e kulturës, politikës, shkencës dhe jetës shoqërore shqiptare në gjysmën e parë të shekullit të kaluar.
Pas “Kalendar Kombiar” në vend ka qarkulluar “Kalendari i Maleve”, kulturor, shkencor etj, i shtypur në Bruksel (Belgjikë) numri i vetëm më 1900. Mandej, “Kalendari Shoknisë “Dija”, 1906-1910, botim i përvitshëm e shtypur në Vjenë. Ndërsa, një tjetër , “Kalendari Enciklopedik”, nisi botimin më 1933 në Tiranë, dhe kishte karakter enciklopedik, kryesisht ekonomi, arsim dhe shëndetësi.
Pas L2B, Kalendari i parë në vend, u botua më 1945 nga Vasil Xhaçka, që e kishte nisur qysh në vitin 1933. Në vitin 1950, në Tiranë botohet nga “Dega e Historisë Ushtarake” e Ministrisë së Mbrojtjes Popullore përmbledhja kronologjike me titull “Kalendar Ushtarak”. Drejtimi i këtij libri ishte politik dhe ushtarak, por përherë nën prizmin e ideologjisë së diktaturës së proletariatit. Brenda tij kishte fakte të shtrembëruara, mohime vlerash, teprime mburrjesh e lëvdatash për politikanët e kohës, duke i munguar kështu sensi shkencor i domosdoshëm për punime të tilla. “Kalendari i botës shqiptare” me rreth 540 faqe, i autorit Thimi Çollaku u botua më 2010. Në fund ky kishte edhe Treguesi i emrave, që lehtësonte përdorimin.

Kështu, fusha e Kalendarëve në Shqipëri nuk ishte fare tokë e djerrë. Vet titulli “Kalendar Historik”, si i pari me këtë emërtim, dallohet nga parardhësit, prej vijës së mirëfilltë shkencore, e cila e përshkon atë tej e mbanë. Më ndryshe, “Kalendar Historik”, nëse do të botohej jo me rendin kohor, por me renditjen sipas alfabetit të emrave të vendeve, njerëzve, ngjarjeve etj, jo vetëm se mund të quhej fare mirë e saktë Enciklopedi Historike, por do të ishte fund e krye një e tillë. Jo se nuk përbën në të vërtetë një Enciklopedi libri 1200 faqesh dhe i shtypur me cilësi të lartë, por siç u cek më sipër, renditja e zerave në të nuk është alfabetike, por kronologjike, sepse brendia e tij, të drejton natyrshëm te ky emër i madh..
Për cilën kategori njerëzish është më i nevojshëm “Kalendari Historik” i Lulushit ? Pa hezitim e vonesë, përgjigja më e saktë do ishte, për të gjitha nivelet e moshave, arsimit, kulturës, profesionit etj. Kjo mbështetet edhe një thënie të popullit, se çdo njeri nuk ngopet me dituri, pasuri dhe lavdi. Gjithsesi, në rradhë të parë, ky Kalendar është i nevojshëm për studiuesit shqiptarë të fushave të ndryshme të shkencës dhe artit, të cilat për natyrën e veçantë të tyre kanë fije të domosdoshme lidhëse me historinë. Kështu, ata mund ta shfrytëzojnë atë si burim i ri dhe i besueshëm për disa çështje të ndryshme të së kaluarës, të cilat ende hanë diskutime.
I dobishëm ky botim mendoj se është edhe për nxënësit dhe studentët e shkollave dhe universiteteve, por mjaft i vlefshëm mbetet edhe për njerëz të tjerë, të cilët, në përgjithësi, kanë pasur dhe kanë edhe sot marrëdhënie të ngrohta me magjinë e librit. Sidoqoftë, ky libër, padyshim, zbukuron çdo bibliotekë shtëpie, jo vetëm nga paraqitja e jashtëme, por sidomos nga brendia e tij.
Ndër pikat e forta të këtij punimi madhor të Lulushit përbën edhe përditësimi i të dhënave të hershme për ngjarje të ndryshme të historike. Ato, natyrisht, zejnë hapësirën më të madhe në libër, madje mendojmë edhe më të rëndësishme të tij. Duke njohur skrupulozitetin e autorit edhe nga botimet e tij të mëprshme, lexuesit ndjejnë siguri kur hasin në faqet e këtij “Kalendar Historik”, të dhëna të kundërta me njohuritë e tyre më të hershme.
Një meritë tjetër e autorit të librit përbëjnë edhe fjalët e urta ose thëniet e njerëzve të ditur nga e gjithë bota, të cilat shërbejnë edhe si një kod mirësjelleje dhe edukate e, që ndodhen në fund të shumë faqeve të botimit. Autorët e tyre janë emra shumë të njohur qysh prej lashtësisë e deri në ditët tona, edhe për çështje të kohëve të fundit, të lëmit të etikës, arsimit, shkencës, politikës, kulturës, moralit, jetës së përditëshme, shëndetit, sportit, ekonomisë etj. Këto fjalë të urta (pjesë e mençurisë dhe urtësisë botërore) janë shumë të vlefshme e të zgjedhuara me shumë kujdes nga autori, sidomos sot, kur mirësjellja midis njerëzve nuk ka nivele shumë të larta (pavarësisht, nga arsimi, detyra, kultura) dhe forcë lëvizëse kryesore mbetet interesi material. Pra libri, ngërthen e shpalos mirë edhe vektorin edukativ.
Vlerë e shtuar tjetër e librit qëndron edhe tek gjuha e përdorur nga autori, shumë rrallë në faqet e tij mund të gjëndet ndonjë fjalë e huaj e cila nuk është zëvendësuar me atë përkatëse të gjuhës shqipe. Të mos harrohet se bëhet fjalë për një botim vëllimmadh me rreth 1200 faqe të cilat mbulojnë shumë ngjarje e figura të rëndësishme të historisë së njerëzimit, natyrisht jo veças nga Shqipëria, por prej të gjithë botës. Libri përmban edhe disa poezi të zgjedhura nga poetë anglishtfolës, të përkthyera me sqimë nga autori, i cili e lëvron me ëndje edhe këtë gjini letrare me krijime origjinale.
Për të arritur në faqen e fundit të “Kalendar Historik”, Astrit Lulushit, me siguri i është dashur të kalojë nëpër duar shumë libra e mjaft revista e gazeta, kryesisht në shqip dhe anglisht, i ka shtrydhur ato mirë e mirë, e më pas e ka kondensuar lëngun. Nuk kemi të bëjmë vetëm me gjetjen e të dhënave të reja por edhe me përzgjedhjen dhe trajtimin e tyre nën lupën e shkencëtarit dhe artistit. Thënë më ndryshe, për të arritur në faqen e 1200 të librit , me shumë gjasë, nga autori janë lexuar (shpesh edhe rilexuar) disa shumëfisha të këtij numuri katërshifror me faqe të shtypura, janë mbajtur shënime e janë skeduar zera, e sigurisht, nuk duket se ka qënë punë aqë e lehtë. Nuk duhet lënë pa përmendur fakti se për botime të tilla në vende të tjera, normalisht punojnë redaksi të tëra me disa antarë, specialistë të fushave të ndryshme të shkencës, kulturës, ekonomisë, jetës shoqërore etj.
Mendojmë gjithashtu, se faqosja e këtij botimi është mjaft e goditur e me fantazi , madje siç thuhet rëndomë, ai përbën një botim lluksi. Brenda tij, shumë shpjegime mbi njerëz apo ngjarje shoqërohen edhe me fotografitë përkatëse, çka e bënë tekstin edhe më të prekshëm për lexuesin.
Kuptohet lehtë se e gjithë kjo punë me atë përkushtim, kanë dashur muaj e vite që të materializoheshin në një libër të madh nga sasia e faqeve dhe nga vlera jo e zakontë e përmbajtjes. Ja vlen të shënohet gjithashtu, se këtu, ashtu si edhe në botimet dhe shkrimet e mëparshme të Lulushit (gjashtë libra origjinalë dhe një vëllim me përkthime, përveç dhjetra artikujve), karakteristikë është thjeshtësia dhe lakonizmi, ai e shpërfaq mendimin e tij qartë e në mënyrë të thukët.
“Kalendar Historik” i Astrit Lulushit, i arratisur politik nga diktatura komuniste në Shqipëri në vitin 1985, pahtëson edhe dashurinë e madhe të tij për atdheun, detyrimin e tij si intelektual publik për t’i shërbyer vendlindjes me përkushtim e devocion. Ky libër, ashtu si edhe të tjerët nga pena e Lulushit, ka parë dritën e shtypit në Shqipëri, vetëm me shpenzimet e tij, pra pa asnjë lloj sponsorizimi nga shteti shqiptar ose ndonjë biznes, siç veprohet rëndom në raste të tilla. Kjo tregon, përpos të tjerash, se largësia e tij gjeografike me Shqipërinë është shumë herë më e madhe se afërsia shpirtërore tij me vendlindjen.
Siç u theksua më sipër, prej më se një shekulli, në gjuhën shqipe janë botuar disa lloje kalendarësh, periodikë apo unikë, por vlerën shkencore dhe praktike të “Kalendar Historik” të Astrit Lulushit, vështirë ta ketë arritur ndonjë paraardhës.

*Studjues i fotografisë

Kur nderohet “tjetri”

December 30, 2015 by dgreca

Nga Qerim Vrioni/
Foto:Berat, 1936/
Titulli i mësipërm i shkrimit në leximin fillestar nuk duket shumë i ftilluar. Kjo, sepse përgjithësisht, tjetri duhet nderuar e respektuar, nga që po i kreve këto veprime për vetën e parë, njëjës (përveç që nuk është e vështirë) kalojnë në individualizëm dhe vetmburje, ose siç u thonë rëndomë “i bëjnë fresk vetes”. Me mbiemrin tjetri, në rreshtat që pasojnë, përgjithësohet banori i një qyteti tjetër, se bashkëqytetarët janë tanët, i yni etj.Më poshtë do jepen tri shembuj të thjeshtë në të cilat pasqyrohet nderimi dhe respekti i tri qyteteve për figura të shquara jo bashkëqytetare. Po i rendisim duke filluar nga më e hershmja në kohë deri te më e reja.
Nderimdhe respekt të veçantë ka treguar populli i qytetit të Beratit ndaj dy figurave të njohura atdhetare, Çerçis Topulli dhe Muço Qulli në vitin 1936 (asnjeri nga ky qytet ose me lidhje farefisnore në të ). Ishte koha kur arkëmortet me eshtrat e tyre po bënin udhëtimin e fundit nga Shkodra, ku u vranë nga shovinistët malazezë më 1915, drejtë Gjirokastrës dhe Leskovikut për t’u prehur në përjetësi. Kortezhi bëri një ndalesë në Berat, ku në Bashki u organizuan homazhe në nderim të këtyre dy patriotëve nga autoritetet dhe populli i qytetit. Veprimtaria, përbënte ngjarje për qytetin dhe tregonte frymën kombëtare të qytetarëve beratas, të cilët më pas, e përcollën kortezhin me kurora deri në të përpjetën e Drobonikut. Casti i pë rcjelljes nga Bashkia e dy arkëmorteve, u përjetësua në letrën fotografike nga fotokronikani i njohur i qytetit, Ilia Xhimitiku në një fotografi dokumentare e historike, por edhe me vlera simboli, me të cilat edhe mund të mburen beratasit.
Shembulli i dytë i përket nderimit të figurës së poetit të madh Gjergj Fishta nga qyteti i Vlorës. Kjo veprimtari u organizua atje nga seksioni i kulturës në Komitetin Pluralist të rrethit, në vjeshtën e vitit 1991 me nismën e z.Kristaq Suli. Ky, para pak muajsh, ishte caktuar nga Partia Demokratike, shef i këtij seksioni, më ndryshe “i ishte gjetur punës njeriu”, sepse z.Suli ish-mësues i dalluar gjimnazi, shquhej dhe njihej mirë në qytet për erudicionin e tij.
Mbledhja përkujtimore u zhvillua në Pallatin e Kulturës “Labëria” (Skelë). Të mos harrojmë se atëbotë ishte rrëzuar “Muri i Berlinit” dhe kënga e “Scorpions”-ave, “Era e ndryshimit” (The wind of change) dëgjohej e këndohej në të gjithë botën, veçanërisht në vendet e Europës Lindore dhe si të thuash, përbënte një himn për liritë dhe të drejtat e njeriut. Në Shqipëri, kënga “Liberta” (Liri) e kënduar nga Albano Carisi dhe Romina Power, kishte ndezur me shpresa të mëdha njerëzit në stadiumin e Tiranës. Gjithsesi, siç më shkruante kohë më parë edhe njëri nga të ftuarit dhe fjalëmbajtësit e veprimtarisë, z.Rudolf Marku, në vigjilje të takimit në Vlorë, nga të ftuarit pati një farë ndrojtje se “ishte në një qytet të Toskërisë, një qytet që mendohej të qe barikadë e komunizmit, një qytet që mendohej të ishte kundërshtar i Fishtës në çdo pikpamje. Në fakt ndodhi e kundërta. E mbaj mend emocionin e pritjes nga intelektualët e Vlorës-një pritje dashamirëse, e kulturuar, e mirëkuptuar”.
Ndoshta, sesioni përkujtimor nuk do ishte zhvilluar po të mos e miratonte Kryetari i Komitetit të Rrethit, z.Mezan Malaj, i zgjedhur në atë detyrë nga Partia Socialiste, që para pak muajsh kishte ndryshuar emrin e PPSH, e cila e kishte mohuar e përdhosur me egërsi dhe kryeneçësi për dekada të tëra figurën e Gjergj Fishtës. Ai, e miratoi pa hezitim e ndoshta edhe me kënaqësi idenë e nderimit të Poetit verior në qytetin jugor të Vlorës. Madje, z.Malaj ishte në rreshtin e parë të sallës që ishte mbushur përplotë me qytetarë, shumica e të cilëve e ëndëronin prej kohësh këtë ceremoni.
Fillimisht, u ekzekutua Himni i Flamurit. Mandej z.Suli recitoi me ngrohtësi vargjet lapidare të Gjergj Fishtës :
Edhe hana do t’a dije,
Edhedielli do t’ket pa,
Se per qark ksaj rrotullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ka !, vargje që ai i kishte mësuar qysh fëmijë në shkollën fillore, duke i dhënë veprimtarisë një solemnitet të veçantë. Më pas z.Suli foli përmbledhtas mbi vlerat e mëdha të Poetit.
Gjatë mbledhjes përkujtimore u mbajten disa kumtesa me nivel të lartë nga studiues dhe poetë të njohur, si Kudret Velça, Qemal Haxhihasani, Fatos Arapi, Gjergj Zheji, Rudolf Marku, Perlat Xhiku etj, që u ndoqën me vëmendje të madhe nga të pranishmit. Ishte një nga gjërat me mbresëlënëse dhe të paharruara të vitit 1991 në fushën e veprimtarive kulturore të shënuar në qytetin e Vlorës.
Të kthehemi tek rradhët e para të shkrimit, nderimi i veprës së Poetit dhe vendosja e tij në piedestalin e munguar nga bashkëqytetarët e tij shkodranë duke themeluar një shoqatë kulturore e atdhetare me emrin e tij, përbën një ngjarje me shumë vlera historike, kulturore e shoqërore, që duhet kujtuar përherë. Por dhe nderimi që i bëri At Gjergj Fishtës, qyteti i Vlorës përbën një vlerë të veçantë dhe meriton të përmendet, sidomos nga njerëzit që merren me studimin e figurës së Poetit të Madh. Ndoshta kjo ishte veprimtaria e parë që organizonte një institucion i shtetit shqiptar për Fishtën pas vitit 1944, dhe kjo nuk është gjë e vogël.
Ndër kumtet që shpërndau takimi atëhere, por me jehonë sot, më me vlerë është ai kundër përçarjes së shqiptarëve për motive të ndryshme, gjeografike, fetare, ekonomike, politike po se po. Ky mesazh, mendoj se ka të njëjtën gjatësi vale me ato të vargjeve të Fishtës : Vërtetë ne kemi/ Bajram dhe Pashkë/Po Shqiprënë? e kemi bashkë. Po ashtu veprimtaria e Vlorës, shënoi një shembull të shkëlqyer, do thoshim, dhe jo të shpeshtë të nderimit të një figure të shquar jo nga vendlindja a vendbanimi i tij , po nga një qytet që lidhej me të vetëm nëpërmjet faktit të të qënit shqiptar.
Një rast më i ri i “nderimit të tjetrit”, ka ndodhur në qytetin e Lezhës në vitin 2000. Atje, me nismën e dy lezhjanëve të njohur të letrave, poetit të ndjerë, Ndoc Gjetja dhe shkrimtarit Kujtim Dashi, të dy me detyra në pushtetin lokal, u vendos përkujtimi i 80-vjetorit të lindjes (12 maj 1920) të orientalistit të shquar dhe poetit, Vexhi Buharaja nga qyteti i Beratit. Në sallën kryesore të Këshillit të Rrethit, në krye të së cilës ishte vendosur një fotoportret i madh i beratasit të dalluar, fjalën kryesore e mbajti z.Kujtim Dashi, një nga nismëtarët e veprimtarisë. Në nderim të figurës së Buharasë, folën edhe njerëz të tjerë të letrave të qytetit. Orientalistin e shquar berates me Lezhën nuk e lidh ndonjë farefisni apo krushqi, por vetëm krijimtaria e tij në fushën e letrave shqipe.
Beratin me Çerçiz Topullin e Muço Qullin, ashtu si Vlorën me Fishtën dhe Lezhën me Vexhi Buharanë nuk i lidhte asgjë tjetër veç shqiptarizmit dhe kontributit të tyre për Botën Shqiptare.Këto tre shembuj nuk ulin aspak vlerat e nderimit të njerëzve të shquar nga bashkëqytetarët e tyre, por nderimi vetëm si shqiptarë, përbën një mbivlerë (jo me kuptimin ekonomik marksist). Madje, do thoshim se shembuj si këta ja vlen të popullarizohen për të shuar përçarjet tradicionale të shqiptarëve midis vedit. Kjo vihet re edhe sot, kur megjithë gjendjen ekonomike të shqiptarëve, më të mirë se kurrë më parë, mendoj niveli i përçarjes mes tyre është sërish shqetësues. Kështu, këto tri veprimtari (natyrisht, mund të ketë e ka edhe të tjera) pahtësojnë, ndonëse simbolikisht, kulturën e njësimit kombëtar të vlerave shpirtërore të të gjithë shqiptarëve, larg nga të gjitha llojet e ndarjeve, sidomos përkundër krahinarizmave që kohët e fundit po gëlojnë në forma e mënyra të ndryshme.

“Dorëzimi i armëve” i Kel Marubit, në 500 fotot më të mira të botës

February 19, 2014 by dgreca

Nga Harilla Koçi/.- Në galerinë e jashtëzakonshme të veprave të Kel Marubit përfshihet edhe fotografia “Kapiteni Mark Raka dhe Bajraktari i Shalës”, realizuar në vitin 1922. Pak e njohur në Shqipëri kjo foto e rrallë që fikson plot 11 personazhe është pjesë e 500 fotove më të mira të botës.

E modifikuar me titullin “Dorëzimi i armëve” nga studiuesi Qerim Vrioni, Kel Marubi ka fiksuar në këtë foto një moment të rëndësishëm të Shqipërisë së 90 viteve më parë, atë të kalimit nga koha e bajraktarëve dhe kapedanëve në të respektimit të institucioneve dhe ndërtimit të shtetit.
“Fotografia e Kel Marubit është tashmë pjesë e albumit The Photo Book, Londër 2000, publikuar nga shtëpia botuese prestigjioze “Phaidon”. Në këtë album, janë riprodhuar 500 foto të zgjedhura nga 59 vende të ndryshme të botës dhe që janë realizuar gjatë 150 viteve të historisë së artit fotografik”, tregon për ATSH-në studiuesi vlonjat Vrioni, me banim në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Referuar shënimeve që shoqërojnë foton e Kel Marubit, Vrioni thotë se autorët ndërmjet të tjerash shkruajnë se “në foto nuk kuptohet qartë se çfarë ndodh…” (The Photo Book- LONDON, 2000-fq 302).
Të njëjtin përfundim për këtë foto, sipas studiuesit shqiptar të fotografisë, jep edhe albumi “Albania. Volto dei Balcani, scritti di luce dei fotografi Marubi, Torino, 1996(3)”, ku krahas disa mangësive të tjera për subjektin e fotos jepen disa hamendësime, të gjitha të pezullta dhe në kundërshtim me njëra-tjetrën.
Në këtë mënyrë, përpara studiuesit shqiptar të fotografisë, Qerim Vrioni, dilte një detyrim i madh, që lidhej me studimin analitik të fotos, e cila për të huajt ishte një vlerë e çmuar e trashëgimisë shqiptare. Kësisoj, ai i hyri punës për të saktësuar gjithçka që ka të bëjë me përmbajtjen e fotos, për të evidentuar të gjitha vlerat e saj, përmes një procesi që nis nga argumenti vizual në atë dokumentar.
Sot, ne kemi të qartë atë që disponon dhe përcjell fotografia “Kapiteni Marka Raka dhe Bajraktari i Shalës”, saktësuar dhe modifikuar në emërtim, “Dorëzimi i armëve….”, nga studiuesi Qerim Vrioni. Janë të qarta dhe të identifikuara të gjitha personazhet e kësaj fotografie, të cilët vijnë nga ajo periudhë e largët e vitit 1922, si produkt i punës së jashtëzakonshme studimore të Qerim Vrionit.

-Interpretimi, përmes një analize me arkivat-

Për të arritur këtu, Qerim Vrionit, iu desh të hynte në arkiva, të studionte e të përgjithësonte, të bënte analiza e krahasime, të interpretonte e të fokusohej tek çdo element që në pamje të parë dukej si pa rëndësi. Janë rreth 28 objekte dokumentare, studime e përgjithësime të autorëve shqiptarë e të huaj, që u shfrytëzuan për të dimensionuar të plotë fotografinë, që zë një vend dinjitoz mes 500 simotrave të saj më të mira të kohrave, por që fatkeqësisht ne shqiptarët nuk e njohim mirë. Përmes një procesi studimor shumëplanësh, Vrioni hyn në atmosferën e kohës.
Elementin që lidhet me datën e realizimit të fotografisë, ai e shfrytëzon fare mirë për ta përdorur si një argument bazë në procesin e eksplorimit, si një çelës të zbërthimit të saj. “Çelësi i zbërthimit të subjektit të kësaj fotografie është viti 1922, kur ajo u realizua. Në këtë vit, në bazë të një ligji të miratuar nga Këshilli Kombëtar (Parlamenti i asaj kohe), popullsia civile detyrohej t’i dorëzonte armët shtetit, pra është bërë çarmatimi i atyre që nuk duhej t’i kishin ato”, shkruan Vrioni, për të cilin tashmë ka një bazë orientimi për të arritur objektivin.
Në rrjedhën e ngjarjeve ku ishte përfshirë Shqipëria e atyre viteve, perspektiva e saj vihej përballlë shumë pikëpyetjeve. A duhej të futej në rrjedhën e zhvillimit, duke patur si model profilin perëndimor, apo duhej të mbahej dhe të mbetej peng i realiteteve të të shkuarës së afërt dhe të largët. Shqipëria ishte ende e brishtë. Mbizotëronte një situatë e paqëndrueshme me plot probleme në fushën e rendit e të qetësisë, çka shtronte domosdoshmërinë e një vendimmarrjeje të qartë që të garantonte të ardhmen e vendit dhe të qytetarëve. Një ndër këto ishte edhe miratimi i ligjit për çarmatimin e popullsisë civile, e cila rezultonte e armatosur për shumë faktorë dhe arsye, që lidheshin me mentalitetin dhe ngjarjet historike nëpër të cilat kishte kaluar vendi. Më e fundit, ishte Lufta Botërore. Në 5 prill të vitit 1921 ishin zhvilluar zgjedhjet për Këshillin Kombëtar (Parlamenti i asaj kohe), me 75 deputetë. Më pak se një vit më pas, në 6 shkurt të vitit 1922, miratohet ligji për çarmatimin e popullsisë. Klasa politike e kohës e vlerësoi këtë si një akt të domosdoshëm në rrugën drejt progresit, i cili do të niste të zbatohej shumë shpejt, pavarësisht se Këshilli Kombëtar, për shkak të paqëndrueshmërisë politike, do të shpërndahej për atë legjislaturë vetëm 3 javë më pas.
Këtë ngjarje madhore do të fiksonte Marubi i famshëm me aparatin e vet, duke zgjedhur, sipas Vrionit, një nga krahinat më në zë në historinë e vendit, atë të Shalës në Shkodër. Gjatë atij procesi, do të mblidheshin 34140 armë të cilat, duke iu referuar numrit të popullsisë, përbënin një potencial të jashtëzakonshëm. Në këtë këndvështrim, për studiuesin shqiptar të fotografisë, Qerim Vrioni, kjo vepër e Marubit vjen jo vetëm me vlerat e veta artistike, por po aq e ndoshta më shumë edhe për ato historike e dokumentare, me mesazhe të fuqishme që mbeten mjaft aktuale edhe sot në një dimension shumëplanësh.

-Fotografia “Dorëzimi i armëve”, konceptuale-

Fotografia “Dorëzimi i armëve….”, është konceptuale, çka do të thotë se autori e kishte fare të qartë atë që do të bënte; thotë Vrioni. Prandaj ai nuk nxiton. I vendos personazhet e veta sipas projektidesë së konceptuar në mendjen dhe fantazinë e tij, kërkon që gjithçka të jetë e përkryer, asgjë të mos jetë e tepërt dhe aq më tepër të shkojë në rrjedhën e kundërt të asaj që ka në mendjen e vet. Marubi, si artist shumëplanësh, kujdeset që vepra e tij të përmbajë të gjitha elementet, ku edhe mënyra e qëndrimit dhe veprimit të secilit personazh përfaqëson jo thjesht një gjendje të momentit, por një psikologji, një mentalitet, një pikëpyetje, një besim, apo mosbesim. Çdokush prej personazheve ka një rol të caktuar në këtë foto dhe të gjithë bashkë i shërbejnë një qëllimi. Prandaj dhe Vrioni ndalet në secilin prej tyre, analizon çdo qëndrim, çdo gjest që flet shumë, çdo moment që nevojitet për të arritur objektivin. Pushka e kthyer mbrapsht (kështu realizohej dorëzimi i saj, sipas Vrionit), që zbret gradualisht nga dora ende e palëshuar mirë e Bajraktarit të Shalës (Lush Prelës), tek të dy duart e kapiten Mark Rakës… Ky është momenti i duhur, për fiksimin e të cilit nevojiten aftësi profesionale, përqëndrim e vullnet. Jo çdokush mund ta realizojë atë. Në këtë çast ndalet studiuesi Qerim Vrioni, për të bërë një analizë të detajuar dhe për të nxjerrë përfundime. “Fotografimi i malësorit e aq më tepër bajraktar duke dorëzuar armën nuk duhet të ketë qenë më i lehtë se dorëzimi faktik i saj”, shkruan Vrioni, sipas të cilit po fiksohej heqja e “gjymtyrës së pestë” të shqiptarit, gjë që do të shoqërohej doemos me dhimbje si çdo operacion.

Prandaj, sipas studiuesit, për të bindur malësorin plak që të fotografohej Marubit i ka shërbyer emri shumë i mirë si atdhetar, fotograf e njeri i ndershëm si dhe aftësitë e tij komunikuese dhe respekti që gëzonte në Shkodër dhe në krahinat e saj.
Në këtë kontekst, ngarkesa dhe sjellja psikologjike në çastin e fotografimit, nga ana e çdo personazhi, përbën një plan të veçantë për studiuesin Vrioni, në nxjerrjen e përfundimeve dhe pikësimin e objektivit të tij përfundimtar.
Për të, fotografia “Kapiteni Mark Raka dhe Bajraktari i Shalës” nuk është e atypëratyshme. Fotografi e ka kuadruar mire e bukur gjithçka do të fiksonte në pllakë xhami, çka bën që në foton e stampuar ka fare pak sipërfaqe parazitare.
“Ajo është e studiuar dhe e kompozuar si një çast skene në teatër ku zhvillohet një dramë. Po ashtu na kujton edhe bocetet e piktorëve të filmave kinematografikë, që përmbledh në një pamje të vetme dramacitetin e një akti të tërë, duke shpalosur kështu aftësitë e mjeshtrit fotograf si një regjizor dhe skenograf”, vlerëson studiuesi i fotos së Marubit. Sipas tij, qendra e rëndesës problemore e fotos përfshin treshen që përbëhet nga civili me kostum të zi që lexon dhe dorëzon letrën e Qeverisë, bajraktarit të Shalës që merr letrën dhe dorëzon armën dhe kapiten Mark Raka, i cili po merr me të dy duart pushken. Të tre këta personazhe janë vendosur në një marrëdhënie jo vetëm artistike, por edhe institucionale.
Bajraktari merr vlera të veçanta në këtë moment teksa shtrihet simbolikisht në dy plane veprimi dhe psikologjikë. Me një dorë ai merr letrën zyrtare që i dorëzohet nga përfaqësuesi i shtetit, ndërkohë që me tjetrën dorëzon armën. Plaku reflekton një dyzim, gjithsesi të justfikueshëm, që ka të bëjë me të shkuarën e që përfaqësohet nga pushka që ai dorëzon dhe të ardhmen që i garantohet nga qeveria, ku ai ka besim, prandaj edhe pranon të kryejë atë veprim.
Ndërkohë, sikurse shpjegon Vrioni, malësori vërtet po dorëzon pushkën e krahut, siç parashikon ligji, por në brez ai ka një nagant çka e bën atë po aq dinjitoz. Ndërkohë në raport me kapiten Mark Rakën e ulur ai ka edhe një epërsi, ndonëse të përkohshme, një element ky gjithsesi i justfikueshëm duke iu referuar kontekstit të kohës, mentalitetit dhe psikologjisë.
-Analiza e fotografisë, si një piramidë idesh dhe përgjithësimesh-

Merita e madhe e Qerim Vrionit në këtë analizë-studimore nuk qëndron thjesht dhe vetëm tek zbërthimi i fotografisë së Marubit në çdo element të saj, por në konstruktimin dhe ngritjen e një piramide të konsoliduar idesh dhe përgjithësimesh. Ai ka hyrë në psikologjinë e Marubit, në perceptimin e tij për produktin që përgatitej të realizonte. Sepse qëllimi i tij nuk ishte thjesht të editonte një fotografi, qoftë edhe duke fiksuar një moment mjaft të rëndësishëm në udhëkryqin e zhvillimeve në Shqipërinë e fillimeve të shekullit XX. Kjo vepër e tij duhej t’i qëndronte kohës, të lexohej dhe të përcillte mesazhe, të kishte vlera edhe në brezat e ardhshëm. Por, për të bërë këtë nevojitej perfeksioni, perfeksion lëvizjeje, idesh e qëndrimesh, perfeksion artistik e psikologjik. Për Vrionin, këto elemente janë ndërthurrur në një kompozim të përkryer ku ka rëndësi çdo detaj, qoftë edhe ajo e një mënge të bardhë të vendosur në dorën që mban pushkën që dorëzohet, si një simbolikë e dorëzimit pas një beteje ku fiton e ardhmja, apo në mënyrën sesi janë fiksuar dhe në çfarë raportesh qëndrojnë dy personazhet në dy akset e kundërta të fotos, në këmbë dhe plot dinjitet. Shqiptari po i dorëzon armën shtetit. Ky është një çast solemn që duhet respektuar. “Fotografia të mban gjatë të fiksuar para saj. Ka një qetësi solemne, po ashtu edhe përzemërsi që duket edhe nga afërsia fizike e personave si dhe nga duart e hedhura mbi supet e njëri- tjetrit”, shprehet Vrioni, duke reflektuar edhe vetë atë optimizëm që ai percepton dhe zbërthen tek autori që e ka ngërthyer atë 90 vjet më parë, teksa qëndronte përballë 11 personazheve të tij, duke i bërë ata të pavdekshëm përmes objektivit në një çast solemn.
Në funksion të kësaj është edhe teknika e fotografimit. Sipas Vrionit, Marubi e ka realizuar fotografinë në një mjedis me dritë natyrore të shpërndarë që u bie personazheve nga krahu i djathtë. Ajo nuk krijon hije të forta dhe të theksuara, por është e mjaftueshme për të ndriçuar fytyrat e pothuajse të gjithë pjesmarrësve në mënyrë të atillë që të pasqyrojë qëndrimin e tyre ndjesor për atë që po ndodh. “Fokusimi i pamjes, diafragma e aparatit dhe koha e ekspozimit janë ndërthurrur nga mjeshtri fotograf në kufijtë e persosmërisë duke na dhënë një foto mjaft të pastër teknikisht”, shprehet ai ndërsa e vijon më tej argumentin duke cituar se kjo shihet edhe në një riprodhim me përmasa 2 x 4.5 metra që ndodhet në një nga hollet e Ministrisë së Kulturës, e cila ka një qartësi të konsiderueshme sidomos po të kemi parasysh se negativi në pllakë xhami është bërë mbi 80 vite më parë.
Më tej studiuesi zbret tek ai element që paraqet një interes të veçantë. Cilët janë këto personazhe që janë fiksuar nga Marubi në një nga fotot më të realizuara anëembanë globit në më shumë se 150 vjet të historisë së fotografisë.

-Kush janë personazhet?-

Dy personazhet kryesore të fotografisë janë kapiteni Mark Raka, oficeri i fiksuar ulur në qendër të fotos, teksa merr armën, dhe kryetari i fisit të Shalës ose barajktari i Shalës, i cili në vitin 1922 ishte Lush Prela, plaku me veshje malësori që dorëzon armën, pinjoll i një familjeje me emër dhe me kontribute në lëvizjen atdhetare në veri të vendit, nipi i Mark Lules, përfaqësues i Shalës së Dukagjinit në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, i shquar në luftrat për pavarësinë e vendit ….
Prela u vra nga shërbimet sekrete serbe në tokat shqiptare në Malin e Zi, në vjeshtën e vitit 1925, bashkë me dy djemtë e tij. Kapiteni Mark Raka, i formuar si ushtarak në Austri dhe Itali, pjesëmarrës në Revolucion Demokratik të Qershorit, u eleminua nga qarqet shoviniste antishqiptare në kryeqytetin e Malit të Zi, në vitin 1926. Më 1993 Kuvendi i Shqipërisë e dekoroi (pas vdekjes) me “Urdhërin për veprimtarinë patriotike“ të klasit të parë. Në foto përfshihen edhe personazhe të tjerë, Gaspër Pali, Serafin Mazreku, i martuar me motrën e Luigj Gurakuqit dhe baba i Anton Mazrekut, Mul Deliu, Gjysh Deda, Gaspër Mosi, Kol Çamuku.
Të gjithë këta personazhe, që kanë jetuar në realitetin e Shqipërisë së asaj kohe, të njohur në Shkodër dhe në krahinën e Shalës, por edhe më gjerë, përbëjnë skenën e fotos së Marubit “Dorëzimi i Armëve”, e zbërthyer nga studiuesi Qerim Vrioni.