Nga Illo Foto-Studiues/New York/
Autoriteti ekonomik ndërkombëtar këtë dekadë nuk i vlerëson qeveritë vetëm me GDP- në vjetore , por dhe me punësimin e shtetasve të vet që qeveris.
Punësim normal konsiderohet kur njeriu i aftë për punë punësohet me vullnetin e tij . Nisur nga ky përkufizim sistemi socialist të punësonte pa dëshirë dhe të jepte atë profesion, që ti mund të mos e shkoje fare nëpërmend. Papunësia nuk është fenomen i ri dhe as i pa pritur , ndërsa punësimi nuk është thjesht veprim praktik ,por mbart filozofinë e vet , brenda labirinteve të tregut të vështirë të punës .
Shpirti i zhvillimit ekonomik , në ekonominë e decentralizuar , eshtë sipërmarria private , që mbiquhet biznes dhe që nuk drejtohet nga shteti , por është partner me të . Biznesi konsiderohet fertil , kur gjeneron zgjerim dhe krijon vende të reja pune.Shumica e bizneseve jo prodhuse shpejt kthehen në sterile. Ata janë të limituar në zgjerim dhe punësim. Bizneset , që zgjerohen mbi mundësitë natyrale , hanë vetveten , duke përfunduar në faliment . Gjatë regjimit enverist rolin e bizesmenit e mbajti shteti në mënyrë eskluzive . Shoqëria jonë , mban mend këtë metodë punësimi, që ishte punë dhe varfëri për të gjithë.
Menjëherë pas vitit 1990 , me një spontanitet të paparë dhe me një etje të akumuluar, shumica e shqiptarëve , u vërsulën drejt pronës shtetërore , për të ngritur sejcili një biznes fitimprures .Nuk gjetën të tërë mundësinë e kapjes së biznesit , por u dallua një numur i madh bizesmenësh , kryesisht në tregeti , duke u kombinuar me pjesën tjetër të popullatës, që vijuan drejt emigracionit biblik , që përfshiu 1/3 e popullsisë .
Biznesi shqiptar zë fill qysh më fillimin e futjes në Ambasada. Shqiptarët me dhunë ndaj qeverisë së tyre izoluse, themeluan industrine e emigracionit , industria e fuqishme, që ende mbahet gjallë vetë , mban gjallë dhe biznesin e ri shqiptar.
Për pak kohë , sipërmarria private , dominoi sferën ekonomike , në të tëra drejtimet. Vetë biznesi krijoi strukturat e veta , të mbarvajtjes , kontrollit dhe të sigurisë .Këtë proces transformus e drejtoi instikti , për mbijetesë , që ka lindur bashkë me jetën e gjallë .
Shumë programe dhe grante u emetuan nga vendet miq , për t’i dhënë shtysën e duhur , qe të shëroheshin shpejt plagët , që kishte shkakëtuar enverizmi dogmatik . Sot , pas gati një cerekshekulli , Shqipëria konsiderohet një nga vendet me ekonomi biznesi të stabilizuar , pa mohuar dobësite dhe të metat e rritjes. Në këtë kuadër sëmundjet më e rënda , mbeten informaliteti , zhvillimi monopol dhe bizneset e kundraligjshme .
Rritja dhe maturimi i biznesit shqiptar ka ardhur i vonuar dhe aguridh , sepse nuk mund të ishte ndryshe nga zhvillimi historik dhe vecanërisht ai demografik . Gjat kohës , që isha në Atdhe , vjeshtën e sivjetme , diskutimi më i rëndësishëm ishte punësimi i njerzve . Thuhet se papunësia ka arritur 29 %. Socialiste të devotshëm ankoheshin se Partia e tyre nuk i kishte punësuar , kur ata ishin përkushtuar familjarisht në fushatën elektorale. Demokratët ankoheshin se ishin hequr pa drejtësisht nga puna . Punësimi është temë jetike . Për të nuk do mbarojnë ndonjëherë diskutimet . Me që socialistë ankohen për Partinë e tyre , tregon se punësimi është në hullinë e duhur , por që ende në fillimet e këtij procesi të paanshëm .
Ato c’ka ndjeva dhe u bëra pjesë e debateve në Atdhe , nuk do t’i mbaj për vete , sepse ndarja e mendimit me njerzit , bëhet natyrë e dytë e njriut , që shkruan.
Bizesmenë shqiptare dhe shkëmbim faturash , gjen në Kinë , Japoni , Rusi , Amerike . Biznesi , për një kohë të shkurtër , fitoi natyrën kozmopolite , që i pat munguar . Këtë pelerinë kozmopolite , biznesi shqiptar e veshi në mënyrën më të shpejtë të mundëshme , falë talentit dhe vullnetit të hekurt , për të mos mbetur pas botës . Natyrisht do të kishte ecur më shpejt , po qe se nuk do të pengohej seriozisht nga amatorizmi qeverisës . Ne te dy sistemet , mendimi i perparuar publik shqiptar , ka qene shume me perpara se mendimi politik shqiptar, ky realitet deshmohet nga shume ngjarje te shkuara dhe te sotme .
Muajin para ardhes , regjistrova disa tabla dyqanesh , ne rruget kryesore , ku gjallon biznesi Tiranas . Ja si shkruajne tabelat e dyqaneve: Toskanna, Club Posedion , Vila Grass , Mancini- Relax Rafle ,Ceccebot , Dora city , Tobaco shop ,Extrox – Ekton , Clubi corner , Market Eco, Pasticeri Dolce vita e mijra te tjere , te kesaj natyre .Te sqarohesh, brenda dyqanit , per hollesite e mallit dhe te blerjes , duhet te njohesh gjuhen angleze dhe italiane .
A ka fshatare shqiptare , qe kupton se , c’duan te thon keto mbishkrime ? Une nuk i kuptoj , vetem marr vesh se shitet dicka dhe behet sherbim , per nj biznes , qe e dalloj nepermjet xhamit . A eshte normale nje situate e tille ? Une them se po , derisa klientet shpenzojne brenda ketyre bizneseve .
Biznesi i tregut cam ruan tiparet e origjines , jo vetem formalisht , por nga te tera pikpamjet . Udhton brenda tij sic mund te ndihesh ne Stamboll dhe ne tregun e kinezve , sic mund te ndihesh ne Hong -Kong. Te tera sa thame tregojne se biznesi shqiptar eshte drejt maturimit kozmopolit . E ka dhene te tere kapacitetin e tij .
Biznesi yne , si ne shumicen e vendeve sot, eshte i prirur drejt sherbimeve . Nuk ka biznese te mbeshtetura ne industri te mirfillte . Ne cdo kend rruge , ne cdo shesh , ka dyqane te Vodafonit , shume dyqane te tille , me drita verbuse dhe me personel te bollshem , me uniforma . Fillimisht kujtoja mos ishin agjensi te turizmit hapsinor. Te krijohet pershtypja se shqiptaret vetem pine kafe, flasin ne telefon me oferta lehtesuse dhe perdorin gjeresisht skajpin.
Ka nje ndryshim me biznesin kosovar. Ky i fundit eshte me afer vatres familjare . Emertimet e ketij biznesi , kane kuptim tjeter . Po ju parashtroj dy emra biznesi kosovar, por jane perfaqesus te mases se gjere. Njeri, qe nis ne tunelin e Kalimashit e ka emertimin : “ Kater njeshat “ , qe do te thote 4 oratke te barabarte dhe te te tere quhen njesh , nga rendesia.Biznesi i dyte eshte ngritur ne te dale te kufirit , afer Morines . Pronari prizrendas Rushit Sinanaj e ka emertuar “Mifabliri “ , qe jane geramat e para te 4 djemve te tij (Mirseti , Fatmiri, Blerimi, Iridoni ).
Emri eshte njera risi , tjetra eshte fakti se lokali modern eshte ngritur mbi rezervatin e peshkut , nje zgjidhje e mencur vizuale , per turistin , por po kaq ekonomike, per biznesin dhe ekonomine . Pronari i ketij biznesi gjigant , zoti Sinanaj eka ngritur ne fshat , mbi nje baze te shendoshe ekonomike prodhuse . Ky eshte biznes vital , qe ka pak lidhje me cmimet ne burse dhe as me aksizen e doganes.
Emertimi i bizneseve , ne Tirane dhe Prizren , ka kahje te ndryshme , nuk ka ndonje rendesi esenciale , por shpreh nje prirje te pronarit , nje synim te tij te afert dhe te larget . Bizneset kosovare jane afer tradites dhe ngjyrimit te vendelindjes , i mban kembet ne toke . Kur ka ngjyrat e vendlindjes eshte me afer fshatit dhe ka me shume karakter prodhus .
Qeverisja mund te inflencoi , ndoshta 10%, ne rritjen ose ngadalesimin e ekonomise private , rritja tjeter varet nga vete biznesi .Aktualisht biznesi shqiptar i ka vene ne pune shumicen e mundesite ekomoike natyrore , qe ka vendi . Ka nje stanjacion te zhvillimit ekonomik. Biznesi qe nuk ka tendence drejt punesimeve te reja , byllet ne guasken e tij . Bashkepunon me veshtiresi. Edhe kur nuk eshte ne krize , eshte ne stanjacion.
Ne keto rraste shkencetaret ekonomiste rekomandojne , kthimin tek bizneset prodhuse . Biznese jo prodhuse kane nje fund te zgjerimit . Keshtu ndodh me ndertimet , telefonine etj .
Ish Presidenti Clinton , ne librin e vet “ Kthim tek puna “ , rekomandon , qe biznesi te ktheje fytyren nga prodhimi . Biznesi prodhus i jep oksigjen ekonomise, qe rrezohet , ose qe po tkurret . E tille eshte ekonomja e sotme shqiptare, me sa gjykoj , une si spektator .
Biznesi shqiptar , eshte element i rralle , qe ne kete tranzicion , eshte rritur normalisht dhe brenda ligjeve ekonomike kapitaliste, kur kemi parasysh deshtimin drejt krijimit te shtetit ligjor .
Biznesi shqiptar funksionon , por gjithnje e me pak . Jeta kerkon punesim . Jemi popull me popullsi te re ne moshe . Kjo situate presupozon tjeter fytyre biznesi . Kerkon biznes vital . Biznes i tille eshte vetem biznesi bujqesor , per vendin tone . Ne nuk kemi burime energjitike , mbi te cilat ndertohen biznese te shumllojshme . Profili yne eshte bujqesor . Bujqesia sot ka pamjen e saj industriale . E tille eshte bujqesia e serave , perimeve , hidroponike , blegtoria , bujqesia vertikale dhe fusha e gjere e kultivimit dhe e cfrytezimit pyjor .
Lodhia e biznesit ndodh sa here nuk gjenden rruge , per zgjerimin e tij te metejshem .U ndjeva shume mire , ditet e fundit , sepse pashe ne shtyp , qe nje sipermarrje polake do te ngreri Kombinatin e sheqerit ne Maliq . Kjo perben nje nga zgjidhjet e medha , te zhvillimit te biznesit qytet – fshat . Kultura e panxharit eshte me e konsoliduara si teknollogji prodhuse dhe konservuse , per zonen e Korces . Si kulture , jep rendimente te larta , ne fushen bregdetare , qe jane toka me orgjine kenetore . Me nismen e Kombinatit gjallojne 4 fytyra te biznesit prodhue : kultivimi i panxharit , qe sot eshte ne nivelin zero dhe do shkoi ndoshta tek 20 mije Ha , prodhimi i sheqerit , melases se alkolit dhe bersive , qe jane ushqim i mire i blegtorise . Me nje gur vriten 4 zogj shume te majme . Do te ishte mire , qe dikush te ringreri industrine e cigareve , qe kultivusit e sotem te duhanit shqiptar , te mos mbeten pre e sekserve greke .
Ka shume emigrante , qe jane kthyer nga Greqia dhe i jane perveshur punes ne bujqesi , kryesisht ne sera dhe ne blegtori . Njeri prej tyre e pyeta se ku e gjente ujin e ujitjes . Me tha se e gjente me pus . Qindra mije puse jane hapur ne Shqiperi . Cdo sere ka nje e me shume puse , c’do vile ka nje pus . Mijra pompa , qe shpenzojne energji , ndoshta dhe pa pagese . Ujrat e rrjedhshem , ku vene ? Deri sot , nuk shof askend te reagoi , per pasurite ujore .
Nje bizesmen potencial , mund te marri tokat me qira dhe te ngreri nje e me shume biznese bujqesore . Fuqia puntore leviz me autobuza . Ka pak rendesi ne se nuk kthehen me banim ne fshat . Mjafton te punesohen. Bizneset bujqesore jane te pa ngopur me fuqi puntore .
Fermat ne Shqiperi ( Bizneset bujqesore ) , kane ekzistuar qysh ne kohen e Zogut . Ishin te modelit amerikan dhe italian . Enveri i shtetezoi dhe ato funksionuan si sipermarrie shteterore , pa as nje shenje privatizmi , por prodhonin ne nivel te kenaqshem . Gjithcka kondicionohej nga cmimet e produkteve , qe i grumbullonte shteti . Gruri blihej me 2 cent , misri 1.7 cent , qumushti 2 cent , veza 0.7 cent etj . (Jane shprehur me monedhen e kohes te emertuar me dollar )
Qe te zhvillohen biznest bujqesore , duhet te kthehet ne gjendje pune toka bujqesore , qe e kemi te mire dhe te bollshme , por te kenetezuar dhe te mbuluar me vila te jashtligjshme . Nismat , qe u moren ne qytete dhe ne bregdet , per prishjen e ndertimeve te pa ligjshme , eshte pjesa me e vogel e tragjedise , qe ka cperfytyruar territorrin shqiptar . Ne fushe eshte bere masakra me e madhe . Vetem ne Ultesiren bregdetare , thuhet se jane mbi 200 mije ndertime jasht fshatit, por ndertime te tilla , ka kudo . Kushdo , qe mori nje cope toke ne fushe , ndertoi dhe nje shtepi , pa pyetur askend, ndoshta vile .
Toka , shtepite , ujrat mbitokesore , jane bere nje unitet , qe duhet shume pune dhe mund , t’i rikthesh ku ishin . Nuk mund te pritet me , me kete gjendje te krijuar . Ndertimet e pa ligjshme , pa as nje medyshje duhet te ishin prishur me kohe . Ne qytet mund te behet ndonje tolerim , por jo ne fushe . Fusha eshte e traktorit , e kombajnes , e infrastruktures bujqesore ; nuk eshte truall ndertimi . Te paret tone nuk kishin mekanike bujqesore , token e punonin me parmende , qe mund t’i vinte rrotull ndertimit , por ata token nuk e zune kurre me ndertime. Maksimumi , mund te ndertonin nje kasolle fushore , por kurre shtepi me themel . Kush e prishi kete tradite te civilizuar ? U kuptua shtrember demokracia , e cila nuk eshte anarshi , por diktature e sundimit te ligjit . Bizesmeni nuk afrohet ne token mocalore . Ai kerkon toke funksionale ne te tera pikpamjet , se do te investoi para dhe pune , qe nuk ja fal askush .
Ne rrast se Ultesira bregdetare shqiptre , do te mbulohet me sipermarres fermere , do te kemi tjeter pemje , per zhvillimin makroekonomik dhe mirqenien e shqiptarve . Kur fusha te vihet e tera nen kulture , do te kemi 1 mije ferma moderne , me nga 300 ha . Ne te tere kete mozik biznesi kompleks , do te gjenerojne , jo me pak se 400 mije vende pune, perfshi dhe funksionet anesore te transportit , servisit mekanik etj .Kur ky projekt do te asimiliohet plotesisht , Shqiperia do te quhet vend i zhvilluar , sepse nga keto ferma produktive , do te riciklohen shume biznese parazitare , qe jane drejt falimentimit .
Kosovaret nuk e kane problem te merren vesh , per zgjerimin e mekanizimit dhe te prodhimit te madh . Kam pare fusha ne Prizren , me madhesi 20 ose 50 Ha . qe ishin mbjelle me te njejten kulture . Jane marre vesh , per strukturen, perdorimin e mekanies dhe ndarjen e prodhimit sipas prones dhe kontributit te punes . Pervojen nuk e kemi larg , vec ne Prizrend . Kosovaret i kane shume funksionale shoqatat dhe marrveshjet fermere . Nuk kane as nje nevoje , per artifict e kooperativave dhe sajesa te pa provuara , per te cilat flitet pa fund ne Shqiperi . Konferenca , konsulta , shkrime te gjata , per te zgjidhur si do unifikohen tokat . Kete filozofi mund ta mesoni ne Kosove , brenda dites .
Kam bindje se shume funksionare , do thone se une flas nga pozitat komode te nje sehirxhiu , qe e njof situaten nga gazetat. Nuk them se ky sugjerim nuk eshte brenda kufijve reale , por i kerkoj zoterise te formuloi nje alternative tjeter , per te kthyer fytyren e biznesit drejt fshatit . Kam shkruar me pare ,se fusha e Shkoder- Lezhes , nga avioni nuk duket si fushe , por si nje qytet kaotik . Duke qendruar duar kryq , vijojme ta bejme me kaotik , kete gjoja qytet .
Theksova me siper se zgjerimi i bizneseve ne fshat eshte terapi anti krize . Po jap nje shembull. Kur isha ne Tirane degjova ne Tv , se dy familje nga Kolisani i Kuksit , kane shume vite , qe banojne familjarisht ne Bathore , qe eshte thjesht zgjatim i Tiranes .Banesa e Bathores eshte vile me bace me shume peme , por ne Qytet nuk gjeten pune dhe iken per ne Kolosian te Kuksit , ku krijuan nje stan me dhi dhe sigurojne te ardhura te mira .Keta te pa pune , nuk kane studjuar ekonomi , por jeta i mesoi , si te gjenin rrugen racjonale ekonoike . Nje gje te tille kane bere shume emigrante te riatdhesuar dhe ndjehen ekonomikisht dhe moralisht te motivuar . Bizneset bujqesore jane pa kufi , mjafton te arrish te plugosh token dhe te mbjellesh fare . Bizneset bujqesore jane shume si sasi dhe llojshmeri , prandaj konsiderohen si biznese qe crrenjosin papunesine .
Kur toka e Ultesires bregdetare , do te mund te punohet e gjithe dhe te vihet nen kulture , duke u mbuluar me ferma te nivelit mesem dhe te larte , GDP – ia e Shqiperise do te rritet 1.8-2 mije dollar , per cdo shqiptar dhe papnesia me varferine , do te shenojne piken zero . Perllogaritjet e mia kane rezerven , per te qene brenda .
Pse nuk vihet ne pune fusha bregdetare , kam folur gjate , me paerpara , prandaj nuk kam pse e lodh lexusin.
Nga vrojtimet e mija , qe nuk mund te quhen profesionale , biznesi kosovar ka prirje te theksuar drejt bujqesise dhe fshatit , ndersa biznesi shqiptar , eshte larg te qenit prodhus . Duke qene biznes me prirje prodhuse bujqesore , biznesi kosovar eshte me i shendetshem dhe shume me premtus , c’ka do te kontriboi ne nje rritje te ndjeshme ekonomike dhe te punesimit, ne nje te arthme te afert . Keto mundesi biznesi shqiptar , aktualisht nuk i ka dhe nuk do t’i kete , deri sa te pervetesohet Ultesira bregdetare , qe aktualisht dergjet nen ujra dh nen ndertimet e pa ligjshme.
Illo Foto / Studius . NY Nendor 2014