Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“NE SHQIPTARËT JU NDEROJMË SEPSE SHIKOJMË TEK JU NJË BIJË TË POPULLIT SHQIPTAR”

by

Letra që Nënë Tereza i shkroi Ramiz Alisë
Letra që Nënë Tereza i shkroi Ramiz Alisë

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Po botojmë bisedën e zbardhur nga takimi kokë me kokë i Nënë Terezës me Ramiz Alinë më 4 dhjetor 1990. – Çfarë u bisedua në këtë takim? – Pse Nënë Tereza insistonte për të marrë tri dhoma në Shqipëri për murgeshat e saj? – Cila ishte arsyea pse presidenti shqiptar, Ramiz Alija, i përmend datën 4 mars 1991, si kohën reale kur mund ta hapte shtëpinë e motrave të saj? – Cili ishte roli i ndërhyrjës së islamikëve të Arabisë Saudite në ngurrimin dhe rezervat e persidentit Ramiz Alia? – Çfarë i tha presidenti Ramiz Alia, Nënë Terezës për parashikimet te tij, rreth ndryshimeve politike në Shqipëri? – Si do ndryshoheshin Kushtetuta dhe Ligjet në Shqipëri? – Çfarë folën Ramiz Alia dhe Nënë Terza rreth sëmundjes së shekullit SIDA dhe për drogën, të cilat sipas Ramiz Alisë, nuk kishin mundur të depërtonin në Shqipëri fal izolimit që zotëronte në vend. – Rrëfimet e Nënë Terezës për angazhimet e saj dhe të motrave në gjithë botën. – Bisedat plot interes rreth konceptit të dashurisë, sakrificës, besës… etj.

Nëpër duar po kalonim dokumente origjinale te mesjetës shqiptare, ato të cilat flisnin për gjendjen e popullit dhe fisnikëve të tij, për kushtet e rënda dhe tmerret që po përjetonin nga pushtuesi, duke mos kursyer as të rinj e të vjetër, as gra e fëmijë. Në pushimin e shkurtër prej një çerek ore, morëm vesh se në cortile në me të Archivio Segreto vaticano e Bibliteca Apostolica Vaticana do të qëndronte humanistja shqiptare, Nënë Tereza, për një pushim të shkurtër. Nuk kishim dëgjuar shumë për të më parë, mirëpo kureshtja na bëri që me çdo kusht ta prisnim ta shikonim në cortile (kortilja është një vend, shëtitore, në katin e tretë në mes të Arkivit Sekret të Vatikanit dhe Bibliotekës Apostolike, ku dalin për t’u çlodhur jo vetëm studiuesit dhe punonjësit e arkivit dhe të bibliotekës, por edhe prelatët dhe të tjerë, si kardinalët, sekretarët, prefektët e kongregacioneve etj., etj.). Nuk vonoi shumë, dhe e shoqëruar nga njëri prej kardinalëve doli aty ku ishte fontana e shekullit të gjashtëmbëdhjetë edhe Nënë Tereza, një grua e imët por shumë e shkathët. Pas disa momentesh patëm fatin që t’i flisnim duke i thënë se ishim shqiptarë. Ajo buzëqeshi me ëmbëlsi dhe shkëmbyem disa fjalë. Ky nuk ishte takimi i fundit dhe as i vetmi me Nënë Terezën. 

Meqë ky vit është vit i përvjetgorit të Nënë Terezës, ne vendosëm që të shtyrë nga botuesi ynë të përgatisim për botim një libër me burime dokumentare të panjohura ose fare pak të njohura si për studiues ashtu edhe për lexuesin shqiptar e të huaj, për Nënë Terezën. 

Ç’është e vërteta, lëndën dokumentare kishim filluar ta mbledhim në origjinal të skanuar ose riprodhuar, të mikrofilmuar ose të fotokopjuar sipas rastit apo mundësive që na ofroheshin. Patëm fatin të takonim shumë persona e personaitete të jetës kishtare, publike, politike, kulturoe, etj., që e kanë njohur nga afër Nënë Terezën, rrëfimet e të cilëve shpesh shoqëroheshin edhe me letërkëmbim apo me dokumente të tjera të cilat sot kanë vlerë të paçmuar. Gjatë këtyre kërkimeve arritëm të sigurojmë mjaft materiale, dokumente edhe në gjuhën shqipe, të cilat gjendeshin në Shqipëri dhe gjetiu, që nga koha e krijimit të tyre, përkatësisht që nga vizita e parë e Nënë Terezës në Shqipëri, dhe deri tek e fundit e saj. 

Siç e pohuam edhe më parë, një pjesë e tyre janë botuar në mënyrë fragmentare ose janë cituar nga autorë e studiues të ndryshëm, por pjesa kryesore e tyre kanë mbetur të pabotuara si tërësi. Ideja jonë për t’i botuar të gjitha mbështetet në faktin se ato përbëjnë një burim të vërtetë të kohës kur u krijuan, respektivisht gjatë kohës kur ishte gjallë Nënë Tereza, të cilat në mënyrë reale pasqyrojnë momente të ndryshme të vazhdimësisë logjike të sistemit në të cilin ishte Shqipëria, ku Nënë Tereza nuk ishte lejuar për shumë vite të shkelte, për shkak të atij sistemi, i cili po vetë ia mundësonte tani një gjë të tillë duke e pranuar ‘me përzemërsi’ dhe duke i ndarë çmimin kombëtar, siç ishte ai “Naim Frashëri”. 

Nuk dëshirojmë që të gjykojmë apo të japim ndonjë përfundim për kohën kur Nënë Tereza e vizitoi Shqipërinë për herë të parë, dhe më vonë kur ajo takoi personalitete të ndryshme, duke filluar që nga presidenti i vendit, në atë kohë Ramiz Alia, personalitete të tjera të njohura, dhe deri te populli i thjeshtë. Megjithatë, nuk mund të lemë pa prekur pohimet e bëra nga ajo vetë, për përkatësinë kombëtare shqiptare, për faktin se kuptonte shqip, edhe pse nuk e fliste dot për shkak të kohës së gjatë që nuk e kishte folur atë, pastaj elementin e njohur shqiptar, besën, për të cilën ajo diskuton me presidentin Ramiz Alia në dhjetor të vitit 1990, kur ai i premton se do t’i mundësonte të hapte një shtëpi në Shqipëri. 

Dokumenti që po botojmë është transkriptim stenografik i bisedës që u zhvillua gjatë takimit të Nënë Terezës me presidentin Ramiz Alia, më 4 dhjetor 1990. Ky dokument ruhet në tri kopje identike, origjinale, nga ku ne disponojmë njërën prej tyre. Dy të tjerat ruhen, njëra në arkivin e shtetit në Tiranë, dhe tjetra te prelatët kishtarë. 

Përveç Nënë Terezës dhe presidentit Ramiz Alia, në transkript përmendet edhe shoqëruesja kanadeze e Nënë Terezës, pastaj Adelina Mazreku, Ciril Pistoli etj. Ndërkohë, redaktore stenografe është A. Hoxha dhe e daktilografoi L. Ilia, siç vërehet edhe nga faksimilet që po botojmë. 

Ky dokument do të jetë pjesë integrale e librit që siç e theksuam në fillim është në përgatitje e sipër për botim. Përgatitja po ndihmohet nga shumë bashkëpunëtorë e kolegë shqiptarë dhe të huaj, qoftë prelatë kishtarë, studiues apo persona të zakonshëm, të cilët na kanë ofruar dhe mundësuar botimin e dokumenteve të ndryshme siç është edhe dokumenti që po botojmë, letërkëmbimi i Nënë Terezës me të tjerët, kujtime të tyre, fotografi dhe gjëra të tjera. 

Dokumenti stenografik që po botojmë mban titullin “Ne shqiptarët ju nderojmë sepse shikojmë tek ju një bijë të popullit shqiptar” e kemi transkriptuar duke ruajtur grafinë origjinale, pa asnjë ndërhyrje në tekst, në shenja pikësimi apo të tjera. Së bashku me transkriptimin, po botojmë edhe faksimile të tekstit të stenografuar si dhe dy faqe të një letre autograf në anglisht të Nënë Terezës të shkruara më 4 dhjetor 1990, të cilën ajo e lexon para presidentit dhe përkthimin e saj gjendet brenda dokumentit të stenografuar. 

NE SHQIPTARËT JU NDEROJMË SEPSE SHIKOJMË TEK JU NJË BIJË TË POPULLIT SHQIPTAR

Më 4. 12. 1990 shoku 

Ramiz Alia priti bamërisen e mirë-

njohur me origjinë shqiptare, nënë

Terezën me të cilën zhvilloi këtë

bisedë:

Shoku Ramiz Alia: Unë ju kam ndjekur vazhdimisht sepse jeni jo vetëm nënë Tereza e Kalkutës po edhe nënë Tereza e Shqipërisë.

Nënë Tereza: Unë jam shqiptare dhe në të njëjtën kohë lidh Shqipërinë me Indinë. Kam 62 vjet që jetoj në Indi dhe kam shtetësinë indiane. Kam shkuar atje që në moshën 18 vjeç.

Shoku Ramiz Alia: Por Shqipërinë nuk e keni harruar.

Nënë Tereza: Shqipërinë nuk e kam harruar, por atje nuk kam me kë të flas shqip.

Shoku Ramiz Alia: Fjalë shqip dini?

Nënë Tereza: Di, për shembull “lutu për mua” etj.

Ju kam shkruar juve disa fjalë në gjuhën shqipe për herë të parë pas kaq vitesh.

Shoku Ramiz Alia: I kam marrë letrat, ju falemnderit shumë. Ishin letra plot dashuri e ngrohtësi për popullin shqiptar edhe për mua.

Nënë Tereza: Kam sjelle diçka për ju (është një dhuratë e vogël fetare). Unë nuk kam ar e argjend. Mezi kam pritur që të sjell motrat e mia këtu. Ne jemi shpërndarë ne 94 vende të botës. Shqipëria do të jetë i 95-ti.

Sivjet ju me bëtë një dhuratë të veçantë për 80-vjetorin e ditëlindjes sime. Për vendin tim, për popullin tim unë dua të hap këto shtëpi, edhe për motrat e mia.

Shoku Ramiz Alia: Ju përshëndes për 80-vjetorin!

Nënë Tereza: Ju falemnderit! Ishte një dhuratë vërtet e bukur. Që të gjithë këtu janë sjelle me dashuri me mua.

Shoku Ramiz Alia: Dhe duhet të sillen me dashuri, se të rrallë janë njerëzit si ju. Jeni njeriu që keni një zemër të madhe. Ju keni dhënë shumë për njerëzimin duke u kujdesur për njerëzit, për ata që vuajnë, për ata që kanë shpresë dhe ata që nuk kanë shpresë. Prandaj dhe gjithë njerëzimi ju nderon, ju nderojmë ne shqiptarët, veçanërisht, sepse shikojmë tek ju dhe një bijë të popullit shqiptar.

Nënë Tereza: Prandaj thashë që kam qenë për botën dhe mezi kam pritur të vija edhe në Shqipëri. Prandaj ju thashë që nuk kam ar e argjend t’ju jap, po unë dua t’ju jap motrat e mia dhe se bashku të bëjmë diçka të bukur.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Dhe unë do ta marr si nga zemra dhe jam i bindur që ardhja juaj në Shqipëri ndiqet me vëmendje nga gjithë populli shqiptar.

Nënë Tereza: Njerëzit kanë shfaqur një dashuri të madhe për mua,

Shoku Ramiz Alia: Ne e kishim detyrim ndaj jush si bijë e popullit shqiptar. Ne nuk japim dot çmime Nobël.

Nënë Tereza: Ju më jepni një shtëpi.

Shoku Ramiz Alia: Çmime Nobël jo, por çmimin Naim Frashëri po, sepse ai ka qenë një poet i madh shqiptar, njeri i madh i kulturës shqiptare.

Nënë Tereza: Kishte shumë njerëz aty kur ma dhanë këtë dekoratë.

Shoku Ramiz Alia: Unë mund t’ju them një gjë, këta djemtë e televizionit e dhanë mbrëmë ceremoninë në televizion dhe fëmijët e mi u gëzuan shumë kur ju panë juve, gjithashtu, u gëzuan që kishte shumë njerëz kur e morët dekoratën.

Në Shqipëri ju nderojnë sepse dhe ju e nderoni Shqipërinë.

U lodhët pak këto ditë në Shqipëri?

Nënë Tereza: Jo, jo nuk u lodha.

Shoku Ramiz Alia: Dje ishit tek fëmijët e vegjël.

Nënë Tereza: Po, shkova në kopshtin “Nënë Tereza”. E botuan të tëra gazetat indiane dhe ishin shumë të gëzuar për këtë lajm. Indianët kanë dashuri të madhe për mua.

Shoku Ramiz Alia: Duhet te kenë dashuri, se edhe ju bëni shumë për ta. Keni bërë shume për të varfërit, për të sëmurët, por edhe për Indinë keni bërë shumë.

Nënë Tereza: Unë jam qytetare indiane.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është. Është mirë të bëni edhe për Indinë.

Nënë Tereza: Tani kemi hapur 6 shtëpi edhe në Bashkimin Sovjetik, në Çekosllovaki, në Rumani, Hungari, Kubë. Jemi miq me zotin Kastro.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë. Gëzohem shumë. Shqipëria ndryshon e ecën përpara. Ka të mira ka edhe të këqija.

Nënë Tereza: Si çdo vend.

Shoku Ramiz Alia: Bashkë shkojnë ato. E keqja dhe e mira janë motër e vëlla. Ka suksese edhe vështirësi.

Nënë Tereza: Ka edhe dështime.

Shoku Ramiz Alia: Ka edhe dështime ndonjëherë. Ndodh edhe kjo. Në  jetë çdo gjë ndodh.

Nënë Tereza: Par mjafton të mos bëhet me qëllim.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është. Me qëllim nuk bëhet. Ne, të paktën flas për ne drejtuesit, qeveritarët, përpiqemi te bëjmë mirë. Nënë Tereza është simboli i së mirës, simboli i bamirësisë. Ne përpiqemi që popullit tonë t’i bëjmë mirë.

Nënë Tereza: Megjithatë, unë nuk mund të bëja atë që bëj sikur të mos merrja ndihmën e të tjerëve.

Për shembull, tani që kemi ardhur këtu në Shqipëri unë nuk do të mund të bëja asgjë në rast se nuk do të më ndihmonit ju. Të gjithë thanë, po qe se presidenti thotë po, çdo gjë është në rregull, Prandaj kam ardhur t’ju them juve.

Shoku Ramiz Alia: Domethënë më vë mua përpara një përgjegjësie të rëndë.

Nënë Tereza: Motrat e mia presin në Rome për të ardhur këtu, Në rast se do të gjendet një vend, mund të vijnë që nesër. Vetëm tri dhoma duam.

Shoku Ramiz Alia: le nuk e kemi te keqen tek dhomat. 

Nënë Tereza: Në Rusi, në Moskë e filluam me tri dhoma, tani kemi një shtëpi tonën.

Shoku Ramiz Alia: Nënë Tereza është e Kalkutës, po unë do ta konsideroi si nënën e Shqipërisë, prandaj do t’i qaj hallet e Shqipërisë. Shqipëria ka disa halle, ka disa probleme që duhet t’i zgjidhë në rrugën e drejtë, nënë Tereza thotë në rrugën e zotit, unë po them në rrugën e drejtë, Që t’i bëjmë punët mirë nuk duhet t. nxitohemi. Unë mendoj nuk duhet nxituar. As në politikë nuk duhet nxituar, as në ekonomi, as në jetë.

Nënë Tereza: Jo, po për dashurinë nuk ka kufizime. 

Shoku Ramiz Alia: Për dashurinë nuk ka kufizime por sidoqoftë nuk duhet nxituar, se edhe dashuria duhet të jetë e fortë. 

Nënë Tereza: Dashuria shtyn përpara.

Shoku Ramiz Alia: Ashtu është, po edhe kësaj dashurie do t’i gjejmë kohën. Ka disa gjëra që duhet t’i rregullojmë me ligjet e shtetit. Nuk besoj që nënë Tereza do të më vërë mua në vështirësi. 

Nënë Tereza: Jo, në asnjë mënyrë.

Shoku Ramiz Alia: Domethënë ju doni që edhe unë si president të jem i rregullt.

Nënë Tereza: Po, patjetër.

Shoku Ramiz Alia: Duhet të jem i rregullt me ligjet dhe Kushtetutën.

Nënë Tereza: Njerëzit duan një president të drejtë e të mirë

Shoku Ramiz Alia: E shikon, edhe nënë Tereza kështu me do.

Nënë Tereza: Po ne duhet të bëjmë diçka për popullin, është diçka që është imja, juaja e të gjithëve. Është punë e dashurisë, e paqes.

Shoku Ramiz Alia: Ne do të vendosim bashkë. Sot është 4 dhjetor. Ne do ta hapim shtëpinë këtu me 4 mars.

Nënë Tereza: Është shumë kohë, fjala është për një shtëpi të vogël.

Shoku Ramiz Alia: Shtëpia është e vogël, po puna është e madhe.

LETRA E NËNË TEREZËS PËR PRESIDENTIN E SHIPËRISË, RAMIZ ALIA

Nënë Tereza: Kam një letër për ju, të thjeshtë.

“I dashur President,

Pasi pranuat ftesën për të ardhur në Shqipëri me qëllim që të rregulloj e të përfundoj hollësitë e nevojshme për të sjellë 4 prej motrave të mia në Shqipëri, unë i anullova të tëra angazhimet me shpresën që pas takimit me ju çdo gjë do të përfundohej.

A do të jem në gjendje t’i sjell motrat. Ato po presin në Romë dhe janë gati që nesër të nisen që është ditë e mërkurë. Vetëm doja t’ju sqaroja juve. Ne nuk jemi institucion prandaj nuk do të bëjmë ceremoni fetare publike. Tani për tani na mjafton vetëm një shtëpi fare e vogël e thjeshtë ku motrat mund të jetojnë një jetë të qetë private. Mendoj që gjithë përkrahjen financiare për motrat e mia tani për tani do ta përballoj duke u dhënë atyre vetëm një dorë ndihmë prandaj ju kërkoj juve përsëri një vend ku mund të sjell motrat nesër dhe së bashku të lemë kur do të fillojnë.

Për lavdinë e zotit e për të mirën e popullit tonë. Mirënjohja ime për ju është lutja për ju dhe për popullin që i shërbeni ju.”

Kur filluam të punonim në Moskë në Bashkimin Sovjetik shkuam në një spital ku bëheshin operacionet në shtyllën kurrizore. Aty mblodhëm tërë ndihmat që i duheshin spitalit. Pastaj qeveria na dha një shtëpi. Gjithashtu po punojmë me qeverinë në Moskë që të organizojmë një shtëpi me 600 vende për të moshuar që janë gjymtuar. Në atë shtëpi të madhe kemi tri dhoma ku jetojmë.

Shoku Ramiz Alia: Unë ju kam shkruar edhe në letër dhe e keni parasysh që të gjitha rastet e fatkeqësisë i merr përsipër shteti dhe ka doktorë, infermierë, ka shërbim për të gjithë të sëmurët e fatkeqët. Këtë që do të bëjmë për ju ne do ta bëjmë në mënyrë simbolike, për ne, ndërsa për ju është në tërë kuadrin e institucionit të bamirësisë që keni. Nuk ka dyshim që është gjë

shumë e mirë. Unë kam i porositur edhe organet e drejtësisë.

Nënë Tereza: Thjesht për t’u kujdesur e për t’u shërbyer këtyre njerëzve. As para, asgjë tjetër nuk kërkojmë. Jam shumë e lirë.

Sh. Ramiz Alia: Edhe ne nuk kemi gjë’ jemi të lirë. Prandaj i thashë nënës, me do për president të mirë apo për president të keq.

Nënë Tereza: Unë lutem për ju!

Sh. Ramiz Alia: Që të jem president i mirë unë nuk kam rrugë tjetër.

Nënë Tereza: Po të me jepni mua një shtëpi ju do të jeni një president i mirë, jo i keq. Populli i Shqipërisë, shqiptarët më duan shumë.

Sh. Ramiz Alia: E di, po do të bie në kundërshtim me ligjet.

Nënë Tereza: Për punë të tillë bamirësie dashuria nuk ka ligje.

Sh. Ramiz Alia: T’jua them unë ligjin. Sot që u mor vesh që ka ardhur nënë Tereza në Shqipëri islamikët e Arabisë Saudite kërkuan të vijnë në Shqipëri të ndihmojnë për hapjen e xhamisë. Si të bëj unë?

Nënë Tereza: T’ju them unë do t’i jap nënë Terezës një xhami për një kishë.

Sh. Ramiz Alia: Jo, nuk i them dot ashtu se nuk më lejon Kushtetuta, nuk më lejojnë ligjet. Unë do t’u them atyre kur të ndryshojë ligji. Pse iu thashë juve për në 4 mars sepse parashikoj që në shkurt ne do te kemi zgjedhjet dhe do të ndryshojmë kushtetutën. Kështu që edhe ligjërisht unë jam ballhapur përpara te gjithëve dhe të parën gjë që do e bëj, do të jetë për nënë Terezën. Domethënë i pari favor do të jetë për nënë Terezën.

Nënë Tereza: Është kohë e gjatë shumë deri në mars.

Sh. Ramiz Alia: Janë vetëm 3 muaj. Do ta rregullojmë, ne kemi një institucion për fëmijë e të rritur, të hendikapuar. Ne kemi mjekë e infermiere, po motrat tuaja mund të japin një ndihmë atje. Kjo do të jetë gjë e mirë.

Nënë Tereza: Motra që më shoqëron është murgeshë dhe infermiere, do të vijë edhe një shqiptare, një italiane dhe një nga India. Motra që është këtu është nga Ishujt Mauricius. Janë katër motra nga katër kombe te ndryshme, po me një zemër.

Sh. Ramiz Alia: Shumë mirë. Edhe ne do t’i trajtojmë si njerëzit tanë.

Nënë Tereza: Ato po presin ne Romë dhe në qoftë se ju thoni “po” ato nesër janë këtu.

Sh. Ramiz Alia: Ju me 4 mars, mos me pyesni mua are, jepni urdhër të nisen në Shqipëri dhe to të vijnë këtu. Unë po ju jap fjalën në sy ë tërëve këtu. Ju si shqiptare e dini që kur japim fjalën ne e mbajmë.

Nënë Tereza: Besa shqiptare.

Sh. Ramiz Alia: Ju e kuptoni mirë gjuhën shqipe. Nënë Tereza: Sigurisht e kuptoj, po nuk mund të flas.

Sh. Ramiz Alia: Kështu do ta bëjmë dhe do të jetë më mirë. Do të jetë një gjë e mire. Edhe populli do ta presë mirë. Po unë jua them se edhe për mua është me lehtë.

Nënë Tereza: Unë dua të bëj atë që është më e mirë. 

Sh. Ramiz Alia: Atëherë më 4 mars.

Nënë Tereza: Po ju tregoj marrëveshjen që kemi bërë me BS, kemi dy shtëpi në Moskë, në Leningrad, në Gjeorgji, dhe një në Siberi, në Spitakë. Qeveria ka kërkuar të hapim dhe shtatë të tjera. 

Sh. Ramiz Alia: Bashkimi Sovjetik është vend i madh. 

Nënë Tereza: Na janë sjellë mjaft mirë. Gorbaçovi më ka dërguar dy letra dhe jam gëzuar shumë.

Sh. Ramiz Alia: Si jeni me shëndet tani?

Nënë Tereza: Mirë. U lutën të gjithë për mua. 

Sh. Ramiz Alia: Edhe ne jemi lutur në mënyrën tonë. Te gjithë donim të shëroheshit.

Nënë Tereza: Më kanë vënë peismeker në zemër. Çdo gjë kanë bërë pa pagesë.

Sh. Ramiz Alia: Shumë mirë, një nënë Terezë ka.

Nënë Tereza: Unë kam 2000 motra dhe ne kemi 440 shtëpi në 94 shtete. Dje kanë shkuar motrat në Kamboxhia. Na kanë kërkuar të hapim një shtëpi edhe ne RP të Kinës, ne Vietnam, në Japoni, në Kore.

Sh. Ramiz Alia: Kur të vini herën tjetër do t’i shikoni motrat në punë.

Nënë Tereza: Unë gjithnjë dëshiroj të fillojnë punën motrat sepse ne jemi një familje dhe jemi shumë afër njëra-tjetrës.

Sh. Ramiz Alia: Dhe ashtu duhet të jetë. Ky është një shembull i madh që jepni ju.

Nënë Tereza: Ne mund të vinim këtu në spitalin onkologjik.

Sh. Ramiz Alia: Doktoreshë Adelina ka disa ligje të forta është edhe ajo një nenë Terezë këtu. Është e rreptë shumë, nuk pranon njeri.

Këta të Kryqit të Kuq shqiptar kanë filluar tani javën e Kryqit të Kuq dhe kërkojnë ndihma në popull. Këtë po më thoshte Cirili (Pistoli) që njerëzit ndihmojnë shumë. Kryqi i Kuq ka rëndësi shumë të madhe për të zhvilluar sidomos bamirësinë e njerëzve.

Nënë Tereza: Ata dëshirojnë shumë që të na marrin.

Sh. Ramiz Alia: Po do t’ju pranojnë medoemos me 4 mars. Unë i thashë Cirilit që të mësoje nga këmbëngulja e nënë Terezës që edhe ai për Kryqin e Kuq të punojë shumë. Po Cirili nuk është “baba Tereza”, nuk e ka atë kërkesë.

A mbani kontakt me të gjitha motrat?

Nënë Tereza: Po kontakte shumë të mira. Jemi shumë të bashkuara. Përbëhemi nga 35 kombësi.

Sh. Ramiz Alia: Po shqiptare keni?

Nënë Tereza: Janë katër. Njëra është nga Prizreni, ajo është caktuar këtu.

Sh. Ramiz Alia: Mos është ajo që ka qenë këtu përpara?

Nënë Tereza: Është motra e saj. Ajo do të jetë përgjegjësja, është shumë e mirë.

Shoku Ramiz Alia: Të gjitha janë të mira derisa i janë kushtuar një çështje të tillë që është shumë humanitare.

Nënë Tereza: Një tjetër gjë që e kemi të veçantë, të gjitha jemi në një kongregacion fetar që betohen për varfërinë, bamirësinë kurse ne kemi dhe një betim të katërt, për të bërë me gjithë zemër shërbim pa para për më të varfërit e të varfërve. Ne nuk pranojmë asnjë lloj ndihme nga qeveritë, nuk kërkojmë të mbahemi nga kisha, as rroga, jemi si zogjtë e si lulet dhe asnjëherë nuk i lejojmë njerëzit të grumbullojnë para ose fonde ne emër tonë. Jemi komplet për bamirësinë për njerëzit.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Ishte një vepër shumë humanitare dhe vetëm një njeri me zemër të madhe mund ta bëjë këtë punë. Kjo punë ju ka mbajtur gjallë.

Nënë Tereza: Po është e vërtetë, edhe lutja.

Shoku Ramiz Alia: Edhe lutja, po në radhë të parë puna juaj dhe dashuria e njerëzve për ju.

Nënë Tereza: Është gjë shumë e bukur. 

Ne kemi edhe shtëpi për ata që janë në rrugën e vdekjes. Nuk kemi institucione të tjera. Nuk kemi spitale, nuk kemi shkolla, por kemi shkolla vetëm për fëmijët e rrugëve. Ne kemi shtëpi për ata që janë duke vdekur dhe kujdesemi për 1500 persona që janë lebrozë.

Në SHBA kemi 27 shtëpi, ne Nju Jork, në Uashington, në San Françisko kemi shtëpi edhe për të kuruar nga AIDS-i

Shoku Ramiz Alia: Ne këtu në Shqipëri kemi pasur një qendër për lebrozët.

Nënë Tereza: Ma jepni mua.

Shoku Ramiz Alia: Tani nuk ka më. U shëruan dhe më kanë thënë që ka mbetur vetëm një lebroz. Ai është shëruar dhe i bëhen kura nga mjekët në shtëpinë e tij. Kështu më kanë thënë, nuk e di.

Adelina Mazreku: Kështu është.

Nënë Tereza: Ne marrim medikamente nga Zvicra që mund t’i kurojmë ata brenda 6 muajsh. Dhe rastet pozitive kthehen në negative.

Tani duhet të lutemi dhe për AIDS-in, që shkencëtarët të shpikin ilaçin kundër kësaj sëmundjeje.

Shoku Ramiz Alia: Tek ne kjo sëmundje nuk ekziston. Por kjo botë ka të mira, ka edhe të këqija. Zhvillimi, ardhja e njerëzve nga jashtë në Shqipëri, kam frikë se do të na sjellë disa të këqija, do të na sjellë dhe drogën. Sot tek ne nuk ka drogë.

Nënë Tereza: Zakonisht kjo sëmundje vjen nëpërmjet drogës. AIDS-i ka ardhur nga Afrika. Atje kemi shumë shtëpi. Nga kjo sëmundje vdesin të gjithë. Nuk mund të mbijetojë ai që vuan se nuk ka ilaçe akoma.

Shoku Ramiz Alia: Juve (i drejtohet shoqërueses së Nënë Terezës) jetoni në Nju-Jork?

Shoqëruesja: Po, unë shumicën e kohës jetoj në Nju-Jork por kam lindur në Kanada

Nënë Tereza: Kjo ka bërë filmin.

Shoku Ramiz Alia: E kam parë filmin dhe më ka pëlqyer shumë.

Shoqëruesja: Doja t’ju sillja një kopje të tij, po nuk e mendova të përshtatshme t’jua jepja këtu. Një kopje të filmit e kam në shtëpinë ku po rrimë tani dhe do t’a lë nesër për ju.

Shoku Ramiz Alia: Ju falemnderit shumë. Ne njerëzit e mirë i kemi dashur dhe i duam gjithnjë. Punojmë që të zhvillohet e të përparojë vendi.

Nënë Tereza: Dhe njerëzit ju duan juve shumë dhe presin shumë prej jush.

Shoku Ramiz Alia: Po të punosh mirë duhet të të duan. Unë e di që presin prandaj nuk nxitohem shumë dhe u them të gjithëve që duhet kujdes se po ece shpejt te ngec këmba diku e vritesh.

Nënë Tereza: Dashuria nuk bën gabime.

Shoku Ramiz Alia: Unë jam për shtetin, për politikën.

Nënë Tereza: Unë nuk përzihem në politikë. Ajo që ju ofroj unë nuk ka të bëjë me politikën.

Shoku Ramiz Alia: E kam të qartë.

Nënë Tereza: Prandaj dua te vij sa më shpejt të jetë e mundur.

Shoku Ramiz Alia: Unë e dhashë besën.

Nënë Tereza: Unë i numëroj ditët. Do t’u them të gjitha motrave këtu të luten për ju. Kam shumë dëshirë, tani që kemi shkuar në aq shume vende, natyrisht motrat kërkojnë që edhe unë të vij në Shqipëri.

Shoku Ramiz Alia: Të vini medoemos. Zakonisht prindi i gëzohet fëmijës së fundit. Dhe ju do t’i gëzoheni shtëpisë sonë që do të hapet tani së fundi.

Nënë Tereza: Do të jem vërtet shumë e lumtur.

Shoku Ramiz Alia: Dhe ne ju presim të vini.

Nënë Tereza: Ne bëjmë gjëra të thjeshta, të vogla, nuk bëjmë gjëra të mëdha. Ne merremi me njerëz pa njeri, të vetmuar apo të gjymtuar nga ana mendore. Në këtë punën tonë kemi afruar edhe shumë njerëz të pasur, sepse nuk kemi paga. Çdo gjë vjen nga bamirësia e njerëzve. Shumë njerëz bëjnë sakrifica për të na ndihmuar, bile edhe fëmijët. Kjo i ka sjelle paqe shume njerëzve. Puna ka qenë një mjet paqeje për t’i bashkuar indutë, myslimanët, budistët etj., së bashku. Në shtëpinë tonë ku janë njerëzit duke vdekur nuk bëjmë asnjë lloj dallimi është kristian, mysliman apo i ndonjë feje tjetër, po u shërbejmë të gjithëve njësoj.

Shoku Ramiz Alia: Shumë mirë! Ishte një kënaqësi e madhe për mua bile një nder i madh që u takova me ju.

Nënë Tereza: Më vjen shume keq që nuk mund të flas shqip.

Shoku Ramiz Alia: S’ka gjë, ato fjalë që thatë i thatë mirë.

Nënë Tereza i lexon letrën e saj drejtuar ambasadorit shqiptar në Itali.

Nënë Tereza: Unë do te lutem shumë për ju! Zoti qoftë me ju! Ju bekoj ju edhe familjen tuaj!

Shoku Ramiz Alia: Ju falemnderit shumë!

Marrë me stenogramë.

Redaktore-stenografe: A. Hoxha (Firma, autograf).

Daktilografoi: L. Ilia

GJERGJ HANI, 16 VJEÇARI QË SFIDOI REGJIMIN KOMUNIST DUKE TENTUAR ARRATISJEN I VETËM

by

Gjergj Tomor Hani, i persekutuar, i përndjekur, i burgosur dhe i dënuar prej regjimit komunist shqiptar, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, arrestimin, vuajtjet, dhunën, torturat, përgjimet, hetuesinë dhe qëndresën në burgjet komuniste të shqiptarëve të pafajshëm. Me Gjergj Hanin bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

PERSEKUTIMI I FAMILJES SË GJERGJ HANIT, GJYSHI U DËNUA 101 VITE BURG

Quhem Gjergj Tomor Hani, i datëlindjes 13/05/1969. Lindur dhe rritur në Durrës në një familje antikomuniste. Gjyshi nga babai, Eqerem Hani kishte mbaruar shkollën teknike amerikane që asokohe drejtohej nga Harry Fultz. Pas lufte, meqënëse ishte njohës i mirë i gjuhës anglëze punoi si përkthyes pranë misionit amerikano-britanik të U.N.R.A-s. Pas prishjes së marrëdhënievë diplomatike me Britaninë e Madhe dhe me SH.B.A-në, fakti që kishte punuar si përkthyes pranë këtij misioni, u përdor si akuzë ndaj tij për ta dënuar si agjent në shërbim të anglo-amerikanëve. U dënua me 101 vite burg, dhe u dërgua për të vuajtur dënimin në kampin që punonte për tharjen e kënetës së Maliqit. Gjyshja, nëna e babait kishte një vëlla dhe një djalë xhaxhai të pushkatuar nga komunistët menjëherë pas çlirimit, si dhe një vëlla tjetër që u arrestua në vitin 1975 më akuzat e sabotazhit dhe agjitacion e propagandës, dhe u dënua më 25 vite heqje lirie. Edhe ky vëlla i gjyshes vdiq në burg në pranverën e vitit 1990, në një “aksident” në punë tejet të dyshimtë. Pra kjo ishtë klima politikë në të cilën u linda dhe u rrita.

ARRATISJA PREJ NJË REGJIMI QË DUKEJ SE NUK DO BINTE KURRË

Vdekja e diktatorit Hoxha më gjeti nxënës në vitin e dytë gjimnaz. Natyrisht që si shumë nga ata që prisnin e dëshironin rënien e komunizmit, edhe unë, e lidhja në mënyrë të pashmangshme rënien e rëgjimit me vdekjen e diktatorit, gjë e cila nuk ndodhi, dhe sot kuptoj së kjo pritshmëri ishte tejet naive. Menjëherë pas vdekjes së Hoxhës, u vu re një shtim i represionit nga organet e sigurimit të shtetit, që natyrisht i druheshin ndonjë përmbysje të papritur të sistemit që mund të vinte si pasojë e vdekjes së atij që përfaqësonte e ishte de facto mishërimi total e totalitar i atij regjimi. Duke parë masat represive, që të krijonin përshtypjen e soliditetit e qëndrueshmërisë së regjimit, e mungesës së dukshme të vullnetit për të ndryshuar, mu krijua bindja së ky regjim nuk do të binte kurrë në Shqipëri, dhe vendosa pa asnjë mëdyshje së unë nuk do ta kaloja jetën duke pritur të ndodhte ajo që për mua në atë kohë kishte shumë pak gjasa të ndodhte, në mos ishte e pamundur. Pra vëndosa të tentoja arratisjen. Për të shmangur ndonjë dekonspirim të mundshëm të tentativës simë, evitova ta bisedoja më njëri vëndimin tim, e duke qenë tërësisht e bindur në atë që kisha vëndosur të bëja nuk e ndjeva të nëvojeshme të kisha shokë. Duke e ditur fare mirë së ishtë shumë e vështirë ti afrohëshe zonave kufitare fillova të kërkoj një mënyrë dhe një vënd, ku të ishte e mundur ti afrohësha sa më shumë kufirit pa rënë në sy, dhe vëndi më i përshtatshëm mu duk zona e Pogradecit, meqënëse treni asokohë ndalonte në Gur-Kuq.

NJË 16 VJEÇAR QË SFIDOI REGJIMIN DUKE TENTUAR ARRATISJEN I VETËM

Më 27 Maj 1985, rreth një muaj pas vdekjes së Hoxhës tentova të kaloj kufirin në afërsi të fshatit Lin. Për një fatalitet që mund të shmangej u kapa nga një ushtar i kufirit rrëth 80 m pa dalë matanë. Kapja ime asokohe bëri një bujë të madhe, pasi u konsiderua si një këmbanë e rrëzikshme alarmi për organet e sigurimit dhe të partisë. Me sa mora vësh më vonë, sekretari i parë i rrethit Durrës, që në atë kohë ishte Muho Asllani, thirri një mbledhje urgjente në komitetin e partisë, e duke ulërirë i pyeste të pranishmit në mbledhje së si ishte e mundur që një 16 vjeçar të tëntonte të arratisej i vetëm. Gjatë periudhës së hetuesisë që u zhvillua në birrucat e Degës së Punëve të Brëndshme Durrës hetuesi u përpoq të mësonte nga unë se me kë kisha biseduar, e kush më kishte shtyrë të ndërmerrja një veprim të tillë? Këmbëngulën gjatë që të më bënin të pohoja së kishte qenë familja ajo që më kishte ushqyer ide të tilla, pasi nga hetimet e tyre në rrethin shoqëror të shkollës, natyrisht që nuk kishim mësuar asgjë, pasi kisha qenë shumë i kujdesshëm në bisedat dhe sjelljen time, madje mund të konsiderohesha një nxënës shumë i mirë. Pa dyshim që mohova çdo përfshirje të familjes sime në aktin e kryer, dhe për këtë isha në të vërtetën e në të drejtën time, pasi nuk kisha biseduar me askënd. Meqënëse tentativë e arratisjes konsiderohej si Tradhëti ndaj Atdheut, ky “krim” gjykohej nga gjykata ushtarake, dhe ditën e gjygjit u përballa më Spartak Brahon, që asokohë ishte gjyqtar ushtarak pranë gjykatës së Durrësit. Gjygji u bë me dyer të mbyllura, dhe merrte pjesë vetëm disa familjarë dhe një përfaqësi e trupit pedagogjik të shkollavë të qytetit.

DËNIMI I TË MITURVE, SHQIPËRIA KOMUNISTE SHKELTE KONVENTËN PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE TË MITURVE

U dënova më 10 vjet heqjë lirie që për arsye të moshës së mitur u përgjysmuan në 5 vjet. U dërgova për të vuajtur dënimin në repartin e riedukimit 311 Qaf-Bar në Tuc të Pukës. Ndonëse në bazë të Konventave Ndërkombëtarë për të drejtat e njeriut dhe të miturve, (të cilat ishin njohur e firmosur edhe nga Shqipëria e Hoxhës,) një i mitur nuk mund të dërgohej në një kamp punë, pra në shkelje të atyre konventavë që vetë komunistët kishin njohur e firmosur, unë u dërgova pikërisht në një kamp pune, ku fiks një vit më parë kishte ndodhur një revoltë e të burgosurve, rrevoltë e cila u shtyp me dhunë e me gjak. Le të imagjinoni klimën e terrorit që gjeta në kamp! Sapo zbritëm nga autoburgu, pas 8 orëve rrugë të mundimshme, të lidhur siç ishim dy e nga dy, ndërkohë që një zinxhir i gjatë përshkonte të gjitha prangat tona si një rruzarë e dhimbjes, që bënte të pamundur edhe lëvizjen më të vogël, pa i shkaktuar dhimbje vehtes dhe shokut që kishe në krah. Autoburgu ishtë një rreth ferri më vehte që i paraprinte rrethit të kampit. Ishte një kazan llamarine, një vrimë e errët e pa ajër montuar në telajon e një kamioni IFA. Orët e atij rrugëtimi, mes diellit që digjte pa mëshirë, mungesës së oksigjenit, e të vjellave të shkaktuara nga tronditjet e rrugëvë të pashtruara, dukeshin pa fund, ashtu siç pa fund ishte zbritja në rrethin e nënte të ferrit të kuq, ku për shumë kënd, vdekja mund të konsiderohej “kapak floriri”. Tashmë jeta më ka mësuar që rastësitë nuk egzistojnë, ndaj jam i bindur që u dërgova në Qaf-Bari më synimin e qartë për ti shtuar ndëshkim ndëshkimit, e dhimbje të tjera dhimbjes. Në Janar të vitit 1986 u lirova, pasi përfitova nga amnistia e shpallur atë vit me rastin e përvjetorit të shpalljes së republikës.

LIRIA QË ZGJATI SHUMË PAK…

Menjëherë pas lirimit, me të mbërritur në Durrës, u paraqita në Degën e Punëve të Brëndshme dhe dorëzova fletën e lirimit. Kjo ishte një praktikë e detyrueshme për çdo të burgosur politik, i cili që nga ai moment vihej nën vëzhgimin e policisë politike, apo sigurimit, siç quhesh rëndom asokohe. Familja kërkoi që unë të vazhdoja shkollën, por natyrisht një kërkesë e tillë nuk u pranua, dhe më dërguan të punoja në ndërmarrjen e komunale-shërbimit, në brigadën e kanalizimeve. Ajo brigadë ishte e përbërë nga ish të burgosur ordinerë, dhe merrej më zhbllokimin e kanaleve, apo hapjen e kanaleve të rëja nëpër qytet. Natyrisht që u dërgova të punoja pikërisht aty, jo pa qëllim! Të punojë me kazëm e lopatë në mes të qytetit, i llangosur prej baltës e pluhurit, bënte pjesë në “dekorin” e poshtërimit, depërsonalizimit e vuajtjes që regjimi u rezervonte të gjithë atyre që bënin pjesë në listat e tij të zëza, ndërkohë që prisnin radhën për tu kthyer sërish aty, prej nga kishin dalë rastësisht, o si pasojë e një fataliteti të padëshiruar për regjimin, gjë e cila ndodhi edhe më mua. Kësaj radhe u siguruan që të mos dilja më. Më lanë të mbushja 18 vjet, më qëllim që të mërrja dënimin e plotë, dhe në Korrik të ’87 më arrëstuan sërish më akuzën e: Përgatitje për Arratisje, dhe Agjitacion e Propagandë. Natyrisht që ishte një proces krejtësisht i montuar e i sajuar më ndihmën e dëshmitarëvë të manipuluar nga trysnia e frikës që ngjallte Sigurimi i Shtetit nëpërmjet shërbëtorëvë të tij të zellshëm. Pas një muaji hëtuesi u largua hetuesi Zamir Stefani dhe çështjën time e mori Agim Ferizaj, i cili asokohë ishte z.shef i hetuesisë së rrethit Durrës më specifikën e krimeve politike.

TORTURË DHE PRESION NDAJ FAMILJES

Ndërkohë familjes sime nuk i pranonin ushqimet dhe ndërresat që më sillte, ndërsa mua më thoshin se familja më kishte mohuar si armik i partisë e popullit i cili isha. Natyrisht që tashmë kisha një eksperiencë të mjaftueshme për të kuptuar këtë lojë naive të sigurimit për të më kundërvënë ndaj familjës, që kështu të më nxisnin të flisja kundër tim eti e xhaxhallarëvë të mi. U thashë së nëse më kishin mohuar mirë kishin bërë, pasi ata kishin jetët e tyre e unë timen. Pas 6 muajsh hetuesi më nxorën në gjygj dhe më dënuan me 11 vjet heqjë lirie e më pas më çuan sërish në Qaf-Bari. Ndërkohë babanë tim të ndjerë, e kishin hequr nga puna me arsyetimin se Kantieri Detar Durrës ishtë zonë kufitare, e aty nuk mund të punonte më babai i një armiku konseguent e të betuar siç isha unë. Nëse herën e parë nuk e dija se ç’ishte Qaf-Bari, tashmë edhe pse e dija uroja të më çonin sërish atje, pasi njihja ambientin e kisha njohur njerëz të mirë, dhe e konsideroj vehten me shumë fat që kam patur nderin të ndaj me ta ato vite të vështira të jetës sime.

TË BURGOSURIT E DIKTATURËS, HERONJ DHE NJERËZ TË LARTË

Në burg kam njohur Nuredin Sula, njeri më botë e ndershmëri civile e intelektuale si pak-kush. Kam njohur Artan Geco, një djalë që vinte nga bota universitare, e me një dialektikë sokratianë mendimi, që kërkonte e vinte në pah kontradiktat në çdo bisedë. Kam njohur Valer Dyrzi, një djalë që vinte nga sallonet e mira të Tiranës, artist me botë e më shpirt prej njeriu të lirë. Kam njohur Lutfi Këlmendin e Sejfulla Teta, njerëz kurajozë që nuk e ulën kokën kurrë, të cilët kishin kurajon të mos e gëlltisnin gjuhën, por të thoshin atë që mendonin sy me sy me Ludovik Cali-n, shefin e policisë së kampit, xhelatin e Qaf-Barit. Kam njohur Beqir Caushin, që theu rrethimin e tentoi të fitonte lirinë e mohuar në emër të popullit. Sot këta njërëz jetojnë jetët e tyre pa zhurmë e pa bujë, por nëse ka diçka të mirë brënda meje, pa dyshim që aty janë edhe gjurmët e tyre.

FERRI I BURGUT…

Natyrisht që lexuesit dhe ju miku im prisni që unë t’ju rrëfej se si ishte ferri i burgut komunist! Se si ishim të detyruar me dhunë, uri, dhe nga nevoja e shumë prej nesh që të ndihmonin familjet e tyre, që të punonin si Sizifi nëpër ato galeri ferri që kullonin acid! Së si ne rriheshim, dënoheshim me birucë në palcë të dimrit, apo si ktheheshim edhe një turn tjetër për të bërë normën nga e para! Se si ishim të detyruar të dëgjonim për orë të tëra njërin prej nesh që na lëxonte veprat e “ndritura” të Hoxhës që do të na riedukonin, apo si prisnim zbathur në dëborë që policia të dilte nga ambientet e ngrohura për të na kontrolluar! Them se nuk ja vlen! Nuk ja vlen pasi penë shumë më të mira se e imja e kanë përshkruar me detajë atë rrealitet të dhimbshëm! Nuk ja vlen pasi rrëfimi i dhimbjes lakuriq e si fakt në vetvehte, nuk shtron pyetje! E shumta që mund të bëjë, është të ngjallë mëshirë, e në këndvështrimin tim mëshirën nga përçmimi e ndan vëtëm një hap. Ne nuk këmi nevojë të rrëfejmë! Rrëfënjat ngjasojnë me mitet e nuk varën nga objektiviteti i historisë si shkëncë, por i subjektivizmit të individit që i prodhon.

NEVOJA PËR TË VËRTETËN DHE NJË ANALIZË HISTORIKE

Ne kemi nevojë për një analizë historike që nuk mund të ndodhë pa u shkruar ajo! Kemi nëvojë për një analizë të bazuar në fakte, shifra, që shkojnë përtej ndodhive personale që mund të dëformohen nga faktori kohë, këndvështrimi personal, konfliktet e brëndshme mbi çka vërtetë ka ndodhur e çfarë duhet të ndodhte! Ne nuk këmi nëvojë për rrëfenja makabre që mund të gudulisin kuriozitete të sëmura! Ne kemi nevojë për të vërtetën, e në këndvështrimin tim, them se e tërë çështja këtu ngëc! Ngëc në raportin tonë konfliktual me të vërtetën! Shiko miku im, e vërteta nuk është kurrë e bukur, e nëse has ndonjë të tillë nuk është ajo! E vërteta është brutale, e shëmtuar, indiferente, dhe për rrjëdhojë e pamëshirshme, e që të përballesh me të duhen këllqe, kurajo përtej së imagjinueshmes e mbi të gjitha vetëdijë e kthjellët! Cilësi këto që mund ti gjësh vëtëm tek një njeri i lirë! Shpesh dëgjojmë të na thonë se ne shqipëtarët kemi luftuar gjithmonë për liri! A është kështu!? Ne ndoshta kemi luftuar, por edhe kur e kemi bërë, këmi luftuar për çlirim e jo për liri, pasi liria është një rrugë e brëndshme që njëriu mund ta bëjë edhe mes telave gjëmbaçë të një burgu.

PAS NË KOHË…

E shkuara dhe e sotmja shqiptare shkrihen natyrshëm në distopinë e tyre! Shkrihen natyrshëm pasi na thonë se demokracia është system politik, ndërkohë që zgjedhjet e fundit në Amerikë e hodhën poshtë katërcipërisht një teori të tillë! Jo miku im, demokracia nuk është system, është shkallë evolucioni të çdo individi që përbën një shoqëri të caktuar, e kur ky evolucion ndalet, të njëjtën gjë bën edhe dëmokracia! Aq më tëpër kur bëhët fjalë për një model të importuar, e jo të gjenëruar e të aplikuar si nevojë e brëndshme e një shoqërie! Shiko miku im! Ne ngatërrojmë lëvizjën e lirë me lirinë, tregun e lirë më lirinë, fjalën, shpifjen, trillimin e lirë me lirinë, e nuk arrijmë të kuptojmë se liria përmbledhur në një koncept të thjeshtë, qëndron në faktin se: Mos i bëj tjetrit atë që nuk do të ta bëjnë ty. Ne kërkojmë të dimë së si ndodhin fenomenet shoqërore e jo përse ndodhin, e ndaj nuk arrijmë të shohim dritën e diellit dje dhe sot! Dje ku konflikti social, apo lufta e klasave e shtrirë në kohë – hapsirë kulminonte në materializmin dialektik, dhe sot, ku materializmi financiar i shtrirë në kohë – hapsirë kulminon në konfliktet sociale, në arrogancën e pushtetarëve, në injorancën e masave. Rrealiteti shqiptar sot është një rrealitet i përçudnuar, distopik, produkt i projeksioneve mentale të atyre që e përbëjnë, e klasa politike nuk bën tjetër veç kalëron verbërinë e turmës duke shtuar distopinë e përceptimeve. Me një fjalë miku im, ne pashmangshmërisht i nënshtrohemi teoremës se: “Kush kontrollon të tashmën, kontrollon të shkuarën! E kush kontrollon të shkuarën, kontrollon të ardhmen”. 

“Vatra” në mbrojtje të Shqipërisë gjatë dekadës së parë të regjimit komunist

by

Shkruan: Akademik Beqir Meta/*

Në momentet e para pas përfundimit të Luftës II Botërore, Federata Panshqiptare “Vatra” kishte marrëdhënie të mira me regjimin e ri komunist dhe shumë shpresa për një qeverisje të mirë prej tij.

Një nga arsyet kryesore ishte edhe angazhimi i saj për mbrojtjen e kufijve jugorë të Shqipërisë nga kërcënimi grek, por edhe imazhi që kishte krijuar për qeverinë komuniste si fituese e luftës kundër pushtuesve italianë e gjermanë. Pas përfundimit të luftës, situata e acaruar e marrëdhënieve midis Greqisë dhe Shqipërisë vazhdonte ta rriste shqetësimin e qarqeve politike të diasporës shqiptare. “Vatra” dhe Noli vijuan rrugën që kishin përcaktuar në prag të përfundimit të luftës. Në emër të kishave ortodokse shqiptare në Amerikë, ai u dërgoi një telegram kryetarëve të Tri Fuqive të Mëdha, në të cilin shprehej dëshira e kishave shqiptare, që Shqipëria të ftohej dhe të merrte pjesë në Konferencën e San Françiskos. Ai e cilësonte qeverinë e E. Hoxhës një forcë që kishte luftuar fort kundër fashistëve dhe një qeveri demokratike[1].

Në orientimin e “Vatrës” pro qeverisë së Tiranës ndikoi edhe pozicioni që po mbante organizata rivale “Shqipëria e Lirë”.  Pas një sërë mosmarrëveshjesh midis Komitetit Qendror dhe Këshillit të organizatës “Shqipëria e Lirë”, në mars të vitit 1945 përfaqësuesit e saj, në një mbledhje të përbashkët me përfaqësuesit e “Vatrës”, vendosën t’i jepnin përkrahje pa rezerva dhe pa kushte qeverisë së Tiranës. Disa ditë më vonë K.Çekrezi i propozoi E.Hoxhës ta lejonte të punonte pranë misionit amerikan që ky të njihte qeverinë e tij. Gjithashtu ai i sugjeroi qeverisë shqiptare që ta emëronte atë dhe F.Nolin si delegatë e përfaqësues të Shqipërisë në Konferencën e San Françiskos[2].

Në qëndrimin solidar të Nolit dhe të “Vatrës” ndaj qeverisë komuniste kanë ndikuar një sërë faktorësh, midis të cilëve nuk përjashtohet edhe simpatia e vjetër për komunistët, por faktori kryesor ka qenë synimi për ta forcuar pozitën e Shqipërisë në raport me lëvizjet dhe pretendimet greke.

Ky shqetësim ishte shkaku kryesor që drejtuesit e “Vatrës” të lobonin në Washington në favor të njohjes së qeverisë së E. Hoxhës. Kështu, në shkurt të vitit 1946, senatori i shtetit të Floridës, Claude Pepper paraqiti rezolutën që mbështeste aneksimin e Korçës dhe Gjirokastrës nga Greqia. Shqiptarët e Amerikës, të alarmuar për kufijtë e Shqipërisë, nën kryesinë e “Vatrës”, zhvilluan fushatën që u quajt “Për shpëtimin e Shqipërisë”[3], në të cilin u mblodhën 20.000 dollarë. U krijua “Komisioni për Mbrojtjen e Kufijve të Shqipërisë” nën drejtimin e Nolit, i cili mori pjesë edhe në punimet e Asamblesë së Përgjithshme të OKB, si përfaqësues i shqiptarëve të Amerikës. Shqiptarët e Amerikës zhvilluan më 3 mars 1946 edhe një miting tjetër të madh në Boston, në Kryekishën e Shën Gjergjit, ku protestuan kundër rezolutës së senatorit Pepper dhe kundër propagandës antishqiptare që po zhvillonte atëherë peshkopi P. Kotoko në Amerikë. Nga ky miting iu kërkua qeverisë amerikane që të pranonte në Amerikë një përfaqësi të qeverisë shqiptare, e cila do të luftonte propagandën greke[4].

Komisioni, nën kryesinë e Nolit, zhvilloi një aktivitet të dukshëm kundër propagandës greke në Amerikë, bëri një sërë ndërhyrjesh tek senatorët dhe personalitetet e tjera politike amerikane, për t’ua bërë të qartë se sa të pathemelta ishin pretendimet greke dhe se cilat ishin qëllimet e tyre të vërteta. Në emër të komisionit, Noli shkroi dhe memorandumin historik “Shqipëria që nga viti 1939”[5]. Komisioni u dërgoi një sërë thirrjesh tri Fuqive të Mëdha për pranimin e Shqipërisë në Konferencën e San Françiskos dhe për njohjen e qeverisë shqiptare.

Në këtë kohë, Noli takoi edhe përfaqësues të Fuqive të Mëdha si dhe 10 nga 11 anëtarët e Këshillit të Sigurimit, të cilëve u foli për karakterin e pabazuar të pretendimeve greke dhe për pranimin e Shqipërisë në OKB[6].

Edhe K.Çekrezi, megjithëse kishte marrë një qëndrim kundër qeverisë së Tiranës, në gusht të vitit 1946, i propozoi asaj që të shkonte në Paris së bashku me delegacionin shqiptar për të influencuar pranë amerikanëve dhe britanikëve lidhur me pretendimet greke. Por përgjigja e Tiranës ishte negative. Atij i thanë se nuk kishin nevojë për shërbimet e tij[7].

Ndërsa diaspora shqiptare po përpiqej dhe po bënte demarshe kundrejt Fuqive Perëndimore, që të mbronte kufijtë e Shqipërisë nga synimet greke, marrëdhëniet e qeverisë shqiptare me Aleatët Perëndimorë po ecnin në kah të kundërt. Noli bëri demarshe të shumta pranë qeverisë së E. Hoxhës që ajo të ndiqte një politikë më të moderuar ndaj Perëndimit, e sidomos kundrejt SHBA, në mënyrë që të mos komplikohej pozita ndërkombëtare e Shqipërisë, në një kohë kur Greqia po zhvillonte një fushatë intensive për aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Në një telegram dërguar Hysni Kapos[8], ai kërkonte që të pranoheshin traktatet e përfunduara në periudhën para luftës, si një konditë e domosdoshme që do t’i hapte rrugën vendosjes së marrëdhënieve diplomatike me SHBA. Ai e lidhte domosdoshmërinë urgjente të vendosjes së këtyre marrëdhënieve me dy faktorë: për të siguruar pranimin e Shqipërisë në OKB, i cili shihej si një domosdoshmëri absolute dhe; për të përballuar propagandën dhe përpjekjet intensive të Greqisë që synonte aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Në mesazhin dërguar E. Hoxhës, Noli sugjeronte “pranimin e menjëhershëm të traktateve, i cili do të sillte automatikisht njohjen amerikane, pranimin në OKB dhe do të na jepte mundësi neve të mbronim më me sukses integritetin territorial të Shqipërisë[9].

Gjatë muajve prill-maj 1946 dhe në vazhdim, kërkesat e Nolit për përmirësimin e marrëdhënieve me SHBA u bënë edhe më këmbëngulëse. Ai po përpiqej të shtynte E. Hoxhën ta shfrytëzonte periudhën dymujore që kishte mbetur nga zhvillimi i mbledhjes tjetër të Asamblesë së OKB, për të rregulluar marrëdhëniet me amerikanët dhe me britanikët, me qëllim që të fitonte përkrahjen e tyre[10], në situatën e ndërlikuar dhe të rrezikshme që kalonte Shqipëria, veçanërisht kur Konferenca e Paqes po afrohej dhe grekët dukej qartë se do të kërkonin prej saj aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Gjithashtu ai i kishte sugjeruar qeverisë shqiptare të ndiqte shembullin e Bullgarisë, e cila megjithëse nuk ishte njohur nga SHBA, kishte dërguar një mision diplomatik të sajin në Uashington. Në rast se vonohej njohja e Shqipërisë, ai sugjeronte që Tirana ta përdorte këtë precedent për të kërkuar viza për një mision të sajin, i cili do ta paraqiste çështjen shqiptare para OKB[11].

Përpjekjet e personaliteteve politike të diasporës shqiptare për të bindur udhëheqjen komuniste që të përmirësonte marrëdhëniet me SHBA vijuan gjatë viteve 1946-1947. Në një letër dërguar Koço Tashkos, Qerim Panariti, e konsideronte mospranimin e traktateve të vjetra midis SHBA e Shqipërisë, “një marrëzi të dorës së parë”[12].

Reagimi i qeverisë së E. Hoxhës ndaj këtyre kërkesave të diasporës shqiptare ishte negativ. K. Tashko e konsideronte letrën e lartpërmendur të Q. Panaritit si “krejt provokuese” dhe i propozonte E. Hoxhës që ky person medoemos të izolohej prej “Vatrës”[13]. Ndërsa vetë E. Hoxha i vlerësoi kërkesat e F. Nolit si një presion të amerikanëve, por në aparencë u përpoq ta qetësonte Nolin dhe Xhon Nasen, me anë të një letre të mbushur me hipokrizi[14]. Ai u shkruante atyre se qeveria e tij ushqente respekt për popullin dhe demokracinë e madhe amerikane dhe se kujdesi e dëshira e tij kishte qenë forcimi i marrëdhënieve të mira dhe i miqësisë me të gjithë Aleatët e Mëdhenj. Klimën e ftohtë, që ishte krijuar në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane, ai përpiqej ta paraqiste si një rezultat të qëndrimeve intrasigjente të SHBA lidhur me njohjen e traktateve të nënshkruara me Shqipërinë para luftës. Njohjen e tyre E. Hoxha e vlerësonte si një shkelje të sovranitetit të Shqipërisë dhe si një akt, që binte në kundërshtim me vendimet e Kongresit të Përmetit. Gjithashtu për ta bërë më të justifikueshëm këtë qëndrim të qeverisë së tij, ai e lidhte problemin e traktateve me propagandën që bëhej në SHBA në favor të pretendimeve greke kundrejt Shqipërisë së Jugut. Letra synonte të prekte ndjenjat e udhëheqësve të diasporës shqiptare të Amerikës, në pikën më të nxehtë: në vendosmërinë e tyre për të luftuar kundër pretendimeve greke.

Qeveria shqiptare u kap fort pas vendimit të gabuar dhe antishqiptar të komisionit të Politikës së Jashtme të Senatit Amerikan, i cili miratoi rezolutën Pepper, për të diskredituar gjithë politikën e administratës amerikane në opinionin shqiptar brenda dhe jashtë Shqipërisë, po kështu edhe në diasporën shqiptare të Amerikës[15]. Pikëpamjet e udhëheqësve të diasporës shqiptare të Amerikës për të kundërgoditur rezolutën progreke të Komisionit të Politikës së Jashtme të Senatit Amerikan dhe përgjithësisht, veprimet antishqiptare të diplomacisë greke në SHBA, ndryshonin nga qëndrimet zyrtare që kishte adaptuar udhëheqja komuniste. Ata kërkonin njohjen e traktateve dhe marrëveshjeve të vjetra shqiptaro-amerikane, si një hap deciziv për normalizimin e marrëdhënieve me SHBA dhe kështu, të goditej politika greke, e cila po e shfrytëzonte acarimin e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane për qëllimet e saj aneksioniste. Tirana zyrtare nuk e vlerësonte këtë faktor, por vazhdonte ta mbështeste mbrojtjen e integritetit territorial të vendit në përkrahjen e B.Sovjetik dhe të Jugosllavisë. Megjithëkëtë qëndrimi i udhëheqjes shqiptare nuk i dekurajoi shqiptarët e Amerikës të organizonin fushatën e protestave kundër rezolutës Pepper dhe kundër politikës aneksioniste greke.

Në muajin gusht 1946, Noli insistoi përsëri, se nuk kishte më kuptim këmbëngulja e qeverisë shqiptare në mosnjohjen e traktateve me SHBA. Ai u përpoq të sjellë dhe një argument të ri në favor të kërkesës së tij. Ai shkruante se pranimi i Projekt-Traktatit të Paqes me Italinë nga Katër të Mëdhenjtë, anulonte dhe shmangte të gjitha traktatet që cenojnë pavarësinë politike dhe ekonomike të Shqipërisë. “Duke pasur parasysh situatën kritike unë kërkoj përmbysjen e menjëhershme të vendimeve të Përmetit në favor të SHBA”[16].

Gjatë viteve 1945-1946, përpjekjet e diasporës për të mbrojtur vendin nga pretendimet greke, u bënë duke i mbajtur marrëdhëniet përgjithësisht të mira me qeverinë shqiptare. Por ky qëndrim nuk u prit mirë nga administrata amerikane, për të cilën, veçanërisht pas vitit 1945, ishte bërë e qartë se çfarë përfaqësonte regjimi i E.Hoxhës. Pikërisht për këtë arsye qëndrimin e Nolit e kritikoi dhe miku i Shqipërisë, ish diplomati amerikan në Tiranë Charles C.Hart. Në një letër dërguar Xh. Nases ai theksonte se në tratativat me SHBA, Noli dhe “Vatra” po vepronin në drejtim të gabuar, pasi ata nuk e dinin mirë gjendjen e marrëdhënieve midis qeverisë shqiptare dhe asaj amerikane, dhe po vepronin në një terren të rrezikshëm. Hart sugjeronte që “aktiviteti dhe ndërhyrja pranë qeverisë amerikane të kufizohej vetëm në problemin e kufijve, sepse mosmarrëveshjet e tjera midis dy qeverive, janë delikate dhe të ngatërruara”[17].

Nga fundi i vitit 1946 në shtypin e “Vatrës” fillojnë të shfaqen edhe kritikat ndaj intrasigjencës së qeverisë shqiptare, e cila bëhej bashkëfajtore për marrëdhëniet jo të mira me SHBA[18]. Ndërkohë në korrespondencën me udhëheqjen komuniste, Noli dhe drejtuesit e tjerë të “Vatrës” vazhdonin të insistonin në përmirësimin e marrëdhënieve me SHBA.(Te plote e lexoni ne Gazeten dielli ne Print)

[1] Telegram i F.Nolit dërguar presidentit amerikan Rusvelt, Sekretarit të Shtetit të SHBA, kryeministrit britanik U.Çërçill dhe Stalinit, 3 mars 1945, në “Dielli”, 17 mars 1945.

[2] AMPJ, viti 1945, dos.61, Letër e K.Çekrezit për E.Hoxhën, Arlington, VA.8 prill 1945.

[3] AMPJ, viti 1949, dos.286, fl.93.

[4] “Dielli”, 13 mars 1946.

[5] B.Shtylla, Fan Noli siç e kam njohur…, f. 45.

[6] Po aty,  f.132.

[7]Po aty, f.76.

[8] AMPJ, viti 1946, dos.144, fl.122, Telegram i Nolit dërguar H.Kapos në Beograd, 22mars 1946.

[9] AMPJ, viti 1946, dos.144, fl.122, Telegram i Nolit dërguar H.Kapos në Beograd, 22mars 1946.

[10]AMPJ, viti 1946, dos.61, fl.28, Telegram i Nolit për E.Hoxhën, 19 maj 1946.

[11] AMPJ, viti 1946, dos.61, fl.28, Telegram i Nolit për E.Hoxhën, 25 mars 1946.

[12] AMPJ, viti 1946, dos.144, fl.112, Letër e Qerim Panaritit dërguar Koço Tashkos, 14 tetor 1946.

[13] AMPJ, viti 1946, dos.144, f.114, Letër e K.Tashkos dërguar E.Hoxhës, 27 dhjetor 1946.

[14] AMPJ, viti 1946, dos.61, Letër e E.Hoxhës dërguar F.Nolit dhe Xh.Nases.

[15] AMPJ, viti 1946, dos.61, Letër e E.Hoxhës dërguar F.Nolit dhe Xh.Nases.

[16] AMPJ, viti 1946, dos.61, Telegram i Nolit për E.Hoxhën, 10 gusht 1946.

[17] AMPJ, viti 1946, dos.61, Letër e Charles C.Hart për Dr.Nassen, 11 gusht 1946.

[18] Shqipëria dhe Anglia, “Dielli”, 23 tetor 1946.

Viktor Martini: Regjimi komunist dënonte edhe kufomat e të vdekurve

by

Intervistoi: Dritan Kolgjini/*
Z. Martini, ju keni qenë i burgosur politik, në disa kampe, gjatë kohës së komunizmit, dhe jeni njohur me shumë personalitete të historisë apo pinjoj të familjeve të shquara të Shqipërisë, siç keni treguar në disa nga intervistat që keni dhënë. Pikërisht, për një bashkëvuajtësin tuaj, Ali Hakik Mena, kërkojmë të thoni diçka që ju kujtoni nga periudha që keni qenë në të njëjtin burg, në Tiranë?
Viktor Martini: Si fillim e ndiej të nevojshme me shpjegu, se si më burgosën apo si më banë të burgosun politik. Sapo kisha mbushë 16 vjeç… E si mund të quhet një 16-vjeçar, i pjekun politikisht! Nëpërmjet nji akuze false, më arrestuen për tentativë arratisjeje, dhe më dënuen me 7 vjet burg. Por kjo fatkeqësi më krijoi mundësinë të bashkohem me atë pjesë krenare të kombit, prej të cilëve mora mësimet e para intelektuale e morale. Njeni nga këta mësues asht Fisniku i pashoq, intelektuali e i papërkuluni Ali Mena. Kanë kalu 60 vite, por falenderoj Zotin që më ka ruejtun memorien të freskët. Jo vetëm për mos me i harru këta heronj, por dhe për t’ia ba të njohun pjesës ma të randësishme, rinisë shqiptare, të cilët nuk kanë pasë rastin të ndigjojnë historitë e antikomunistëve. Dhe sigurisht, edhe për t’ia përplasë në fytyrë sot politikanëve të këtyne 24 katër viteve, të cilët jo pa qëllim kërkojnë që t’i mbulojnë me pluhunin e harresës. Por jo! Era ngado që të fryjë, fletët e historisë nuk mund t’i tresë apo shlyejë.
Historianët e Enverit kanë paraqitë nji histori simbas shijeve të diktatorit, në mënyrën ma hipokrite. E kështu vazhdojnë edhe sot. Por kam bindjen dhe shpresën e madhe te Zoti se nji brez tjetër po vjen, të cilët nuk janë të pandjeshëm apo të painteresuem ndaj historisë së vërtetë. Prandej besoj se nuk kanë me pranu që historia e këtyne heronjve të qendrojë e varrosun atje me ato njerëz që punuen me vetëmohim, për komb, fe e atdhe e, mbi të gjitha, sakrifikuen tue i vu krahnorin furtunës së kuqe, që dinjiteti i shqiptarëve të qëndrojë pa ra poshtë, e me u shkelë me kambë, ashtu sikur ndodhi për gjatë 46 viteve e besa deri diku edhe sot.
Ju lutemi, a mund të na bëni një përshkrim të përgjithshëm të profilit njerëzor, politik e intelektual të Ali Menës?
Viktor Martini: Ah!… Ali Mena! Sa e vështirë asht të plotësosh figurën e nji njeriu me të gjitha virtytet e trashëgueme nga fisi i tij e që Zoti ia kishte falë me bujari. Virtyte të cilat nëpër vuejtjet e torturat që kishte kalu me fisin e tij, ia doli t’i mbante të pashterruna e të pacenueme përballë katilave, që mbollën veç dhunë, gjak e uri.
Mbasi u dënova, kalova në burgun e Shkodrës, nga aty më dërguen në kampin e Rinasit. Dhe, për shkak se isha me njanën kambë të këputun, më transferuen si të paaftë për punë, në burgun e Tiranës. Në këtë kohë isha vetë i katërti vlla në burg, kurse baba na kishte vdekë në burgun e Burrelit. M’u dukte vetja në mesin e turmës si nji trumcak i trembun e i trishtuem nga stuhija e tmerrshme.
Kujtoj kohën kur mbasi zuna vend në rreshtin e gjatë të dyshekëve, të burgosunit filluen të vijnë me radhë, ma shumë të shtymë nga kurioziteti, se kush jam, nga vij etj. Të nesërmen, nji burrë i gjatë e i hollë, më pyeti – a mund të ulem? Si jo! – i thashë.
-Nga të kemi? Unë quhem Ali Mena, – u prezantue vetë i pari.
Kurse unë quhem Viktor Martini, – iu gjegja. – Jam prej Shkodre e vij nga kampi i Rinasit.
-Mos ke të bash gja me Pac Martinin? – më pyeti.
Asht vëllai im!
-Sa vjeç je? -16 vjeç! – iu përgjigja.
Sytë e tij u mbushën me lot, por me lot të përmbajtun. Thue se bebet e syve të tij ishin si dy gaca zjermit.
Me kalimin e ditëve mësova se Aliu u jepte mësim të burgosunve në gjuhën anglisht, të cilën e zotnonte gati si vetë anglezët. Mbrenda dhomës, nga debatet që hapeshin për tema intelektuale nga ma të ndryshmet, Aliu me nji gjakftohtësi të dallueshme, dominonte nga mënyra se si e shtronte dhe mbronte argumentin. Pra ishte i gjithanshëm si intelektual.
Nji ditë Aliu më tha, “nëse ke dëshirë, mund të vish me marrë mësim në anglisht!” Si jo, – i thashë, – do t’ju isha mirënjohës.
Kështu, pra, fillova me marrë mësimet fillestare. Mbas mësimit, dalngadalë fillova ta pyesja se nga ishte, dhe pse kishte ra në burg. Kur unë e pyeta për herë të parë, ai vuni buzën në gaz e, tue dashtë me më sqarue, tha shkurt: – “Asht histori e gjatë! Asht ma mirë mos ta ndigjosh!” Kjo më bani ma kurioz dhe si me marifet, unë nuk hiqja dorë nga dëshira ime, meqë më dukej njeri i veçantë nga sjellja, niveli i dijes, kultura etj..
Ju rrëfyet se Aliu ju ka dhënë mësime për gjuhën angleze në kushtet e burgut… çfarë kujtoni nga ajo kohë kur, me pranga në duar, kërkonit të hapnit edhe një dritare të dijes, duke shpërfillur kushtet infernale ku gjendeshit?
Viktor Martini: Asht e vërtetë se megjithëse ishim mbrenda skëterrës, mundoheshim të merrnim dritën e ditunisë nga të shkolluemit, sepse dija të lehtëson edhe vuejtjen!
E kam thanë disa herë se në burg njerëzit, midis halleve që kishin, mundoheshin të përfitonin kulturën, që na mungonte. Dhe këta intelektualë i kryenin me devocion këto sakrifica, që ma vonë na vlejtën shumë. Ndër këto burra shquhesh dhe i ndiemi Ali. Prandaj nuk ishte çudi që me çfarë kishte kalu, mos me i ra ndërmend me ba atë punë aq humane.
Kujtimi i fundit fizik që kam për të ndiemin asht kur u transferova nga Tirana për në burgun e Shkodrës. Aliu erdhi, më përshëndeti tue më thanë: “Udhë të mbarë! Ti je nji i ri shumë kurajoz e inteligjent. Nji ditë ne presim shume nga ti.” Ishte hera e fundit që e pashë.
Çfarë dini apo çfarë të dhënash keni nga historia e dënimit të shumëfishtë (fillimisht dënim me vdekje, që pastaj ia kthyen në 101 vjet, e në fund e caktuan 25 vjet) të bashkëvuajtësit tuaj Ali Mena, si dhe nga historia e tij e rezistencës me armë ndaj regjimit komunist?
Viktor Martini: Sikur ju thashë dhe ma sipër, isha kurioz të mësoja diçka nga jeta e tij. Dhe ai dalngadalë, në raste të ndryshme, më tregoi se familjarisht ishin zogistë, e që, si besnikë të tij deri në vdekje, kishin marrë malet për me luftu komunizmin me armë në dorë. Ai më tregonte jetën e rezistencës në male në kushte tepër të vështira nëpër shpella, në borë e shi, me bukën thatë, që ua jepnin farefisi e miqtë e vjetër, tue rreziku edhe jetët e tyne. Tregonte rrethimet, çamjet e rrethimeve e disa herë në këto rrethime na thoshte se si i kishte humbë njerëzit ma të afërt, shokë, miq e dashamirë. Nuk më kujtohet me saktësi, po në mos gabohem, 5 a 6 vetë, vetëm nga familja e tij, ranë në luftë me armë në dorë, veçse për atdhe e për liri. Për këta heronj respekti duhet të jetë në maksimum!
Ka të dhëna se vdekja e Aliut është një krim shtetëror, ose ndryshe një ekzekutim pa gjyq. A mund të na thoni diçka më tepër rreth këtij momenti? Dihet se mbas operacionit në stomak, ai ka qenë në gjendje të mirë fizike. Përveç kësaj, familja e Aliut ka bërë takim një ditë para se të vdesë apo ta vrasin, dhe dëshmojnë se ai ka qenë shëndoshë e mirë… Ndërkohë mbas 5 ditëve nga ndërhyrja kirurgjikale, trupi i tij ka nisur të japë shenja helmimi. Më saktë dyshohet se vrasja e tij është kurdisur nga Sigurimi i Shtetit, duke e paraqitur si vdekje natyrale… Çfarë dini ju për këtë rast?
Viktor Martini: Nuk mund të them se i ndiemi Ali gëzonte nji shëndet të plotë mbas gjithë atyne vuejtjesh e torturash, që ai na tregonte. Por jam i sigurt se njerëzit me karakter të fortë si Aliu, i përballojnë edhe sëmundjet. Unë kam ikë herët nga burgu i Tiranës dhe kam përfundu në burgun e Burrelit në moshën 18 vjeçare. Nuk kam dijeni a e vranë apo vdiq natyrshëm! Por kam disa raste të tjera, si atë të Tuk Jakovës, që ishte në burgun e Tiranës ku e kapi apendiciti dhe e çuen për operacion ku edhe vdiq. Kësi rastesh ka pasë shumë nëpër burgjet e kampet e Shqipnisë komuniste. Ky mundet me qenë nji nga rastet, dhe shumë e pranueshme si mundësi. Por e vërteta mbetet mister ende, për sa kohë nuk kemi nji dëshmitar apo dokument. Për fat, as dëshmitarët nuk duen me folë, dhe as dokumentet s’i kemi, sepse këta i kanë zhdukë qëllimisht.
Në lidhje me vdekjen e Aliut, kemi dëgjuar nga bashkëkohës të ndryshëm se janë bërë vizita te njëri-tjetri nga të burgosurit në disa burgje të Shqipërisë, ose siç i thonë ndryshe, “kanë çelur mort” brenda në burg. Një fakt tjetër që të bën përshtypje është numri prej rreth 2000 telegramesh ngushëllimi, drejtuar familjes nga shokët, miqtë dhe dashamirët e tij. A kujtoni diçka rreth jehonës apo efektit në gjirin e të burgosurve, të lajmit për vdekjen apo vrasjen e Ali Menës?
Viktor Martini: Në përgjithësi kur dikush vdiste në burg, kufomën menjiherë e merrnin dhe e varrosnin në vende ku vetëm ato katila e dinin, me qëllim që të mos gjendej kurrë. Në mungesë të njeriut të afërt mbrenda burgut, në kësi rastesh, ne i respektonim në heshtje të vdekunit, pa lëvizë nga dysheku, që përfaqësonte “shtëpinë” tonë. Por vdekja e tij dhe e tjerëve gjithnji kanë pasë jehonë, e janë trajtu me respekt të sinqertë njerëzor, tue e ndie thellë si humbje të njerëzve të shpisë, vdekjen e këtyre burrave.
A keni ndonjë informacion rreth varrosjes së Aliut apo a keni dëgjuar rreth përpjekjeve e peripecive të të vëllait Isa Mena, i cili bëri të gjitha tentativat e mundshme për ta gjetur, duke shkuar edhe në Ministri të Brendshme, në Prokurori të Përgjithshme, por megjithatë, në mënyrë absurde, nuk u lejua të shihte kufomën apo varrin, çka lë vend për dyshim, siç e thamë se mund të zbulohej krimi i kryer?…
Viktor Martini: Me thanë të vërtetën nuk kam shumë të dhana, sepse e thashë edhe ma sipër, mbrenda burgjeve, ne nuk dinim se çfarë ndodh me kufomën, e cila përfundonte nëpër vorreza pa emën. E kjo ishte nji praktikë që zbatohej me fanatizëm nga shërbëtorët e regjimit, i cili dënonte praktikisht edhe kufomat e të vdekunve, përveç të gjallëve.
Çfarë emri mund t’i vini faktit që edhe mbas vdekjes apo ekzekutimit të Aliut, familja e tij u ndalua rreptësisht prej Ministrisë së Brendshme të marrë pjesë në varrim?!
Viktor Martini: Përveçse dëshirës me marrë pjesë në varrim, të gjithë kanë trokitun në derën e gabueme, sepse as edhe nji i burgosun nuk e ka gëzu atë “privilegj”.
Përveç ekzekutimeve, burgut, grabitjes së pasurisë etj., një nga format e ushtruara gjerësisht nga regjimit komunist, ka qenë internimi. Pra, në lidhje me internimet ndëshkimore të familjeve, ku syrgjynoseshin pleq, gra e fëmijë, dhe në këtë kuadër, për familjen e Menajve, çfarë mund të thoni, çfarë kujtoni apo keni dijeni?
Viktor Martini: Diktatura, as dhe për nji sekondë, nuk asht ngopë me vuejtjet e gjakun e kësaj shtrese. E dimë të gjithë se fiset e Menajve, Mirakajve, familja e Gjonmarkajve e shumë e shumë familje të tjera fisnike, kanë përjetu mohimin e lirisë nëpër internime, ku nji pjesë e madhe e tyne, aty u martuen, lindën e vdiqën. Por dhe ato që mbijetuen deri në ditët e sotme, nuk po marrin ate çka meritojnë, sepse fati e të drejtat e tyne ndodhen në duert e atyne që e urrejnë këtë klasë e që mundohen në formën ma çnjerëzore ta shfrytëzojnë politikisht. Kjo më duket shumë e padenjë prej politikës pseudo-demokratike të këtyne dy dekadave të fundit.
Në intervistat që keni dhënë më parë, keni rrëfyer se praktikisht të gjithë burrat e shtëpisë suaj, madje edhe gratë, kanë qenë të burgosur. Pak a shumë të njëjtën histori familjare ka pasur edhe Aliu, ku burrat ishin në burgje ndërsa plakat, e fëmijët nëpër internime. A pajtoheni me mendimin se kjo ka qenë një strategji e mirëfilltë gjenocidi, dmth., zhdukja e meshkujve nga shtëpitë antikomuniste?
Viktor Martini: Edhe shkelja ma e vogël, kur ajo cenon lirinë, mund ta quejmë gjenocid, e jo ma të mos quhen gjenocid përpjekjet e diktatorëve për të na varrosun si klasë deri në zhdukje fizike totalisht.
Historia e rezistencës antikomuniste, pas ‘44-ës, është në pjesën e saj më të madhe e fshehur dhe e panjohur për opinionin e gjerë. Në këtë kontekst, çfarë mund të na thoni rreth rezistencës së njohur të burrave të fisit të Bajraktarit të Lurës, Menajve, prej të cilëve 9 u vranë me armë në dorë kundër komunizmit?
Viktor Martini: Jo, jo… nuk është e panjohur… historia e familjes së Menajve, ashtu sikur edhe e familjeve të tjera të kësaj kategorie, qarkullon si ato legjendat, që kurrë nuk harrohen. Por e keqja asht se disa historianë mundohen t’i fshehin ngjarjet, tue u mundu t’i mbulojnë me gënjeshtrat e tyne të paturpshme. Por turpi ka me i mbulu, sepse e vërteta nji ditë do të shndrisë, sepse, siç thotë ajo shprehja popullore “nuk zihet dielli me shoshë”.
Në gjykimin tuaj, këto sakrifica sublime me jetë në altarin kombëtar, – kemi parasysh zhdukjen e Ali Menes, vëllait të tij Isa Menës që do të vritej dy vjet më vonë në kufi, dhe 7 vëllezërve e kushrinjve të tij, që u vranë gjatë rezistencës antikomuniste deri në 1948, – sa vlejtën në atë kohë apo më vonë që njerëzit të ndërgjegjësoheshin për të keqen me emrin komunizëm?!
E së dyti, në lidhje me këta martirë të lirisë, a jemi koshientë ne si shoqëri shqiptare, në lidhje me sakrificat e tyre që shkuan deri në vetësakrifikim?
Viktor Martini: Sakrificat e fisit të Menajve nuk ka forcë që t’i shlyejë tue i qitun në harresë. Por me shoqninë shqiptare ndryshon paksa puna. Nji pjesë e madhe e saj u shndërru në “njeriun tonë të ri”. Të ndërgjegjësosh nji shoqni, e cila u drejtu pa përgjegjësi kombëtare, asht gjaja ma e vështirë sod. Kjo detyrë na përket neve ta marrim përsipër. Me durim, të bindun se do ia mbërrijmë. Nuk asht as e lehtë, as e shpejtë, por jo e parealizueshme. Nëse nuk do rrimë duerkryq, këta heroj do të mundim me i vendosë nëpër piedestalet ma të nalta ku meritojnë të jenë. E vetëm atëherë ne mund të ndihemi krenarë. Dhe vetëm kështu këta heroj do të pushojnë në paqe, të çliruem nga përbindshat diktatorialë. Këto vonesa kurrsesi nuk janë për shkakun tonë, por për turpin e politikës shqiptare, prej 24 vjetësh… dhe të mos harrojmë se këtë padrejtësi ndaj të vërtetës dhe historisë, kalemxhinjtë e diktaturës e mbajnë për nder e krenari.
Megjithëse keni qenë i ri, ju e keni përshkruar Aliun si një “zogist”, dhe ky është një fakt i njohur, pasi shtëpia e Bajraktarit të Lurës ka qenë historikisht e lidhur me Zogollin. A mund të na thoni, si kanë qenë të organizuar “zogistët” në kushtet e burgut?

Viktor Martini: Burrat e fisit Mena janë të njoftun si zogistë, besnikë të Mbretit, të palëkundun si nacionalistë. Aliu në burg mbante përreth të gjithë zogistët, duke iu mbajtë gjallë shpresën se nji ditë do të vinte liria dhe rrëzimi i tiranisë. Ma tepër nuk mund të bante kurrkush.
Ka një ide të përgjithshme se komunizmi ka përqendruar pa pushim gjithë egërsinë e vet mbi ato familje apo persona, që njiheshin si nacionalistë, dhe në këtë shtresë, “zogistët” mbajnë peshën kryesore. Duke e lidhur edhe me gjenocidin ndaj Menajve, një familje e vjetër historike e nacionaliste, – sa ju duket se qëndron ky pohim? Dmth., a bënte realisht “diferencime” edhe në persekutim regjimi, ose a i “përzgjidhte” viktimat e veta?!
Viktor Martini: Sigurisht që barrën ma të randë në diktaturë e kanë mbajtë nacionalistët shqiptarë, sepse këta ishin rreziku i diktatorëve. Nacionalizmi shqiptar ishte i përbamë nga Zogistët, Blloku indipendent e nga Balli Kombëtar. Të tria këto grupe kanë pasë platforma të ndryshme, por që kishin të përbashkët, idenë e nji Shqipnie të madhe, etnike. Pa përjashtim tek të gjithë anëtarët e këtyne partive ra kamzhiku i diktaturës, por në mënyrën ma çnjerëzore ra tek drejtuesit, organizatorët, të cilët vinin nga familje me za e me emën. Si psh te fisi i Gjonmarkjve, apo Mirakajve dhe kështu edhe fisit të Menajve, pa përmendë këtu ato të jugut, që pësuen ditët ma të zeza, aspak ma të vogla se këto të atyne që përmenda ma nalt.
Për 46 vjet komunizëm, në Shqipëri është ushtruar dhunë shtetërore, kundër asaj shtrese që etiketoheshin si “të prekur politikë”. Pikërisht këta njerëz kanë qenë karta morale në fillim të ndryshimeve në vitin 1990. Sa mund të rezistonte njeriu ndaj trysnisë politike të regjimit, dhe sa është e ndërgjegjshme shoqëria shqiptare sot për këto sakrifica?
Viktor Martini: …Bile si shtesë “armiqtë e popullit shqiptar…”. Por janë pikërisht këto shtresa që në janarin e vitit 1990 lëshuen kushtrimin se diktatura duhet të marrë fund. Njeni nga ata që u ngritën fuqishëm isha dhe unë, me 13 janar 1990, në Shkodër. Dhe bash në këtë datë më arrestuen, më torturuen e më izoluen në spitalin psikiatrik të Elbasanit, tue më mbajtë dy muej rresht me gjylpana në gjendje kome.
A jeni në dijeni që për Ali Menën nuk është shkruar praktikisht asgjë deri më sot, dhe ndoshta kjo intervistë e juaja mund të zgjojë vëmendjen e autoriteteve vendore në Shqipëri, të përkujtojnë me një gjest vlerësues, duke i dhënë emrin e tij një rruge, apo një shkolle etj., si shenjë ndërgjegjësimi ndaj atij kontributi e sakrificash sublime për lirinë e dinjitetin njerëzor të vendit të vet?
Viktor Martini: Pretendimi juej asht tepër i arsyeshëm për Ali Menën e për gjithë këtë kategori që meriton të përjetësohet. Por nga ana tjetër më habit arsyetimi juej dhe i shumë të tjerëve në fakt… Ju po kërkoni të respektohen këta heronj, pikërisht nga pasardhësit e komunistëve!… Ju mendoni se ata e kanë problem zhvlerësimin tonë?! A nuk e shikoni se këto 24 vite kanë ba lojën ma çnjerëzore me dekorata, tue na tallun keqas?!
Mendoni se ne duhet të krenohemi, pse u vu përmendorja e Mbretit Zog në Tiranë!? Kur po në atë kohë u vu busti i “njeriut të mençur” të politikës shqiptare Sabri Godos, pra i atij që pushkatoi e përndoqi naconalistë pa farë mëshire!!!
Aliu do t’u ndiente tepër i fyem sikur t’u nderonte nga ish-kameleonët e trashëgimtarët e politikës të sotme. Aliut me shokë do i vijë koha që një ditë të vlerësohet ashtu sikur e meritojnë, nga trashëgimtarët dhe brezi i ri antikomunist. Prandaj durim e mos u nxitoni.
Me këtë rast ju falenderoj si media për mundësinë që më dhatë për me dëshmu e me respektu ato heroj, të denjë me i quejtë bij të lavdishëm të kombit shqiptar.
Unë ndihem tepër i kënaqun që po kryej nji amanet që me la Visarjon Xhuvani, kryepeshkopi i Kishës Ortodokse Shqiptare, kur në oborrin e burgut të Burrelit me tha: “Në emën të Zotit, të ngarkoj të jesh dëshmitar i vuejtjeve të tona, kur nji ditë ne s’kemi për të qenë.” Isha 18 vjeçar e unë do vazhdoj të jem dëshmitari i vuejtjeve të njerëzve të ndershëm që sakrifikuen për lirinë e dinjitetin e popullit shqiptar.
Ju faleminderit z.Martini.
Përgatiti: Dritan Kolgjini
Ali Hakik Mena
1923-1960
Lind në Fushë-Lurë në familjen e madhe të Bajraktarit të krahinës së Lurës;
Kryen shkollën bazë, ose internatin në Tiranë;
Ndjek liceun e Shkodrës deri në fund të vitit të katërt;
Përjashtohet nga shkolla para provimeve të maturës për aktivitet anti-italian;
Ishte organizator i disa demonstratave e protestave në shkollë kundër italianëve.
Kryen provimet e maturës në Normalen e Elbasanit.
Kthehet në vendlindje në moshën 20 vjeç dhe i bashkëngjitet familjes;
Lufton me armë kundër pushtetit komunist, bashkë me vëllezërit dhe djemtë e axhës, Selmanit deri më 1947-48.
Burgoset në 08 gusht 1947;
Ridënohet brenda në burg, në 10.05.1957 me burgim të përjetshëm që më pas i kthehet në 25 vite burg;
Vdes në kushte të dyshimta dhe ende të pasqaruara në 24.05.1960;
Njihte shumë mirë e zotëronte gjuhët e huaja anglisht, frëngjisht, italisht dhe deri diku edhe rusisht, të cilën e mësoi në burg;
Dinte përmendësh krejtësisht “Lahutën e Malësisë” të Fishtës;
Ishte i martuar me vajzën e Selim Kaloshit nga Sina e Dibrës, i cili është pushkatuar me të vllain Elezin.
E shoqja e Aliut, Hazbija, ka qenë e internuar në Berat, ku i vdiq vajza e vetme Feridja në moshë minore, ndërsa ajo vetë ka vdekur në vitin 1957, në moshë të re.
*Falenderojme z.Kolgjini qe e solli intervisten per lexuesit e Diellit