Prof.dr. Resmi Osmani/ Sprovë/
Bilal Xhaferri, “Nderi I Kombit”, (1935-1986), vitin e shkuar pati tetëdhjet vjetorin e lindjes. Ai ka lënë trashëgiminë letrare, që përbëhet nga një trinitet: romani “Krastakraus”, vëllimin me poezi “Lirishta e kuqe “ dhe vëllimin me tregime”Njerëz të rinj tokë e lashtë”. E tërë krijimtaria e tij,është përmbledhur në një botim me pesë vëllime, nën kujdesin e Prof dr. Bashkim Kuçukut. Megjithatë, ky shkrimtar i shquar, vazhdon të mbetet për lexuesin e sotëm, pak i njohur dhe pak i lexuar.
Objekt të kësaj sprove,do të bëjmë romanin “Krastakraus”
Bilali e shkroi shpejt e me ngut romanin, për konkursin e vitit jubilar të 500 vjetorit të vdekjes së Skënderbeut.Pjesa e pare e romanit perfundoi në muajt e parë të vitit1968. E paraqiti në shtëpinë botuese.Redaktori e pëlqeu dhe e vlerësoi si një krijim shumë të arrirë. I dhanë dhe një paradhënie. Romani u miratua për botim. Por pas diskutimit ne Lidhjen e Shkrimtarëve për “Dasmën” e Kadaresë, botimi u ndalua. Për të nis kalvari i persekutimit: u internua dhe ju hoq e drejta e botimit. Sigurimi i shtetit e përndiqte. Që t’i shpëtonte burgut, në shtator të vitit 1969 u arratis.
Autori, veç kopjes së dorëzuar në shtëpinë botuese, kishte dhe dy të tjera. Njërën ja dorëzoi për ta ruajtur të kushërirës, gazetares Ballkiz Halilit.Tjetrën e mbajti vetë dhe e mori me vete kur u arratis per në Amerikë.
Romani mbeti i panjohur. Për tu botuar , priti 25 vjet, në vitin 1993. Këtë vit, zotëruesja e së vetmes kopje, Ballkiz Halili, plotësoi amanetin e Bilalit që nuk jetonte më . Tok me Shefki Hysën, bënë redaktimin dhe e hodhën në qarkullim dhe ky roman u bë pronë e lexuesve. Në vitin 1995 u botua edhe ne Kosovë me emërin “Ra Berati”.
E lexova fill pas botimit dhe u mrekullova. I jam rikthyer shpesh dhe çdo herë gjej në të vlera të reja. Me studimin dhe evidentimin e vlerave të këtij romani, janë marrë disa studjues si A.Kallulli, Sh.Hysa, S. Hamiti, B. Kuçuku, V.Muça etj, që secili në këndvështrimin e vet ka hulumtuar e vënë në dukje veçoritë dhe mesazhet që ky roman i përcjell lexuesit, bukurinë artistike dhe stilin e veçantë. Por shqyrtimi i një vepre letrare, asnjëherë nuk është shterrues. Impresionet dhe kënaqësinë artistike që më ka dhënë ky roman, ashtu si i gjykoj, vendosa ti ndaj me lexuesit.
Subjekti i romanit, është historik dhe është marrë nga epoka zulmëmadhe e Skëndërbeut. Është një roman shumëplanesh, që pasqyron me realizëm kohën së cilës i përkushtohet, në mbarë hapsirën arbërore, por kryesisht luftën për jetë a vdekje kundër barbarisë turke. Kohës së luftës së shqiptarëve, sa tragjike dhe dramatike, por ndryshe nga autorë të tjerë, ai ka zgjedhur të shkruajë një fragment të trishtuar të asaj epopeje. Njerën nga humbjet më të mëdha e të përgjakshme. Betejën fatkeqe, nën muret e kalasë së beratit dhe zallishtet e lumit Osum, ku lanë jetën dhjetë mijë luftëtarë shqiptarë dhe dy mijë artilierë napolitanë.Pas kësaj humbjeje vijnë braktisjet e princave bashkëluftëtarë dhe tradhëtitë.Moisi Golemi u hodh me turqit dhe u hapi rrugë tradhëtive që do të vinin më pas.Lek Dukagjini, në ruajtje të interesave të principatës së vet u tërhoq nga lufta. Venediku intrigonte dhe bënte lojë të dyfishtë.Papa dërgonte bekime apostolike. Burimet ekonomike dhe njerzore po shterrnin. Fati dhe liria e vendit ishin në rrezik Skena ku luhet drama e braktisjes vendoset, në Lezhë, aty ku u lidh më parë besëlidhja.Duhej zgjedhur midis jetës dhe vdekjes, lirisë dhe skllavërisë, shpresës dhe guximit apo disfatizmit, barbarisë që vinte nga shkretëtirat e Azisë apo, përparimit dhe qytetrimit europian. Pas takimit në lezhë dhe braktisjes nga lek Dukagjini, I mbetur pa ndihma, vjen vendimi si një klithmë e shpirtit: Do shembemi e do të mbulohemi nën muret e kështjellave tona, por nuk do të bëhemi kurrë”Skllevër të lumtur” nën pushtimin e armikut. Kryetrimi zgjodhi qëndresën dhe luftën. U humb kalaja e Beratit por jo kalaja e besimit! Besim, besim! Ai nuk u braktis nga populli i tij që i shkoi pas. Bashkë me besimin fitoret u kthyen përsëri.
Vetvetiu lidd pyetja: Përse autori zgjedh pikërisht këtë periudhë të zymtë, humbjeje e dëshpërimi të Skënderbeut dhe jo një periudhë tjetër heroike e me fitore të bujshme që nuk mungojnë në luftërat e tij? Besoj se kjo zgjedhje është refleks i bindjes dhe jetës së autorit. Sado e çuditshme të ngjajë, i tërë romani është një metaforë e luftës së të mirës me të keqen, e jetës me vdekjen. Midis këtyre dy mokrave shtypëse, duhej gjetur edhe pak hapësirë për gëzim dhe dashuri, për të zbutur dhimbjen dhe helmin e jetës. Për lumturi as duhej ëndërruar.Për vëtë shkrimtarin e vlen të përmëndim se jeta ishte një katastrofë. Mallkimi i luftës së klasave dhe përndjekjet nuk i ndaheshin.Të njëjtin fat kishin edhe të motrat dhe të afërmit e dashur që u burgosën apo u internuan. Rinia e tij, nuk ishte pranvera e jetës, por një vjeshtë e trishtuar që do të kthehej në dimër të acartë. A nuk ishte jeta nën sistemin totalitar një “Skllavëri e lumtur”?. I ndodhur në këtë gjendje dëshpëruese e thuajse të braktisur, atij i lindi pyetja:Të dorëzohej, të bënte një jetë të rëndomtë, të vegjetonte si një frymor, apo të luftonte për jetën dhe artin e tij? Për t’i dhënë përgjigje kësaj dileme, ai pa prapa dhe i kërkoi heronjtë në të tjera kohë dhe përgjigja ishte një: Qëndresë dhe vetëm qëndresë! Këtë duhet t’ua kumtonte të përndjekurve dhe të dëshpëruarve të tjerë. Arma e tij e luftës ishte arti I fjalës. Fitorja me siguri një ditë do të vinte. Ai besonte në këtë. Parë në një rrafsh më të gjerë, lexuesi i kultivuar të cilit i drejtohej, do të dinte të lexonte midis rreshtave atë që nënkuptohej.
Personazhet. Janë thuajse të pakët, gati gjysma e tyre nab ëhen të njohur që në faqet e para. Janë njerëz të thjeshtë, ushtarë, oficerë, malësorë por edhe klerikë, vajza të popullit, por edhe gjeneralë, princër , princesha e fisnikë. Këta personazhe, me individualitetet e tyre, i mjaftojnë autorit që të paraqesë shoqërinë shqiptare të asaj kohe, me shtresimet shoqërore, psikologjike e morale. Personazhet autori i ka paraqitur dhe tipizuar në funksion të zhvillimit të ngjarjeve dhe ideve që ka dashur të materializojë. Ata janë të gdhendur si me daltë, me veçori e individualitet të spikatur, që me ligjërimet dhe veprimet e tyre, të bëjnë të mendosh dhe ti kujtosh gjatë. Pa u ndalur te secili personazh me veçotitë e tij vetiake, të dhënë mjeshtërisht , le të ndalemi te Skënderbeu, që në roman është e ndryshme nga ajo sesi ishte bërë zakon të shkruhej për të, si një prijës I idealizuar dhe I kthyer në mit.
Skënderbeu edhe pse fizikisht shfaqet ne kreun e tretë, me emrin, bëmat dhe lavdinë e tij, është i pranishëm si një jehonë, nga kreu deri në fund të romanit, si shpirt i luftës dhe qëndresës shqiptarte. Është e rëndësishme të theksohet dhe të vihet në dukje se autori nuk e idealizon as e mitizon heroin e vet, ai nuk është hero, mbinjeri, por një njeri gati i zakonshëm, i lodhur dhe i dëshpëruar nga prapësitë e fatit, brakltisja e bashkëluftëtarëve dhe tradhtitë, intrigat dhe dredhitë, por që ka marrë përsipër një vepër të madhe: Luftën e arbërorëve kundër perandorisë më të madhe të kohës, jo vetëm për të mbrojtur popullin dhe vendin e vet, por edhe qytetërimin perëndimor. Lexuesit gati I dhimbset dhe ndjen keqardhje per të. Duke e ditur se lexuesi ka formuar një stereotip për portretin nga paraqitjet e shumta të Skënderbeut ne artet figurative, autori e shmang përshkrimin e portretit fizik dhe pamjes, por me disa detaje, paraqet nëpërmjet së veçantës atë që është tërësore, ose që lexuesi nuk e di. Kur pyetet një ushtar nga vasha e tij sesi është Skënderbeu ai përgjigjet”Si një luftë”.Kaq. Një fjalë e vetme, por një simbol i fuqishëm që nxit fantazinë dhe përfytyrimin për një prijës luftëtar. Në Lezhë ai duket sikur bëhet njësh me shkëmbin ku është mbështetur. Aludimi dhe paralelizmi këtu është fare i qartë. Zëri I tij ishte një zë basi, i gjerë,si një kambanë bronzi. Paraqitet i thjeshtë e si njeri në nevojë, që përjeton me dhimbje dramën e popullit të tij, duke fajësuar edhe veten për vuajtjet që i kishte sjellë. Ai në Lezhë, pa qibër e krenari, e pranon se ka shkuar të kërkojë ndihmë. Ai ndjehet disi në faj, dhe e sheh veten si “Të mundur e dëshpëruar”. Megjithatë, bota e tij shpirtërore është e pasur. Ai e di se populli beson shumë te ai, prandaj edhe ai duhet të besojë shumë te ata. Ai vërtet është prijës, por luftën e bëjnë malësorët dhe fshatarët, ajo ka karakter popullor dhe se ajo luftë bëhet për lirinë e atyre malësorëve dhe fshatarëve.
Kjo mënyrë e parsqitjes së figurës së Skënderbeut, është bërë qëllimisht, kundër kultit të individit, glorifikimit të prijësit,”Njëshit”, për të rrëfyer lexuesit se nuk janë cilësitë e rralla e të jashtëzakonshme vetjake burimi I heroizmit, por karakteri dhe qëllimi I luftës, besimi në drejtësinë e kauzës, përfaqësimi I interesave të popullit, sigurimi I lirisë së tij dhe vendosmëria për ti realizuar ato. Këtu ishte çelësi I fitoreve kundër një armiku barbar e shumë më të madh në numër e në fuqi.
Me shumë art, dashuri e përkushtim janë trajtuar edhe personazhet e tjerë, ata që vijnë nga radhët e popullit, qofshin oficerë apo ushtarë të thjeshtë. Virtytet e tyre janë nderi, burrëria, besnikëria, bindja, ndjenja e detyrës deri në vetsakrifikim e flijim. Megjithse të përfshirë në luftë ku gjaku derdhet lumë dhe trupi u mbulohet me plagë, ku jetën një fill e ndan nga vdekja, atyre nuk u thahet shpirti, por mbeten njerëz me botë të pasur, me shpirt të ndjeshëm , që dashurojnë dhe urrejnë dhe që shkojnë drejt rrezikut përballë armikut ”Me dhanë jetën si me le”në mbrojtje të lirisë dhe të atdheut. Me këtë autori don ti thotë lexuesit se ishin këta trima dhe bij të popullit, gjëja më e mirë e tij, palca e ushtrisë, që në kohë të hershme apo të vonshme, sa herë që atdheu ka dhënë kushtrimin, kanë derdhur gjakun për të çimentuar themelet e Shqipërisë. Ky ishte çmimi I lirisë!
Personazhet femërore trajtohen me shumë fisnikëri, delikatesë dhe dashuri. Ajkuna është e bukur si e dalë nga përrallat e zanave.Bora,simotra e dashur e Stresit, është rrezatuese, e dashur, e ndjeshme, fisnike, Ela përfaqëson vajzat e vegjëlisë, të popullit. Nxjerrja në reliev e hijeshisë dhe bukurisë femrore, është pjesë e asaj dashurie dhe përkushtimi që Bilali kishte për motrat e tij fatkeqe , jeta e të cilave qe e mbushur me halle e derte.
Lufta dhe betejat. Lufta është strumbullari i romanit. Si një gjeratore e përbindshme, për njëzet e pesë vjet, ajo gëlltiti jetë njerëzore dhe gjithë burimet ekonomike të vendit. Ç’do brez bëri betejën e tij dhe i pagoi luftës haraçin e gjakut. Luftën autori e sheh si një të keqe të domosdoshme. Edhe Kastrioti në një çast dobësie(kishte dhe ai të tilla) pyet veten “Pse e ngriti ai në këmbë këtë popull, në një gjakderdhje të tillë të tmerrshme? Përgjigja duhej kërkuar te mbrojtja e lirisë, nderit, trojeve, gjësë e pasurisë nga hordhitë e turqve që vinin valë-valë nga thellësia e Azisë, me flamurin e gjysmëhënës,të shtyrë nga lakmia per pushtim hapësirash dhe pasurisë së kombeve të tjerë, për t’i vënë nën thundër popujt, për t’i vënë nën vargonj burrat e gratë që t’i shisnin në tregjet e skllevërve. Prandaj duhej luftuar. Shqiptarët, njerëz të lirë e krenarë, gjetën te Skënderbeu prijësin e luftërave të tyre.
Xhaferri, ka zgjedhur dy beteja të kësaj lufte: disfatën e Beratit dhe luftën e Oranikut. Të parën për të rrëfyer se humbja e një beteje, nuk është humbje e luftës dhe se me humbjen e një beteje, me rënien e nje kialaje, nuk duhet humbur kalaja e besimit! Për të është i papranueshëm disfatizmi. Lufta e Oranikut, mbyll pjesën e parë të romanit. Xhaferri me mjeshtëri të habitshme dhe forcë të madhe krijuese arrin që në faqet e fundit të romanit të na japë atmosferën, gjëndjen shpirtërore të luftëtarëve para betejës, psikologjinë, ankthin e pritjes, padurimin për tu ndeshur. Beteja e oranikut jepet si një ndeshje për jetë a vdekje. Oraniku ishte pragu i atdheut. Autori na thotë:”Beteja e Oranikut duhej fituar, po të mundeshin këtu, nuk kishin ku të shkonin më. Këtu ishte pragu i shtëpive të tyre, këtu ishte pragu i zemrave të motrave të tyre, të grave dhe nënave. Këtë e dinin të gjithë, se po të mos e dinin, ishte e kotë të qëndronin e të luftonin për të fituar” Beteja dallohet nga disa karakteristika që rrëfejnë mjeshtërinë autoriale dhe pikpamjet e tij në rolin e prijësit dhe masës në luftë, parësore del masa e luftëtarëve. Beteja dhe fushëbeteja janë epike, duket sikur zhvillohet në një dekor të vendosur midis tokës dhe qiellit, ku lufton gjysmëhëna me shqiponjën dykrerëshe. Ku përzjehen njerëz, kuaj, vringëllima armësh, ku janë të pranishme shtrëngata, mugëtira, rrëketë e shiut, pishtarët e vetëtimave, furtuna, breshëri me shkëlqim verbues, ylberi si një hark triumfi e lavdie. Në këtë sfond gati surreal ushtarët kacafyten për jetë a vdekje, pellgjet mbushen me ujë e gjak. Kuajt kapërcejnë mbi trupat e të vdekurve. Mund të them, se pershkrimi I kësaj beteje është një model I paarritshëm, i denjë për tu krahasuar vetëm me ato të “Luftës dhe Paqes “ të Tolstoit.
Si në gjithë romanin, edhe në këtë betejë, autori i shmanget mitizimit të figurës së Skënderbeut. Ai i printe ushtrisë në këtë luftë, por nuk duket në episode luftarake me bëmat dhe trimërinë e tij. Ai është symbol i asaj lufte dhe shpirti i ushtrisë. Këtë autori e rrëfen me dy pamje kalimtare por shumë domethënëse: në kampin e fushimit të Oranikut, shatorrja e madhe dhe e kuqe e Kastriotit, ndrinte si një diell. Nën harkun e ylberit, në mes të fushës së luftës, duket një përkrenare me brirë dhie që ngrihej pranë flamurit me shqiponjën dykrenore.
Tradhëtia. Kjo fjalë me peshë të rëndë emocionale dhe përcaktimore, pluskon në dallgët e romanit në caste sprovash, dëshpërimesh dhe humbjesh.Në Berat, në Krujë, në Lezhë dhe Oranik. Ajo fytyrëzohet me Moisi Golemin, më pas me Hamza Kastriotin, Lek Dukagjinin. Duke u zhytur në thellësi të historisë së etnosit, Xhaferri mençurisht ka arritur të kapë disa përhershmëri që shfaqen në mënyra të ndryshme dhe në vijimësinë e kohëve, pavarësisht nga ndryshimi i tyyre,ato kanë të njejtin cilësim: tradhëti. Etnosi Iliro-arbëror-Shqiptaqr, në udhëkryqet e historisë së tij të lashtë apo moderne, shumë herë është gjendur i tradhëtuar. Këto tradhëti u kanë kushtuar atyre lumenj gjuaku dhe humbje të territoreve.Në luftën Iliro-Romake, mbretëreshën Teuta e tradhëtoi gjenerali i saj Dhimitër Fari, në kryengritjen dardane kundër romakëve tradhëtoi njëri nga Batot. Edhe pas Skënderbeut, tradhëtitë kanë vijuar: Ali Pashën e Janinës e tradhëtoi Omer Pasha Vrioni, me armën e tradhëtisë luajti edhe Esat Pashë Toptani. Tradhëtarë e kuislingë pati edhe gjatë pushtimit faqshist. Tradhëtarë dhe “armiq” zbulonte regjimi komunist që nga paranoja e frikës shihte kudo tradhëtarë, në një kohë që këtij populli i kishte bërë tradhëtinë më të madhe, që në vend të demokracisë së premtuar, e vuri nën sundimin e diktaturës.
Autori, pikpamjen e vet për tradhëtinë na e jep me fjalët e kapiten Stres Pirolit.”Tradhtia-mendonte Strezi- kështu i ka ndodhur gjithmonë popullit tonë, që nga kohët më të largëta e deri sot. Sa herë që gjoksi i tij mbushet me shtrëngatën e lirisë, pas shpine përdridhet gjarpri i reumatizmës së tradhtisë, që i paralizon shtyllën e kurrizit. Tradhtia! Ah sikur ta shtypja me dhëmbët e mi kokën e këtij gjarpri!” Xhaferri bën thirrje: njerëz, jini syçelët!
Dashuria. Dashuritë në jetën e Xhaferrit ishin të pafat.Në moshën e rinisë, autori pati disa vajza. I deshi me shpirt dhe i bëri heroina të poezive dhe tregimeve të tij, por ajo tingëllon me trishtim e shprehet me dhimbje që hap plagë në shpirt e jo si lumturi. Dashuria që është e pranishme në gjithë faqet e romanit, e kanë emrin Ajkuna dhe Eli. Ajkuna bijë e një familje princore, e bukur si zanat e përrallave, e mençur, e ndjeshme, e dhimbsur, dashurohet me kapiten Stresin, djalë nga populli. Eli vajzë nga populli dashurohet me ushtarin,luftëtarin e thjeshtë. Mund të themi me bindje, se faqet ku përshkruhet dashuria e dy të rinjve Stres-Ajkuna, janë nga më të bukurat e letërsisë shqipe. Të frymëzuara, plot ndjenjë, dridhje e tërheqje shpirtërore pasionante, me atë molisje të ëmbël por të përmbajtur e të qetë, pa hove e dalldisje. Janë si një fllad që fryn në roman për të shpërndarë mjegullën e zymtësisë dhe për të shkrirë akullin e dhimbjes së shkaktuar nga humbja e njerëzve të dashur në luftë. Janë ca çaste lumturie në detin e së keqes që kish pllakosur vendin.
Stili dhe mjeshtëria artistike.Edhe pse e shkroi me ngut, në këtë roman, Bilal Xhaferri paraqitet si një stilist befasues, njohës dhe përdorues mjeshtëror I shqipes së bukur, si një yll i ndritur në yllësinë e shkrimtarëve bashkëkohorë. Fjala e bukur, e zgjedhur, e bën fjalinë tingëlluese. Është si kërkuesi i arit , që shplan e shosh rërën për të gjetur kokrrizat e arit, qëmton nga shqipja fjalën e duhur.Fjalitë janë si ca vargje rruazash,ku janë varguar margaritarë me shkëlqim rrëzëllitës, që shprehin një mendim, një gjendje të caktuar, apo një përshkrim të natyrës apo njerëzve. Çdo faqe ka bukuri, cilësia dhe teknika e të shkruarit ruan njëtrajtësinë, nuk ka askund prozë mediokre. Dhe gjithçka duket e natyrshme, e pa sforcuar, duket se bukuria dhe ndjeshmëria artistike, i burojnë së brendshmi, janë të vetvetishme. Kjo mundëson që lexuesi ta përfytyrojë atë që lexon dhe përfytyrimi i tij rikrijon tablotë e paraqitura me aq art. Figurat, metaforat, krahasimet s’kanë të sosur, janë njëra më e bukur se tjetra. Natyra, peisazhi, mjedisi, janë të pranishme në gjithë romanin, me bukurinë, harmoninë por edhe ashpërsinë e tyre. Ato nuk janë sfond, por duket si të jenë pjesmarrëse dhe përcjellëse të ngjarjeve. Ai ka një prirje të habitshme për të aplikuar një lloj animizmi që i bën sendet jofrymore si të gjalla, në to është e pranishme lëvizja si një element dinamik: fusha ecën, kështjella afrohet e përkundet, pylli lëkundet si i dehur, shkëmbenjtë hedhin valle mbi humnera….Imazhet shpesh janë me përmasa kozmike e fantazmagorike, në ‘to përfshihen yjet, hëna, toka dhe qielli. Në këtë hapsirë gjithmonë në lëvizje, shfaqet njeriu në kërkim të fatit të vet.
I tërë romani është shkruar si një prozë poetike, i mungon vetëm elementi ritmik për të qenë i tillë.
Për nga struktura dhe kompozicioni, është ndërtuar thjesht si një roman modern. Fjalitë përgjithësisht janë të shkurtra dhe paragrafët me kalim harmonik te njeri-tjetri për të përcjellë mendimin nëpërmjet veprimit. Sabri Hamiti, me të drejtë e quan romanin: “Vepër që mund të cilësohet menjëherë si klasikë moderne e shqipes.”
Në mbyllje të kësaju sprove për romanin Krastakraus(Ra Berati), dua të ve në dukje se ai është kryevepra e tij. Bilal xhaferri ishte dhe mbetet një talent i rrallë dhe se vepra e tij i takon fondit të artë të letërsisë shqipe.
Nga leximi i këtij romani kanë të gjithë se ç’të mësojnë, që nga nxënësit e deri te letrarët dhe shkrimtarët fillestarë apo të afirmuar. Edhe pse kanë kaluar afro pesëdhjetë vjet nga koha që u shkrua, ai si gjithë veprat e mëdhaja vjen plot mesazhe domethënëse, bukuri e hijeshi, si një burim i freskët ku lexuesi do të mundë të shuaj etjen e vet.
Tiranë,shkurt 2016
Metafora e tranzicionit
Shkruan: Illo Foto/New York/
Romancieri i afirmuar , Resmi Osmani , pas 5 romaneve historike , publikoi romanin “Koha e cudirave “,botuar nga “Eneas “ , ne Tirane , 2013. Ne te 115 faqet e romanit , autori , na jep nje tabllo reale te tranzicionit demokratik shqiptar , ashtu sic ai reflektohet ne jeten e perditshme te nje qyteti pa emer . Lexusi e kupton sakte se eshte qytet provincial shqiptar , qe kalon nje tranzicinn demokratik te dhimshem dhe me pasoja jo thjesht ekonomike , por dhe psiko- sociale , qe vulosin nje periudhe historike , gati cerekshekullore te Shqiperise .
Sic e dokumenton vete autori , ka punuar 16 vjet mbi kete roman , qe mendoj se e ka justifikuar, sepse i jep lexusit nje veper te cmuar jo vetem artistike , por dhe politike , filozofike dhe educative , per brezin e politikanve , analisteve , qe kane jetuar dhe ata , qe do te vine pas tranzicionit te zgjatur .Te tera keto vlera , romani I Osmanit , nuk na i jep ne forme axhitative dhe didaskalike , por nepermjet nje rrjedhshmerije artistikisht te punuar bukur , plot figura letrare , qe na afrojne me realitetin, per te mos e lene vepren nga dora pa e lexuar me deshire dhe me vemendje .
Autori as e ka permendur fjalen tranzicion , as na ka futur ne situate te lodhshme me fjalor bajat politik . Ne te tera episodet e shumta dhe te ngjeshura, ne ndjehemi banore te Qytetit shqiptar , qe ngrys ditet dhe netet , jo vetem brenda nje qetesije monotone , por sejcila qetesi , ngerthen ne vetvete nje tronditje me pasoja , specifikisht per te tera moshat dhe shtresat e ndryshme shoqerore. Shperthimet e 97 es dhe qetesija relative , qe jeton qyteti , kane te njejten dramacitet , ndoshta ato , qe duken te qeta paralajmerojne furtuna , sic ishte vet 97 dhe situate kriminale , qe eshte instaluar ne te kater anet e vendit .
Ne, si lexus , e ndjejme thelle ne shpirt dhe ne tere qenien tone kete situate statike , te merzitshme dhe injorante , qe kalon qyteti . Ne , sikurse vete qyteti , behemi personazhet e romanit dhe pashmangerisht , revoltohemi dhe kerkojme zgjidhje te kesaj jete trgjike te qytetit. Qyteti eshte i dashur per banoret dhe per ne , qe lexoojme , jo thjesht per t’u informuar per jeten e qytetit , por per te bere ndryshimin , qe jeta te futet ne hulline e duhur . Kjo ndjesi mbetet krejt utopike , sepse jo vetem ne jemi te pa fuqishem , per ndryshimin e jetes se qytetit te dashur , por as ata , qe e kane krijuar kete tollovi , nuk mund ta ndryshojne , vecse arrijne ta cfrytezojne maximalisht , per interest e tyre misqine .
Ne c’do qytet , qe vizitojme , na shtyn kurioziteti ta njofim , jo vetem arkitekturen , historine dhe kulturen , por vecanerisht jeten aktuale te banorve . Futemi ne mjediset e qytetit , ku presupozohet, qe njerzit te frekuentojne restorentat , te mesohet ne shkolle , te punohet , per te siguruar te ardhura , ku vene njerzit fallen ne faltoret dhe ku kujdesen per kafshet dhe shpezet e lluksit . Keto jane disa veprime rutine te nje jete te zakonsme ne nje vendbanimi te zakonshem .
Kemi rene ne rrjeten e metafores se madhe . Qyteti pa emer , qe na paraqit romani , nuk perfaqeson veten , por te gjithe vendbanimet e Shqiperise . Lavjersi I jetes ecen ngadal . Ceshtjet kryesore jetesore i jane dorezuar misterit . Personazhet , qe veprojne si bamiresa , perfaqesuse feje ,organizata jo qeverritare , bizesmene fallco , i kemi pare ne te kater anet e Shqiperise se lodhur. Autori na i ka mbledhur ne qytetin e romanit te tij dhe kushdo , qe lexon kapitujt , per keto figura , ve bast se jane ata , qe ka pare ne vendbanimin e vet , ne juge , veri , e ndoshta kudo ne vendet fqinj te rajonit problematik , me te cilin merret seriozisht politika europjane dhe ajo boterore .
Qyteti I mbyllur , qe nuk kishte shkelur kembe e ndonje te huaji , per 5 dekada , sot perjeton nje situate hapjeje , qe ngjan me gojen e shqyer te llafazanve , qe i ndesh ne c’do perditesim te qytetit pa emer . Mbi kete mori kontradiktash , sejcili njeri normal , mbetet i befasuar . Autori eshte futur brenda kesaj tollovije dhe e ka letrarizuar , e ka ngritur tregimin ne art dhe e ka emeruar “koha e cudirave “ . Ku ta gjejme Kohen e cudirave ? kjo eshte pyetja e natyrshme , qe lexusi i drejton autorit . Ne c’do veprim jetesor te qytetit te percuduar , nenkupton pegjigjen , ne heshtje romani . Ndoshta kjo eshte natyre e vet tranzicionit , shprehemi ne si lexus . Faktikisht nuk eshte fare keshtu . Tranzicion paten vendet fqinje homologe, por nuk perjetuan te tilla “cudira “ , dhe kur i perjetuan, i perkisin tjeter kohe . Fjala vjen rumunet e pushkatuan Causheskun , ne nje kohe dhe hapesire te caketuar , ndersa ne Shqiperi u krye masakra e 97 es, e ngjashme me tronditjen rumune , por jasht kohes dhe hapesires , qe rrok mendja normale njerezore .
Per te na i bere te lehte futjen ne “Cudine “ e kohes, autori e ka ndare romanin ne 7 kapituj dhe sejcilin kapitull e ka emertuar , sipas problematikes. Sejcili kapitull shtjellon nje”‘cudi specifike “ , por gjithnje brenda “cudise te madhe, qe eshte qyteti por dhe vete qyteti , nuk eshte fundi ; fundi eshte gjithe vendi. Sidoqofte, kapitujt qendrojne vete ne kembe , por qe kane nevoje te lidhen per te na i dhene te plote mjeddisin , ku zhvillohet “cudija ‘ e madhe , qe quhet tranzicioni shqiptar dhe ne te cilin sejcili nga ne eshte actor i tij .
Te shtate kapitujt , autori mjeshterisht i ka lidhur oganikisht , qe nuk bejne dot pa njeri tjetrin . Nuk mund te pretendosh se mjekerziu vepron vetem ne njeren linje te prapesive. Ai behet i plotfuqishem , kudo , qe shoqerija krijon te cara dhe mundesi per te hyre pa trokitur dhe dyert jane te tera te shqyera . Nuk eshte pa kuptim fakti , qe mjekerziu na cfaqet ne kapitullin 7 , nga i pari ku e kemi lene dhe na duket sikur na qorton duke na thene : Ja ku jam . Prapesite , qe kini lexuar , nuk bejne dot pa mua dhe dogmen time rrenuse .
Po te pyesesh mua , si lexus , ta them me bindje , se sejcili kapitull , ne mos qofte roman i plote , eshte subject i nje romani , qe ndoshta ne nje te arthme , autori i kthehet. Kam parasysh faktin , qe ne Kohen e cudirave tematika eshte pa fund , me shpresen se tranzicionin do te dije populli t’I japi fund , me menyren dhe inteligjencen , qe i posedon vetem populli . Libri I autorit Osmani eshte liber I mirfillte artistik . Jo vetem , qe nuk ka as nje shenje te perkatesise se vullnetit politik , por fjala politike , haset aq rralle , sa mund te thuash se nuk ekziston . Nuk duhet te mohojme , qe problemet e shtjelluara jane thjesht politike, por te paraqitura me nje kostum kameleon , sic eshte vete politika .
Kam pasur rastin e lumtur , te bisedoj me nje shkrimtar kohor , qe shkruan romane , poezi , proze poetike , kritike dhe drama tragjike . I bera pyetjen sa naïve aq dhe realiste : Pse nuk shkruante per realitetin kohor , por hidhej dege me dege te histories arkaike ? Pak a shume pergjigja e shkrimtarit kohor , mund te permblidhet sa me poshte vijon:
Shkrimtari , ne rrastin konkret dramaturgu , romencieri , poeti , kritiku , regjizori dhe aktori , realitetin e preceptojne artistikisht . Ata nuk mund te bien ne nivelin medioker te realitetit absurd . E shkuara I jep mundesi artistit te operoi realitetin si kirurgu . Ke degjuar ti per transpaltin ? Une jam kirurg , qe bej transplant . Bej transplant mushkrije , qe ende s’po behet . Herojt e mi , jetojne ne Kohen e Homerit dhe marrin fryme me mushkrite e tua ( se nuk dua te pergojoj ndonje bashkekohesin tend , per kete te kerkoj te falur ) . Natyrisht e fala shkrimtarin konteporan , por biseden e tij , nuk e vura midis thojzave , sepse ju keni te drejte , ta shkruani ne cilin variant t’u duket me mire . Ne te tera rrastet shkrimtari universal eshte brenda staturres se tij artistiko –letrare –gjithperfshirese . Romancieri Osmani , eshte larg ketyre artisteve , qe lindi “Koha e cudirave “ .
Te kthehemi tek analiza , qe po shtjellojme . Kapitulli I dyte , me titull “ I shenjuari nga vdekja’ , ka lidhje me interpretimin fetar te jetes dhe vdekjes . Me qe te deleguarit fetare , ishin dhe jane shume ne vendet ish komuniste , personalisht nuk di te jap nje mendim te sakte , se cili perfaqeson fene e vertete dhe cili eshte trafikant . Mbi kete optike , kur te lexoni romanin , gjykoheni vete . Nuk marr pergjegesi , qe nuk me takojne dhe jane jasht kapacitetit tim llogjik , per t’I vendosur ne raftin e memories tuaj .
Nuk mund te rri pasiv , ndaj komentit te kapitullit te trete , me titull “ Zonja e shpirtit te perdellyer “ , qe shtjellohet ne faqen 43 , deri ne 56 te textit . Ashtu , si te tere Ju , une kam pasur nje informacion te plote , per nje ish tezgjaiste te kombinatit te tekstilit ne Tirane , qe e shpalli veten shenjtore . Hodhi mbi trup nje robdishamber te praruar , vendosi nje kurore me xhevaire verbus mbi krye , vendosi cifte unazash ne gishtat e medhej .Mbi trup dhe mbi koke vareshin shirita me inxhi . Me kete paraqitje , u nda nga masa e njerzve te zakonshem te qytetit , i perkiste mistikes . Faktikisht mistike ishin banoret e qytetit te cudirave . Zonja e shpirtit te perdellyer , u identifikua me vleren e nje gjysem perendije . Parashikonte fatin , prandaj banoret e qytetit , nderprene provizorisht pertypjen e farnave te kungullit dhe ju drejtuan tempullit te saj , sa mashtus , aq dhe qesharak .
“Zonja “ , per pake kohe mblodhi te tere banknotat e qytetarve , qe kishin teperuar nga bizhozi , qe ushtroi mjekerziu . I jepnin “ perfaqesuses se zotit “ c’do gje qe kishin . Ata qe nuk i kishin me para , jua kerkonin femijve ne emigracion . Keta te fundit e rriten kohen e punes ne gjirize , nga 8 , ne 16 ore . Duhej shperblyer zonja e perdellyer . Mbasi mbushi valixhet me banknota , vendosi te ndertonte nje tempull , natyrisht ne truall me pronesi te tjetersuar dhe me projekt , qe mund ta honepste vetem nje zonje e atij modeli . Perfundimi dhe po te mos hamendesohet ekzakt , aq me mire , per kete ndodhi te shemtuar , te turpshme dhe aq masive te qyteteve tona ne tranzicion .
Kete episode te trishtuar fetar dhe kulturor e kemi degjuar me shume se sa e meriton , por nga pena e Osmanit , ka dale nje tregim , aq i perkryer , sa qe nuk e harron , jo vetem lexusi I thjeshte , por sejcili klerik I c’fardo feje . E ashtuquajtura zonje , behet me qesharake , kur flet ne emer te Zotit , se sa ne emer te saj dhe te magjive mashtruse . Keqardhia , per banoret e qytetit arrin ne pika ikandishente . Ata i besojne kultures se mangut te tyre , dliresise se tyre dhe shpreses , per te dale nga humnerra e epokes ,me lutje , duvara dhe hajmali .
Kapitullin e peste nuk do ta komentoj , jo se nuk ja vlen , por kaq me lejon dimensioni i nje shkrimi vleresus . Jam i pa afte te stigmatizoj mashtrusit fetare , sepse ata mashtrojne edhe vete fetaret reale . Mjafton te them se ky kapitull e ka titullin :” Ne kerkim te Mesias” . Banoret e qytetit , te helmuar nga mijra mashtrus , kishin mangut dhe Mesine . Ne ate lloj qyteti , Mesija eshte present kudo .
Nuk mund te le jasht analizes time modeste , kapitullin 5 , qe emertohet : “Ethet elektorale “ . Eshte kapitulli me i arrire nga ana letrare – artistike , psikollogjike , sociollogjike dhe filozofike . Tifua elektorale u kthye ne syndrome , keto 23 vite tranzicion, qyteti yne nuk mund te jete ndryshe nga gjithe vendi . Elektorati , edhe kur vota manipulohet , nuk voton njerzit e devotshem dhe te ndershem , por mashtrusit , dallaveraxhinjte dhe premtusit e rreme . Kur ne fjalimin elektoral , nuk ka mashtrim dhe premtime pompoze te pa realizushme , elektorati ndjehet i semure . Farsa elektorale cfaqet me ngjyrat me te ndezura , ne nje qytet , ku vegjetojne mjekerzinjte , zonjat e perdellyera dhe figura te ngjashme me to , puna me e rendesishme diten e votimit , mbetet thyerja e rekordit te konsumit te farnave te lule diellit dhe vecanerisht te farave te kungullit.
I gjithe romani I Osmanit , do te ishte I manget , po qe se nuk do te perfshihej kapitulli i shtate , me titull : “Skllavi i frau Gretes “ .Do mjaftohem me prezantimin e Fraut , qe ka ardhur e deleguar nga Gjermania , per te percuar kulturen demokratike . U shkri totalisht ne jeten e qytetit tone . Bleu dhe nje qen , me emrin shqiptar “Laro “. Nuk kishte arsye pse mos ta mbante qenin afer vetes . Kur i mbaroi mandati , “Laron “ shqiptar e mori ne Atdheun e saj te dashur . Larua shqiptar , u be qytetar europjan , perpara se te beheshin bashkombasit e tij , qe vijojne te pertypin fara kungulli alterrnuar me “orbit “. Tregojne se e paten pyetur autorin :
– Pse nuk na pershkroi nje lider politik lokal, qe drejton jeten ne qytet .
– Ata jane ne qytet , u pergjigj autori . Midis mjekerzinjve , zonjave te perdellyera , mesive dhe njerzve te shenjuar nga vdekja . Sejcili pret radhen , per te hyre ne perkujdesje te Frau Gretes .
Ndjehem i plotesuar , qe pata fatin te njihja romanin “Koha e cudirave “ te romancierit Resmi Osmani . U ndjeva edhe me i plotesuar , qe pashe se romani ishte sponsorizuar nga politikani , Tahir Muhedini . Nuk di nje rrast te dyte , qe politikanet te sponsorizojne ne kulture , jasht interesit te tyre materjal .
Pa asnje shenje euforije , kam bindjen e shendoshe se romani konciz i Resmi Osmanit , eshte vepra me e mire letrare , shkruar , per tranzicionin . Shkrime te politizuara , ka pa fund dhe sejcili autor na prezantohet me flamurin e Partise , te ciles i perket .Trajtimi I problemit nga Osmani , pranohet nga sejcili militant I cfardo ngjyre politike . Arti dhe letersija jane mediatoret me te spikatur te konsesusit , aq shume te kerkuar nga faktoret relevante te politikes .
Illo Foto / studjus –NY- Tetor 2013