Rozi Theohari – Page 3 – Dielli

KUJTIME NGA KOMUNITETI I BOSTONIT

September 3, 2014 by dgreca

Nga ROZI THEOHARI/
1. STEFANIA/
Sa herë afrohen pashkët dhe vezët e kuqe, kujtoj Stefaninë, shoqen time të kursit të poezisë në kolegj. Stefi (e thërrisnim shkurt), një poete me origjinë greke, dallohej për dy cilesi: poezitë e saj i shkruante vetëm me 2-3 vargje dhe… ishte një vajzë shumë e bukur. Cipa e fytyrës tejet e bardhë, profili grek, sytë e mëdhenj jeshilë dhe flokët e zes, të rënde e të ndritshëm, e hijeshonin jashte mase. E vetëdijshme
për bukurinë e saj, ishte mjaft kryelartë dhe e paafruar me të tjerët. Çdo student e quante privilegj nëse ajo denjonte ndonjëherë t’i falte një përshëndetje. Siç dukej, poetja magjepsëse filloi të miqësohej pak nga pak me mua falë fqinjësisë së dy vendeve tona, besimit tone te njejte fetar dhe mbiemrit tim që ajo pohonte se ishte grek, ndaj i shtonte një “s” në fund.
“Zonja Theoharis,” më thotë ajo një ditë, “kam dëshirë t’ju ftoj me gjithë zemër të vizitojmë Katedralen greke të Bostonit në darkën e pashkës. Eshtë një kishë madhështore dhe ka për të të pëlqyer me siguri!” Nuk ia prish dhe, të shtunën e pashkës në orën dhjetë të natës, ngjitëm shkallët e Katedrales së mermertë. Stefi përshëndetet me të afërmit e saj, ndërsa unë ndalem te ballkoni i katit të dytë nga ku duket salla e madhe festive e katit të parë. Kolonat e larta të mermerit dhe gjithë mjedisi janë stolisur me lule të bardha natyrale, fjongo të bardha mëndafshi dhe qirinj të mëdhenj, gjithashtu në ngjyrë
të bardhë. Të vriten sytë nga mitra (kapela) e dhespotit, zbukuruar me gurë shumëngjyrësh të shkëlqyeshem dhe nga pelerina e tij e qëndisur me ar. Tok me shikimet depërtuese të shenjtorëve nga afresket e mureve e të tavanit dhe tymit dalldisës të qirinjve e të temjanit, të ngjallet pa dashur ndjesia
se me të vërtetë ekziston një Zot dhe ne duhet t’i falemi atij me përkushtim, përulje e përdëllim.
Tashmë janë zënë të gjitha karriget nga qindra besimtarë greqishtfolës; gjithsecili duke mbajtur nga një qiri të ndezur në dorë. Stefi, veshur me një fustan bojë qielli të hapur, e ndriçuar në fytyrë nga rrezet kurorë të qiririt, i shembëllen një Shën Marie të vërtetë. Befas, kridhem e gjitha në kujtimet e paharruara të fëmijerisë kur festonim pashkët në kishën tonë të fshatit Dardhë. Kostumet e bukura të grave dardhare, qirinjtë e llambadhet, tufat me lule agulice dhe manushaqe të mbledhura me mundim bregut të lumit ose rrezë përrenjve, sigurisht i errësojnë mjaft ndriçimet e kësaj Katedraleje. Po
ashtu, zëri i ëmbël e kumbues i priftit të fshatit, Papa Kristos…
Ndiej Stefin të më tërheqë për krahu: “Krishti u ngjall!”- më thotë ajo,- “E dëgjon këngën e dhespotit?”
Ora ka shënuar 12. Sallat e kishës oshëtijnë nga zërat e grekëve. Atë çast po, më kujtohet edhe mua kënga:
“Krishti u ngjall së vdekuri,
Me vdekje vdekjen shkeli
Edhe të varrosurve
U fali jetën…”
Pra, filloj të këndoj dhe ta ngre zërin lart e më lart sipas melodisë, e mrekulluar nga jehona e tingujve të fjalëve shqip që përplasen në kubetë e mermerta të ndërtesës…
Ndiej një pëshpëritje dhe lëvizje kokash në drejtimin tim. Një xhaxha me mustaqe e syze ulur para meje, lëviz kokën paksa majtas dhe mban vesh fjalët e këngës sime. Pastaj kthehet i gjithi nga unë dhe flet disi i papërmbajtur: “Zonjë, si duket…keni ardhur gabimisht në kishën tonë..” Zbres nga qielli në tokë. E kuptoj se mund të ndodhë një situatë e pakëndshme.
Megjithatë, vazhdoj të këndoj dhe, kur mbarojnë të gjithë, ia kthej me një buzëqeshje: “ Kjo është edhe kisha ime!” Në mënyrë demonstrative unë vendos gishtat në ballë e bëj kryqin.
“Atëherë, – thotë ai,- këndo greqisht…Ja…fillo kështu “Kristos anesti…” “Unë e di këngën, zotëri!”- i them qetësisht. Plakushi skuqet edhe më në fytyrë dhe në sytë e tij dalloj shkëndija kërcënimi. Vë re se edhe Stefi, pas një ngurrimi, mundohet të më bindë se duhet të këndoj në gjuhën e tyre. “Dëgjo sa bukur
tingëllon”,- thotë ajo dhe më zgjat tekstin e këngëve. Unë i zgjas dorën e i uroj natën e mirë. E shoh se lëndohet. Ndoshta u nxitova ca, po ashtu ma tha zemra. Tek e fundit, shkak u bë këmbëngulja e plakut, jo ajo.
Duke zbritur shkallët, qëndroj për disa minuta pa lëvizur, duke soditur në mur pikturën e Shen Gjergjit i cili, nuk e di pse, më shëmbëllen me Marko Boçarin mbi kalë…
2. LE TE FLASIM SHQIP
E gjithë biseda u zhvillua në telefon. Vetëm pak, shumë pak e njoha Varvarën nga qyteti i Swampscott-it. Në fillim më foli në anglisht pastaj, pas një pauze, dëgjova: “Unë e di shqipçen” -”Jeni shqiptare?”- e pyeta. Ajo qeshi sepse e priste këtë pyetje nga unë. “Jam greke,”- tha. “Kam ardhur nga Greqia më 1940 e jam martuar me një amerikan. Burri im kishte biznes dhe shoqëri të ngushtë me një shqiptar që quhej Spiro.
Nuk mund të gjendej njeri më i nderçëm, më nikoqir dhe më i dashur se ky shqiptari. Me ndihmën e tij biznesi na shkoi mbarë.
Por, i gjori Spiro, mendjen e kish te Shqipëria, te gruaja e dy fëmijët. Kur psherëtinte ai, neve na këputej zemra. Burri im dhe unë provuam të mësojmë shqipçen nga Spiroja. Veçse kështu ai do të zbavitej e nuk do te mërzitej. Dhe e mësuam shqipçen nga Spiroja dhe miqtë e tij shqiptarë që na vizitonin ngaherë. Dhe Spiros i qeshte nuri kur ne i flisnim fjalët e gjuhës së tij. Por ka vjet që miku ynë me emër të mirë, zoti Spiro, u kthye përgjithnjë në Gjirokastër dhe ne me burrin e ndiemë shumë mungesën e tij. “Kishit letërkëmbim?” e pyeta unë. “Posi, letrat e dhuratat nuk sosnin deri sa vdiq. Por ajo që do të të
rrëfej e që ngjan ca e çuditshme, është se burri dhe unë vazhdonim të flisnim shqipçe. Kështu na voliste më mirë nga se na kujtohej edhe Spiroja. Veç…, kur me vdiq burri para dy vjetësh…, unë mbeta tamam jetime. Jo se jam pa njeri…Kam, të më rrojnë, djem e çupa, po unë humba burrin dhe shqipçen
së bashku. Kam dy vjet, moj çupë, që s’e flas me njeri shqipçen.
Më dëgjon? Flas çkoqur? “ “Flet shumë mirë” -ia ktheva.
“Ndofta ti s’më beson, por më hipi në kokë: ja të gjej një “shqipçe njeri,” ja s’ka! Mora vesh se kanë kapërcyer Atlantikun shqiptarë të rinj. Pyeta kishë më kishë në njihnin ndonjë rob.
Dhe ja…të gjeta ty!” “Jam e lumtur që të dëgjoj zërin,” i thashë.
“Oh…, e lumtura jam unë,”- psherëtiu ajo,- “që tani nuk jam
e vetme. A mundem, sometimes, të të kall e të llafosemi prapë
në tellofon?”- “Sa herë të dëshironi”- iu përgjegja dhe i tregova
se në çfarë ore mund të më gjente në shtëpi.
Kështu, Varvara u bë gati si pjesëtare e familjes sonë, sepse
telefononte çdo javë; tregonte si i kalonte fundjavet dhe
pushimet me fëmijët e saj, çfarë gjellësh gatuante dhe çfarë
këngësh shqiptare kishte dëgjuar nga kasetat e Spiros.
Planifikuam disa here të takoheshim, por ajo ishte e sëmurë e
nuk pati mundësi. Kohët e fundit thoshte se qëndronte
vazhdimisht brenda. Kaluan muaj dhe gjendja e saj u rëndua.
Tani në një moshë të shtyrë mbi 90 vjeç. Edhe bisedat telefonike
u rralluan. Kur më fliste, jo vetëm që i shqiptonte fjalët me zor,
por nganjëherë i ngatërronte me anglishten. I kisha premtuar
se do t’i vija një javë para pashkëve, të takoheshim, dhe me
këtë rast, do t’ia skuqja vezët e pashkës. I numëronte ditët.
Kur… më lajmëruan nga kisha se kishte vdekur para një
jave. Përveç keqardhjes që ndjeva, më mbeten peng dy gjëra. E
para, që nuk e takova e ta përgëzoja për dëshirën e vullnetin e
saj për të mësuar gjuhën shqipe, pa mësues e pa libra. E dyta,
duhej t’ia kisha regjistruar zërin…Ia vlente që shumëkush ta
dëgjonte atë shqiptim…

3. BORZILOKU I LEFTERISE
Dhembja dhe pendimi që më shkaktoi vdekja e Varvarës
më dha një mësim se duhet mbajtur premtimi qe u bejme
pleqve. “Plaku sot është, nesër s’është,” thotë populli. Hap
bllokun e shënimeve dhe lapsi qëndron tek emri i nënë Lefterisë,
një shqiptaro-amerikane e moshuar që banon diku, në periferi
të Lynn-it. E kisha takuar vetëm një herë në kishë para gjashtë
vjetesh.
Lë çdo punë dhe nisem…Qëndroj para gardhit të drunjtë
që rrethon shtëpinë e saj. Dëbora ka mbuluar kopshtin para e
mbrapa shtëpisë. Një drithërimë më pushton trupin kur
vështroj se rrugica deri te porta e saj e ka dëborën të pashkelur.
Zgjas dorën t’i bie ziles, por në vend të saj gjej një dorë hekuri
që shtrëngon në gishtërinj një top metalik. (Si dyert e korçarëve).
Kur e prek atë “dorë”, korrenti i kujtimeve të largëta më lëndon
zemrën. Në dritaren e katit të parë lëviz një perde me hoja
permes se ciles dalloj fytyrën e paqme të një plake të moçme,
aq shumë të ngjashme me fytyrën e një nënë korçare.
Kur takohem e i them se jam nga Korça, një ngjyrë e kuqe
mbulon fytyrën e saj të zbehtë, tërë rrudha e gropa. Pa folur,
ajo më merr për dore e më çon në dhomën e saj të thjeshtë me
dy krevate e një komo. Në murin nga ana e lindjes është varur
një kandile me vaj e cila ndriçon dy ikona. Ajo tregon me një
zë të dridhur: “Eshtë kora e Shen Pjetrit dhe e Shen Thomait,
janë kora të drunjta, të vjetra shumë, që i kam sjellë nga Korça.”
Pastaj, ngre dorën e thatë deri te balli e bën kryqin. Bëj edhe
unë kryqin. Ulemi në shtratin e saj të mbuluar me një kuvertë
rozë, punuar me mjeshtëri nga duart e saj.
“ U martuaçe me 1935. Afërnaj vinin djem të rinj pe Amerike,
kërkonin nuse, në Korçë. Une isha çupë e re, e bukur
doemos…Nëna më ushqente me reçel luleshtrydhesh të
mbledhura ne pyll. Po qëndisja në gjergjef ulur te pragu i portës,
kur e pashë djalin që u vlova. Nëna e babai nuk donin…, më
kishin bijë të vetme…Por unë isha e re…fiu-fiu…doja të vija në
Amerikë, si shoqet. Dhe erdha. Pa shtëpi, pa katandi. Burri kishte
punë të rëndë në fabrikën e lëkurëve. Atje u sëmur. Kur punonte,
kur s’punonte. U detyrova hyra vetë në punë, në fabrikën e
karameleve. Që pa gdhirë e gjer në të vonë të ditës…mbështill
sheqerka me duar.” Ajo zgjat dorën e djathtë dhe vërej se akoma
gishti i madh e ai tregues lëvizin automatikisht në ajër sikur
mbështjellin diçka. “E kam peshqesh nga fabrika”- nënqesh ajo.
Ia marr dorën që dridhet në dy duart e mia e ia puth.
“S’ma ka puthur njeri dorën gjer më sot,” -thotë ajo,- “bile,
as ime bijë!” “Keni një vajzë?” e pyes. “Kam një çupë të martuar,
po ç’e do ! U bë amerikankë, jo shqiptarkë.” Plakës i del një
“Oh…”, një rënkim nga shpirti. “Siç të thashë, burri u sëmur,
shtëpia desh blerë, çupa desh shkolluar. Të gjitha këto u bënë
me djersën time. Prandaj kjo shtëpi, që u ngrit nga duart e
mia, mbeti shtëpi korçare që nga themeli e deri te kulmi. Këtu
brenda nuk hyri Amerika kurrë. Nuk më ngjiti, dhe s’më ngjiti,
e s’më ngjit më ky vend. Me këto duar të shtrembëruara punova
në avlemend qilimat, rrugicat, perdet e kuvertat, siç i sheh, të
ka rehat shpirti!”
Nënë Lefteria më nxjerr një tabaka me reçel luleshtrydheje
e një gotë uje me akull. “Më kujtohet nëna,”- thotë, -”e nuk
resht kurrë nga likotë, që i bëj për merak.”
Mbi komo qëndrojnë disa fotografi me korniza të praruara.
“Ay që qesh atje, është i ndjeri, im shoq. Po nuk i shkoi jeta me
të qeshur. Vojti i gjori, goxha! Dhe vdiq i ri…Mbeçë qyqare…Më
vdiq nëna e babai në Shqipëri…atëherë mbeçë bonjake. Qaj
ditë e qaj natë, sa i rrezova krepallat e syve. Gabim që s’falej që
shkela Amerikën. Dhe zoti ma shpërbleu. Lashë nënën e babanë
t’i qajnë bota, që s’do të më tretë dheu kurrë!”
E prekur nga lotët e saj, mundohem të ndërroj bisedë. “Ti
nënë Lefteri je me famë për borzilokun tënd. Apo s’është
kështu?” Ajo më merr prapë për dore e më çon në verandën e
shtëpisë. Dhjetëra vazo të vogla e të mëdha gjelbërojnë nga
gjethet e borzilokut. Dora e dridhshme e plakës kalon me
përkëdhelje mbi degëzat delikate dhe një kundërmim erëmirë
përhapet rreth e rrotull. “Po,”- thotë ajo,- “jam me famë, se ky
është borzilok i rritur nga dora e nënës sime në Korçë. E kam
sjellë farën që me 1934 e që atëherë e mbjell cdo sene, në
prandverë. I sheh këto dy vazot e mëdha? Janë për varret e
nënës e të babait.” Unë s’po kuptoja gjë. “E di që do të çuditesh,-
thotë,- po unë kam ngritur dy varre në fund të kopshtit. E di
që s’janë pe vërteti, po ama kam vend ku të qaj e të shfrej mallin
për prindërit. I mbuloj varret me borzilok e qaj, e qaj me kuje e
me ligje. Ky është dhe sebepi që çupa më iku shpejt nga shtëpia.
“Po tani ku ndodhet ajo?”- e pyes duke ia puthur dorën përsëri.
“Eshtë martuar…,ka bërë edhe fëmijë, por rrallë më shikojnë”
“Po ti i ke tmerruar me ato ulërimat e tua dhe me varret!”- i
them unë me një ton qortues. “Ah…jam kjo që jam…s’ndreqem
më! Jam pleqëri, jam e sëmurë dhe e di që do te vdes së shpejti.
Por jam e gëzuar, se atë orën e fundit do të më shfaqet nëna e
babai e do të më marrin në prehër përgjithnjë…”
4. NENA E DHIMITRIT
Atë që nuk e bëri dot Lefteria me të bijën, e bëri nëna e
Dhimitrit me të birin. Dhimitrin e takova kur zhvillohej një
aktivitet me shqiptarët e Massachusettsit, në “Pier 4” në Boston.
Ai ka lindur në Worcester Mass nga prindër shqiptarë, që kanë
emigruar në Amerikë qysh me 1906. Dhimitri, një mesoburrë
me flokë të bardhe e fytyrë të qeshur, tregon: “Nëna e babai me
pagëzuan me emrin “Dhimitër”, emrin e gjyshit, dhe ata nuk
lejuan që të regjistrohesha në shkollë apo në dokumentet e tjera
me emrim Xhim. Kur isha
fëmijë dhe shokët me vinin ne shtëpi të me thërrisnin për të
luajtur, në qoftë se më thoshin emrin “Xhim”, nëna nuk më linte
të delja me ta. Kështu, unë i porositja shokët që në shkollë, të
mos harronin të më thërrisnin me emrin “Dhimitër”. Kjo u bë
shkak që shokët e klasës të më vinin nofka, duke ironizuar emrin
e gjyshit tim. Sigurisht, kthehesha në shtëpi nervoz dhe i
zemëruar, por nëna e babai mundoheshin të më bindnin se emri
im ishte më i bukuri nga të gjithë sepse ishte emër
shqiptar…Babai e nëna zbatonin një disiplinë të rreptë familjare,
sipas normave shqiptare. Vetëm një herë dola nga shtëpia për
të luajtur me fëmijët e tjerë, pa i marrë leje nënës dhe babai më
dënoi. Çdo ditë duhej të përktheja fragmente nga bibla anglisht
në gjuhën shqipe dhe në mbrëmje, kur babai kthehej nga puna,
duhej t’ia lexoja. Kjo vazhdoi gjatë gjithë pushimeve verore të
shkollës.” “Dinit të lexonit e të shkruanit shqip?” e pyes.- “Ishim
shumë nxënës shqiptarë që mësonim në shkollën e kishës sonë
shqiptare të Worcesterit. Babi im ishte arkëtar e sekretar në atë
kishë e shpesh më nxirrte në shërbesat kishtare të thoja
përmendsh pjesë nga ungjilli, në gjuhën shqipe…”
Deri në ditën e sotme, Dhimitri nuk eshte ndare asnjëherë
nga aktivitetet në dobi të çështjes shqiptare. Që në rini të hershme
merr pjesë në shoqërinë teatrale “Dora d’Istria” te Worcesterit,
më vonë bëhet bashkëpunëtor i gazetës “Liria” të Bostonit, dhe
deri tani, përgatit e transmeton vullnetarisht një orë emision në
radio, në gjuhën shqipe. Emisioni titullohet “Ora Shqiptare” dhe
jepet çdo të shtunë. Dhimitri është edhe anëtar i Organizatës
Amerikano-Shqiptare për Ndihmë Shqipërisë. “Deri tani,- thotë
ai,- kemi dërguar në atdhe shumë ndihma për spitalet, shkollat,
bibliotekat etj. Jam shqiptar,- vazhdon Dhimitri,- pa qenë asnjë
ditë në Shqipëri. Jam shqiptar nga emri im, nga gjuha ime shqipe
e folur dhe e shkruar, nga ruajtja e kultivimi i zakoneve dhe
traditave më të mira shqiptare”. “Dhe të gjitha këto së bashku
e kanë zanafillën tek nëna juaj!”- i them. “Po, – pohon ai,- emri
im i veçantë, për të cilin nëna këmbënguli aq shumë, më kujtonte
gjatë gjithë jetës se duhet të bëhem i vlefshëm për shoqërinë
shqiptare, qoftë këtu, qoftë në mëmëdhe.” “Po afrohen pashkët,-
i them,- çfarë keni vendosur të transmetoni në emisionin e radios
të shtunën e pashkës?” “Do të transmetojmë, thotë ai, meshën
që ka mbajtur Fan Noli për pashkë; e kemi të inçizuar së bashku
me shumë mesha të tjera të tij.”
Sa prekëse dhe emocionuese do të jenë ato minuta për
shqiptarët e Worcesterit, kur në eter do të kumbojë zëri i
dhespotit tonë të madh, Nolit të pavdekshëm, për të lajmëruar
edhe një herë, me gëzimin e ngadhënjimit, ngjalljen e Jezu
Krishtit.
Boston, 2004

TË DIELËN E FUNDIT TË GUSHTIT…TEK SHTËPIA E LONGFELLOUT

August 29, 2014 by dgreca

Nga ROZI THEOHARI, Boston/
Në Nju-Ingland, ku banoj, përmenden një numër i madh poetësh amerikanë që kanë lindur ose banuar këtu e që janë bërë të famshëm në letërsinë amerikane, si:poetja Emili Dikenson (1830-1886), poetët Robert Frost (1874-1963), Henri Longfellou (1807-1882), Fillis Uitli (1753-1784),Viliam Brajant (1794-1878), Xhon Grinlif (1807-1892), Ralph Waldo Emerson (18003-82), Edgar Allan Poe (1809-1849) që
cilësohet autori më popullor i Amerikës, Edvin Arlington Robinson (1869-1935), Emi Lovell (1874-1925), Edna St.
Vincent Millaj (1892-1950), E.E.Kamings (1894-1962),Elisabeth Bishop (1911-1979) dhe një numër i pambarim poetësh që janë gjallë edhe sot, poezitë e të cilëve janë përfshirë në antologji voluminoze që mbushin bibliotekat.
Emili Dikenson (1830-1886) ka lindur në Amherest të Massachusettsit. Ajo është e përmendur për jetën e saj të vetmuar: përveç kohës së studimeve në shkollë, shumë rrallë u largua nga shtëpia. Jetonte vetëm me prindërit e saj dhe me një motër të vogël. Njëzet vjetët e fundit të jetës nuk doli as te
pragu i derës. Ajo vishej me rroba të bardha, besonte shpirtërisht në botën e përtejme dhe i pëlqente ta kalonte ditën në bahçe, mes barit dhe drurëve, ku edhe shkruante poezitë, me një stil origjinal e të papërsëritshëm. Kur vdiq, i gjetën 1775 poezi, nga të cilat në gjallje i ishin botuar vetëm 7, por anonime.
Poezitë e saj, me nota të theksuara romantike e melankolike, të një shpirti që fërgëllon në vetmi, e befasojnë lexuesin me mesazhet largpamëse për jetën, të cilën ajo e njeh aq mirë, megjithse pa lëvizur nga pragu i shtëpisë. Sa më shumë t’i lexosh vargjet saj të thyera, me fjalë të kursyera, aq më thellë
tërhiqesh prej shprehjeve të figurshme e me ngarkesa emocionale. Me poezitë e saj Emilia ndërtoi botën e saj, meditimin e qetë e vetjak, me imagjinatën e saj krijoi një botë pasionante. Me tri botimet e veprave të saj pas vdekjes, mes viteve 1890 dhe 1896, ajo fitoi vlerësimin që i mungonte në gjallje.Ndërsa botimi i veprave me 1914 e bëri të njohur si poete e formuar dhe e rëndësishme, që ndikoi me stilin e saj mbi poezitë radikale të fillimit të shekullit të kaluar. Idetë e saj ishin të mprehta, rebele dhe origjinale, me një stil që e dallon nga të tjerët, duke u bërë i pakrahasueshëm.
Nuk e harroj, njëherë në shtëpinë – muze në Amherest pashë një nga fustanet e bardha të Emilisë, me mëngë të fryra, i ngushtë në bel dhe i gjerë përfundi, që ishte zverdhur pak nga koha. Zgjata dorën ta prekja dhe ndjeva fëshfërimën e gjetheve të verdha të vjeshtës në kopshtin e saj.
Robert Frost (1874-1963) ka lindur në Kaliforni, por qysh në fëmijëri erdhi në Nju-Ingland dhe u shkollua në Harvard.
Gjatë jetës bëri punë të ndryshme, disa vjet i kaloi në Angli, u kthye përsëri në Nju Ingland, ku punoi në fermën e vet në Nju- Hempsher. Kishte kohë që botonte librat e tij me poezi,ishte një poet i sukseshëm në Angli e në Amerikë dhe mori nofkën “poeti-fermer.” Vite më vonë e la fermën dhe u bë pedagog në universitet. Ndër poezitë që botoi, dallohen edhe ato me karakter humoristik e satirik. Botoi shumë libra:“Mountain Interval”, “A Boy’s Will”, “North of Boston”, “New Hampshire” etj. Ai fitoi katër çmime “Pultizer”. Çmimin e katërt e fitoi për librin “A witness Tree.” Në dy dekadat e fundit të jetës u bë një figurë e njohur popullore dhe cilësohej si poeti më i mire pas Walt Witmanit.
Frosti provoi të shkruante në stile të ndryshme si: “realizëm”, “sentimentalizëm” e “imagjinacion”. Poeti e gjeti frymëzimin në karakterin dhe objektet familjare të shoqërisë së Nju- Inglandit. Ai ishte një recitues i shkëlqyer i poezive të tij dhe nëpërmjet leximeve kolektive vite me radhë ai fitoi simpatinë e lexuesve për krijimtarinë e vet. (Ai ka recituar edhe para presidentit Kenedi.)
Kur po kthehesha nga një udhëtim nëpër Nju-Ingland, mikja dhe pedagogja ime e kolegjit, Maurin Lynch Edison më tha se ishim në qytetin Akton, ku Robert Frosti ka shkruar disa nga poezitë e tij të pavdekshme. Ne të dyja zbritëm nga makina e duke ecur në plisat e barit të njomë Maurini kujtoi diçka nga viti 1955. Ajo ishte studente në universitetin e Filadelfisë në kursin e poezisë dhe në një takim me Robert Frostin, poeti i madh u kishte dhënë dorën të gjithë studentëve. Maurini, nga gëzimi, e ruajti dorën pa lagur disa ditë… Eca më tej në lëndinë, këputa disa fije bari e mblodha disa lule gonxhevogla blu e të kaltra dhe bëra me to një tufë jo dhe aq të bukur. E frymëzuar nga bari jeshil mes të cilit poeti ishte shtrirë dikur pas një udhëtimi të gjatë (siç shkruan ai te poezia “Telefoni”, 1916), e tërhequr nga lulet e egra gjithë aroma, të cilat ai i kishte prekur, thërmuar e hedhur nëpër vargje e kishte biseduar me to në fshehtësi, rrugës kur po ktheheshim, skicova disa vargje kushtuar Frostit. Poezinë e mbarova natën vonë dhe shpirti më ra në qetësi.
Nuk më besohet se diku, disa kilometra pranë qytetit ku banoj, kanë jetuar gjithë këta poetë, shumica nga më të dëgjuarit e letërsisë amerikane. Ata janë frymëzuar nga studimet në universitetin e Harvardit, nga natyra e bukur e Nju- Inglandit dhe nga traditat e pilgrimeve të parë të ardhur në Nju-Ingland në fillim të shekullit të 17-të dhe kanë shkruar vargje të ndjera e tërë kolorit, vargje me mesazhe filozofike,
me temperament, meditim e me një vizion të qartë për botën.
x x x
Përballë portit të Bostonit, në oqeanin Atlanik, qëndron madhështor ishulli i Nahantit, i përmendur për klimën e shëndetshme dhe plazhet me rërë të dendur e të imët, i lakmuar prej dekedash si vend verimi për të pasurit dhe personalitetet e vendit. Çdo të diel shkoj në Nahant me shoqen time Eliena, në kishën e vjetër protestane, e tërhequr më shumë nga natyra e veçantë e ishullit dhe nga takimet me banorët nahantas, të sjellshëm e zemërbardhë. Shumë nga familjet janë trashëgimtarë të evropianëve të parë që erdhën për të banuar në ishull në shekullin e 17-të. Më ka lënë mbresa njohja dhe shoqërimi me një nga këta pinjollë, zonjën e moshuar Kelenta Sears, e cila ka qenë presidente e “Nahant Historical Society”
në vitin 1975 dhe vazhdon e sot të jetë përgjegjëse e muzeut të qytetit. Ajo më tregonte një ditë emrat e personave të rëndësishëm dhe familjeve të tyre që vinin për të veruar në plazhet e Nahantit. Midis tyre përmendi dhe emrin e poetit Henri Longfellou. M’u kujtua në çast poezia “Skënderbeu”, që ka shkruar Longfellou për heroin tonë kombëtar dhe Fan Noli i nderuar e ka përkthyer në shqip me 1916, përkthim që ua ka kushtuar emigrantëve shqiptarë bashkëkohës. Ja disa vargje:
Nga kështjella shpejt ka rënë Flamuri me gjysmë-hënë
Edhe populli shikon
Që në vent të tij valon
Flamuri i Skënderit n’erë
Shkab’ e Zezë me dy krerë.
Dhe një thirrje lart u ngrit,
Se çdo zemër e çdo shpirt
U mërzit nga Turku i lik,
Që e bëri atë Krujë
Zi, murtaje dhe rrëmuje.
Ay zeth me gas me bujë
Q’oshëtin nga brek në brek
Është: “Rrofsh, o Skënderbeg!”
Poezia “Skënderbeu” është botuar në një nga veprat më të dëgjuara të poetit: “Tales of a wayside Inn.”
Lindur në Portland, Maine, me 1807, Longfellou vijoistudimet në kolegjin Bowdoin. Mbasi fitoi gradën shkencore, u emërua profesor kolegji, bëri një udhëtim në Evropë, ku dhe u martua me gruan e tij të parë. Më vonë ai zuri vend në kolegjin e Harvardit, në Kembrixh, si pedagog dhe shkrimtar. Si poet
botoi disa libra me poezi, ndër të cilat, vëllimin e parë “Voices of the Night” e botoi me 1839, “Ballads and Other Poems” me 1841, “Poems on Slavery” me 1842 që u pasua nga “The Spanish Student” me 1843. Një vëllim i rëndësishëm i botuar me 1846 “The Belfry of Bruges and Other poems” përmban
poezi që ilustrojnë familjarizimin e poetit me kulturën evropiane. Me 1847 ai botoi poemën e gjatë “Evangeline”, e cila i dha një popullaritet të madh. Me këtë poemë, nëpërmjet përshkrimit të gjallë e të kapshëm të bukurive të natyrës dhe aftësise së rrëfimit, poeti dha një kontribut të çmuar për
themelimin dhe zhvillimin e epikës në letërsinë e vendit të tij.
Ka një histori ura më e gjatë mbi lumin Carles, që lidh Bostonin me Kembrixhin. Tek udhëtoja një ditë me një kruiz turistik, që lundronte në Carles, guida na tha se ura e gjatë, poshtë së cilës po kalonim, ka marrë emrin e Longfellout, sepse ai shëtiste përditë mbi atë urë, ndonjëherë edhe recitonte nën
zë, me ritmin e hapave, duke tërhequr vëmendjen e kalimtarëve.
Përfytyrimi im atë çast fluturoi mbi urë… një hije e gjatë burri ecte me hapa të shpejtë buzë parmakëve të hekurt të urës,ndërsa jehona më përplaste në veshë copëra vargjesh të prera, të marra nga era…

Kelenta më tregonte se aty nga mesi i shekullit të 19-të, përveç pasanikëve amerikanë që vinin për të veruar në Nahant, filluan të dukeshin edhe intelektualët e profesorët e Kembrixhit.
Henri Longfellou zakonisht vinte me dekanin e universitetit të Harvardit. Pasi i vdiq gruaja e parë, poeti u martua me vajzën e një pasaniku nga Bostoni. Megjithëse i vjehrri ishte pasaniku më i madh i Bostonit, nuk e ndihmoi dhëndrin të ndërtonte a të blinte një shtëpi në Nahant, as edhe më vonë, kur familja e
tij u bë me dy fëmijë. “Ai banonte në vilën e familjes Xhonson,sepse, megjithëse kishte një grua të pasur, nuk kishin të holla të blinin një shtëpi”, – thotë Kelenta.
Gjatë verës Longfellou shëtiste i vetmuar në bregun e oqeanit, duke ndjekur varkat e vogla e të shpejta, që nganjëherë i merrte dallga e i përplaste me zhurmë pas shkëmbinjve, shihte i përhumbur velat e bardha të anijeve të vogla, që spikasnin në kontrast me blunë e thellë të oqeanit, kurse ndajnatëherave,
në verandë, bisedonin për librat e poezitë, me të zotët e shtëpisë.
Vajza 26-vjeçare e Xhonsonit shkruante vetë poezi, kështu,darkëherat ishin mjaft interesante me diskutime e recitime vargjesh.
Ditën poeti notonte në oqean bashkë me djemtë e vegjël, Carlin dhe Ernestin, i pari 6 dhe tjetri 5 vjeç. Tok me ajrin e kripur të ujit ata thithnin aromën velese të trëndafilave të egër buzë oqeanit, të cilët, nga vapa, lëshonin avuj dehës. Longfellou ëndërronte të kishte një shtëpizë të vetën, shtëpiza e poetit,
buzë oqeanit, me shumë ballkone prej nga mund të shihje lindjen dhe perëndimin e diellit, të shihje hënën, qiellin, furtunat dhe pamjet e pafund të horizontit, tek ndodhte çdo minutë ndryshimi i dritës dhe kombinimi i ngjyrave e reflekseve të oqeanit e të qiellit mbi të. Megjithatë, shtëpia e Xhonsonëve
filloi të quhej “shtëpia e Longfellout” dhe i zoti i saj e ndiente veten të nderuar e kryelartë. Poeti botoi në atë kohë librin “The Seaside and the Fireside” (1850), me rrëfimin “Ndërtimi i vaporit”, që është një lutje apo kërkesë e fuqishme lidhur me nevojën e unitetit të kombit amerikan për të përballuar krizën
që u shfaq para luftës civile.
Kur vinte në Nahant miku i tij i ngushtë, Carli Sumner, Longfellou nuk ishte më një poet i vetmuar. Sumneri ishte një orator i mirë, një bashkëfolës i shkëlqyer. Zakonisht ai fliste me një zë të ngrohtë e miqësor që e shoqëronte me një buzëqeshje të lehtë e dashamirëse. Ata e kalonin një pjesë të mirë të kohës së bashku duke shëtitur buzë detit apo duke u çlodhur në verandën e madhe të shtëpisë. Dita e diel ishte dita kur Sumneri e shoqëronte Longfelloun në kishë, për të dëgjuar predikimin e
një prifti ardhur nga Nju-Jorku. Ky i përgatiste mirë fjalimet që mbante në kishë gjatë stinës së verës, mbasi e dinte se aty vinin për të veruar shumë njerëz të rëndësishëm e të famshëm.
Sidoqoftë, vëmendjen e Longfellout nuk e tërhiqte predikimi i priftit. Atij i pëlqente të vinte në kishë, sepse rruga kalonte përmes fushës së bukur me bar, dhe rrethohej nga drurët e dushkut gjethemadh. Siç duket, këtë lloj druri ai e pëlqente,mbasi edhe kabinën e zhveshjes buzë oqeanit e kishte zgjedhur
mes drurëve të dushkut.
Poeti e mbaronte sezonin e plazhit të dielen e fundit të çdo gushti. Zakonisht, javën e fundit moti ftohej dhe atij i pëlqente të vizitonte me dy djemtë e vet guvat e shpellat e frikshme nëshkëmbinjtë masive të Nahantit, buzë oqeanit, për të cilat
vendësit kishin thurur legjenda dhe, me siguri, ato kanë shërbyer edhe si burim frymëzimi për legjendat që ai ka shkruar.
Longfellou gjithnjë e ka parë Nahantin nëpërmjet vezullimit të poezive të tij. Kur erdhi verën e fundit në Nahant, solli një tufë me poezi për t’ua lexuar miqve. Njerëzit tashmë ishin mësuar të masnin pulsin e tij nga përmbajtja e vargjeve. Në qoftë se atij i kishte ardhur damari për poezi heroike, pinte çajin e pasdites me ish presidentin e Amerikës, Adams, ose me sekretarin e shtetit, Webster, të cilët gjithashtu vinin me pushime në Nahant. Në qoftë se ishte i zhytur në mendime, siç i ndodhte shpesh, ai shkonte i vetëm në portin e vogël ku ankoroheshin anijet me avull, porti ku herët ose vonë erdhën të gjithë evropianët dhe të cilin vendësit e quanin “zgjerimi i Nahantit”. Aty te porti priste profesorët e Harvardit kur ktheheshin nga shëtitjet me barka me vela.
Disa miq të Harvardit e shihnin Nahantin si vendin më të përshtatshëm për peshkim. Poeti, që u bënte shoqëri, rrinte me ta në portin e vogël duke ndjekur peshkatarët që ktheheshin me varkat e rënduara nga peshqit. Ai habitej nga llojet e ndryshme të gjallesave që kishte oqeani; shihte me pasion
peshqit, fosilet, karavidhet, llojet e ndryshme të specieve detare, krijesa të çuditshme të oqeanit.
Nahanti ishte mbushur plot me njerëz që frymëzoheshin dhe shkruanin poezi apo prozë. Atë verë erdhi për verim edhe drejtori i shtëpisë botuese që botonte librat e Longfellout, James Fields. Ai lexoi dorëshkrimin e fundit të poetit “Legjenda e artë”, të cilin Longfellou e kishte shkruar në Nahant. Ishte një tregim për një njeri të pasur, të sëmurë nga lebra, i cili mund të shpëtonte nga vdekja e sigurt vetëm nga dëshira e një vajze të virgjër, që do të sakrifikonte jetën për të.
Sa i pëlqenin poetit netët me hënë të gushtit, sidomos kur hëna ishte e plotë. Ai rrinte me orë të tëra në breg të oqeanit duke soditur në pafundësi. Shumë faqe librash me poema e legjenda e kanë zanafillën në ato qëndrime të gjata buzë detit me hënë.
Me gjithë hovin e madh dhe energjinë për të shkruar pa pushim, disa herë poetin e pllakoste plogështia. Atij nuk i pëlqente “arkitektura” që kishte skicuar për ndonjë poemë, por ndiente lodhje të kthehej prapë nga fillimi. Por kjo nuk i ndodhte gjithnjë. Ditës tjetër e shihje jo duke shkruar, por duke
lexuar në breg. Ngjarjet e vogla të ditës ndikonin shumë në gjendjen e tij shpirtërore. Një natë ai mori vesh se djali i fqinjit që ishte shok me djemtë e tij, zuri krevatin, i sëmurë. Natën tjetër, kur po kthehej nga një darkë me miqtë e tij, u afrua te shtëpia e komshiut dhe pa se dritarja e dhomës së fëmijës ishte
pa dritë. Ai e dinte ç’donte të thoshte kjo. Të nesërmen e gjithë familja Longfellou shkoi në varrimin e djalit. Kjo ngjarje e dëshpëroi pa masë poetin prind.
x x x
Vera e fundit e Longfellout në Nahant mbaroi të dielën e fundit të gushtit 1851. Atë ditë poeti shkoi në kishë dhe dëgjoi një predikim energjik e virtuoz nga prifti, Mr.Kirk. Pasdite ai shkroi diçka që e kishte lënë përgjysmë që të djeshmen.
Ndajnatëhere, me mikun e tij, shkuan e u ulen në shkëmbinjtë,të ndiqnin “splendor sky”, vezullimin lëbyrës të qiellit gjatë perëndimit të diellit. Në darkë miku e la dhe ai ndenji i vetmuar deri sa hëna perëndoi e u fsheh prapa shkëmbinjve.
Një lamtumirë, “Fine” e verës së Nahantit.
Ishte 29 gusht 2004, e diela e fundit e muajit. Mbasi dolëm me Kelenta Searsin nga shërbesa e kishës së Nahantit, iu luta asaj që të vizitonim shtëpinë e Longfellout. “Me kënaqësi, mund të shkojmë, – tha ajo, – veç ta dini se shtëpia është djegur,s’mbahet mend që kur, dhe aty janë vetëm themelitë.”
Dita ishte plot diell, qielli i paskajshëm kaltëronte pa asnjë re dhe në rrugën ku ecnim ngadalë binte hija e drurëve të dushkut. Ecnim po në atë rrugë ku një shekull e gjysmë më parë kishte ecur edhe poeti, por tani rruga është e asfaltuar, jo me bar. Në një kthesë zonja nahantase ndali hapat e tregoi me dorë: “Ja, aty…, – tha ajo, – ku mbaron pylli e fillon oqeani…,por unë nuk mund të eci dot nëpër shkurre…”
E falenderova dhe e përshëndeta Kelenten e i thashë se aty mund të shkoja vetëm. Mbasi kalova me vështirësi midis drurëve shekullorë të pishave, dola në një lëndinë të ndriçuar nga dielli, me bar të gjatë e të pakositur, me një pjerrësi të butë që mbaronte në breg të oqeanit. Përballë, tutje, shfaqej Bostoni,
si në pasqyrë. Një dru i vjetër dushku, me lëkurë të ashpër e të çarë vende-vende, lëshonte hije mbi themelet e shtëpisë, si ndonja një metër e gjysmë mbi bregun e oqeanit. Largova barin dhe u ula mbi një gur. Vend ideal nga mund të shihje lindjen e diellit dhe perëndimin e tij. Vija jeshile e lëndinës me bar
vazhdohej më tej nga vija blu e oqeanit, ndërsa dallgëzat e bardha e të lehta, herë të bashkuara, herë veç e veç, ngjanin si vargje të lira poezish. U ktheva në drejtim të pyllit. Mos vallë, këtu e ka shkruar poeti “Evangelinën”? Nxora librin nga çanta dhe lexova, duke qëndruar vazhdimisht në drejtim të drurëve.
Me një shkrim shkarravinë fillova të përktheja disa vargje nga fillimi:
Ja dhe pylli i lashtë
Me murmurima pishash dhe me fierin e blertë,
Me petkun e rëndë jeshil dhe me mjekra lemashku
Varur kuturumthi nëpër trungje…
Drurët si Druidet kanë qëndruar,
Këta priftërinj të moçëm keltikë
Me zërin e tyre të trishtuar e profetik…
Në anglisht poezia është shkruar me metrin daktil, leximi i vargjeve rrokje për rrokje tingëllon si muzika e një valsi, ashtu siç vallëzonin valëzat e oqeanit atë çast, por unë nuk munda ta jepja në përkthim. M’u kujtua profesori ynë mjekërbardhë Xho, i cili drejton klubin e poetëve të kolegjit. Ai i reciton bukur
poezitë e Longfellout. Ai kujton kohën kur ishte i vogël, në shkollë, mësuesja e ngrinte gjithë klasën në këmbë dhe nxënësit recitonin vargjet e Longfellout, të rrokëzuara e me ritëm, e dukej sikur këndonin këngë, sikur tregonin një histori, sepse Longfellou është më tepër një poet tregimtar e popullor. Ai
është cilësuar “bard i kombit” e “humanist kombëtar” dhe këtë nder e meritoi deri në fund të jetës, duke i dhuruar lexuesit volume të tëra me lirika, tregime e kritika letrare. Veprën e fundit “In the Harbor” e botoi me 1882, në vitin kur vdiq.
Longfellou përdori stilin “didaktik”, “sentimentalist” e “romantik,” duke mos iu ndarë traditës dhe kujtesës së popullit amerikan. Aftësia e tij për të dhënë vargje narrative në baladat,për popullarizimin e epikës kombëtare dhe për natyralizimin e temave të huaja dhe të formave poetike, lidhet me virtytet,
cilësite dhe dhembshurinë e zemrës së poetit, me karakterin e tij si njeri dhe si shkrimtar.
…Çdo të diel kur shkoj në kishën e Nahantit, ngadalësoj hapat para shtëpisë së Longfellout dhe duke parë gurët e themelit që qëndrojnë gjithnjë aty, të heshtur, të rëndë,shekullorë, si gurë varri, sjell ndër mend dhe përkthej disa vargje nga poezia e Longfellout,
“Qimitiri i çifutëve në Njuport”:
Sa të huaj duken këta hebrenj—këtu varrosur
Kaq pranë rrugës së zhurmshme të qytetit-port…
Dhe këta gurë varri të vjetër e të irnosur,
Sikur prej malit, nga Moisiu janë zvarrosur…

Boston. 2004

NJË SHKËNDIZË JETE

May 11, 2014 by dgreca

Nga ROZI THEOHARI/Boston/
Ende ishte errët kur morëm përpjetë shpatit dhe lamë mbrapa spitalin dhe anekset e tij, të cilët ishin bërë njësh me mjedisin e bardhë përqark. Dëbora, që këto ditë s’ishte kursyer së treguari pasurinë e saj të bardhë, duhej t’i kishte kaluar dy metrat.
Arifi ishte infermieri i spitalit dhe, sa herë dilja fshatrave, e merrja me vete. Ai ishte vendës dhe i dinte symbyllur të gjitha monopatet, shurigat, rrëpirat e shkurnajat. Kishte shtat të lartë, dy këmbë të drejta si lëndë pylli, dy sy të kaltër, një hundë shqiponje dhe një buzëqeshje dashamirëse: “si ke nje doktor!”…
Që tej, filloi të dukej qafa e ortekëve me tërë madhështinë e bukurinë e saj. Ajo fillonte poshtë, me të kapërcyer lumin dhe mbaronte lart në majën e një shkëmbi thepa-thepa, në zgavrat e të cilit malësorët kanë ndërtuar shtëpitë e tyre prej guri.
Mbërritëm aty nga drekëhera të këputur nga lodhja, uria e të ftohtit. Pyetjeve tona të shpeshta njerëzit e fshatit u përgjigjeshin qetë e kuptueshëm. Asnjë lloj gripi nuk kishte shkelur në portat e tyre dhe qeshjet plot jetë të vocërrakëve na çlodhën e na bënë t’i binim edhe një herë rrotull qafës së ortekëve. Gjithë mbasditen shpërndamë nëpër shtëpi vitamina e vaj peshku dhe vonë, shumë vonë, u plasëm të këputur në shiltet e leshta pranë vatrës që bubullonte nga flakët e nga prushi.
Dikush po tundte supin tim të majtë. U hodha në këmbë dhe pashë se i zoti i shtëpisë po jepte e merrte me duar për të më thënë diçka që unë s’po e kuptoja. Sidoqoftë, u vesha shpejt e dola në korridor. Aty po me priste një vajzë shtatimët, e mbështjellë me një pallto të trashë dhe me një shall të bardhë të leshtë. Ishte mamia e fshatit, e cila, nga nxitimi dhe emocioni, mezi më shpjegoi se ndodhej para një lindjeje të parakohshme dhe se kërkonte ndihmën time. Zgjova Arifin dhe u nisëm që të tre nëpër një rrugicë të ngushtë e të bardhë dëborë që ndriçohej nga drita e zbehtë e hënës.
Dhoma ku u futëm, ndodhej në katin e parë të një shtëpie ndërtuar mbi një copë shkëmbi. Nga lindja kishte dy dritare të vogla dhe përballe tyre, në një vatër me gur të gdhendur, digjeshin dy trungje të trasha lisi. Afër vatrës, mbi një krevat prej dru arre të skalisur prehej një grua e re. Ajo kishte sy
bojëqielli, ashtu sikundër i ka Arifi dhe gjithë njerëzit që banojnë në këto vise. Duket, meqë janë larg detit, dëshirojnë t’i vështrojnë nuancat e ngjyrave të tij në sytë e njëri-tjetrit.
Duke vizituar gruan, psherëtiva sepse duhej patjetër gjak e
oksigjen. “Njetash!” – u dëgjua zëri i Arifit. Unë e pashë i
habitur. “Po nisem, pra, doktor i dashtun”, – tha ai dhe, pasi
mbërtheu pallton, me firoi nga sytë, thua se i kërkonin një
gotë me ujë e jo një udhëtim plot me rreziqe dhjetëra kilometra
mes tufanit, ortekëve dhe errësirës.
Ai u zhduk duke u kthyer në një pikë të zezë në sfondin e
bardhë të dëborës, herë duke u hedhur, herë duke rrëshqitur,
herë duke më humbur nga sytë e herë duke më dalë përsëri.
Tek e vështroja këtë njeri nga sofati i shtëpisë, më shkoi mendja
te detyra ime e vështirë për të shpëtuar shtatzënën dhe
ferishten e saj. Nusja e re kishte humbur shumë gjak, fëmijës
nuk i dëgjoheshin mirë rrahjet e zemrës. Një avull i nxehtë ma
solli mendjen qark dhe u ula tek një gur i madh i rrumbullakët
që ndodhej para portës së shtëpisë. Mbështeta pëllëmbët në
tëmtha dhe ia mbërtheva vështrimin peizazhit bardhë e zi. Tani
mamia po përgatiste shtatzënën, ndërsa Arif shtetgtari, Arif
hapamadhi, kishte marrë tatëpjetën e qafës. E merrja me mend
se si do të paraqitej në spital, do të informonte e do të kërkonte
gjakun e grupit “B”, pastaj do të ngarkohej me ilaçe, me shishen
e gjakut, kacekun e oksigjenit… Gjakun, me siguri, do ta
vendoste nën sqetull që të mos ngrinte. Edhe të ngrinte, ne do
ta fusnim në sqetullat tona deri sa të merrte temperaturën e
trupit… Papritur, në prehrin tim u gjend një kuti alumini, mbi
kapakun e së cilës ishte gdhendur një çibuk. Ktheva sytë e
pashë një plak qeleshebardhë, i cili dukej se kishte qëndruar
gjatë pranë meje.

Isha ulur në një fron të vogël te koka e krevatit të gruas së
re. Ajo dukej krejt e hutuar, e trembur, gati e ngrirë në vend.
Sapo më kishte treguar për aksidentin (kishte shkarë në akull)
dhe sytë i ishin mbuluar nga një cipë llahtari tek parandiente
se fëmija nuk do t’i rronte. E pyeta se kur e kishte ndier fëmijën
gjallë e ajo m’u përgjigj “rreth ditëve kur kishte rënë bora e
parë”. Sipas llogarisë, duhej të ishte aty nga fillimi i të shtatave
dhe jetës së fëmijës i vihej një pikëpyetje e madhe. Këtë dyshim
ajo e pikasi menjëherë në sytë e mi dhe bebëzat e syrit iu
zmadhuan çuditërisht. Me një lëvizje të dorës së majtë afroi
jorganin deri të hunda, pastaj mbuloi krejt kokën… “Mos, – i
thashë, – ke nevojë për ajër!” – dhe ia zbulova fytyrën. E dija.
Po qante. Ia shtrëngova, pa folur, pëllëmbën e dorës së djathtë,
mbi damarin e se cilës pikonte ngadalë-ngadalë lëngu sintetik
e pa ngjyrë, i cili do të luftonte të nxirrte jashtë frutin e saj të
dhembshuruar. “Shpëtomëni!”, – luteshin sytë e saj. “Do të të
shpëtoj!”- përgjigjeshin sytë e mi… “Jo mua, të voglin!” …”Edhe
të voglin!”…Do të jetojë?”… “Do të jetojë!”… “Të faleminderit…,
të keqen motra!” … “Rri qetë tani!”
Kur s’kisha më ç’të bisedoja me sytë e saj, ngrita kokën
lart dhe e rrotullova në të katër muret. Kudo vareshin qëndisma
dhe fotografi prerë nga revistat. Në njërën, një nënë i qeshej
një fëmije, në një tjetër një mace lëpinte dy mace të vogla, në të
tretën një rosë notonte me të vegjlit e saj. Përfytyrime të denja
dhe të ligjshme të nënës së ardhme, të nënës!… Kur mbaroi
injeksioni, ia hoqa gjilpërën nga damari dhe u largova me
hapa të lehtë. Gruaja e re kishte rënë në një dremitje të qetë.
Dola jashtë ne oborr, u ula te guri i rrumbullakët, nga ku me
erdhi përsëri në prehër kutia e alumintë me çibukun e
gdhendur mbi të. Megjithëse nuk e pija duhanin, ia pranova,
për herë të dytë. Sytë e mi u mbështetën mbi vështrimin e
qullët të plakut, i cili foli me një zë që s’kishte ngjyrën e zërit të
malësorit: “Shpëtomani nusen, doktor, sa për kërthinin e dimë
që nuk rron, por nusen shpëtomani, e kena të mirë fort!”. Ky
plak kishte qenë i vjehrri i saj. “Kërthini s’rron e ty s’të vëmë
faj!”, – përsëriti plaku duke thithur çibukun. “Do të përpiqemi
të rrojë!”, – i dhashë zemër atij… “Nuk bëhet ihsan ai, doktor”…
Ndërkaq plaka e tij m’u afrua me hapa të druajtur. Në duar
mbante një tas me maz. Mazen këtej e gatuajnë me ajkë
qumështi, miell misri e djathë taze. Për ta jam bërë njeriu i
shtëpisë.

– Doktor, ajo po lind! – thirri mamia me një fytyrë më të
bardhë se çarçafi.
Vesha shpejt dorezat prej llastiku dhe vura maskën në
hundë. “Arifin! – bërtita, – shkoni e prisni Arifin!” Një turmë
grash, që deri atëherë s’i kisha parë, u sulën në drejtim të qafës
së ortekëve… Rënkimet e shtatzënës po bëheshin të dendura e
rrëqethëse. Iu afrova dritares. Barku i rrudhosur i qiellit pillte
pa pushim flokë të mëdha dëbore, të cilat herë-herë vinin e
përplaseshin te xhami i dritares sikur diç donin të vështronin
aty brenda. Duke ndjekur i përhumbur vallen e tyre, një rënkim
fatal më bëri të dridhesha ashtu siç dridhet peshkatari kur i
kap grepin peshku…
Në dy pëllëmbët e mia prehej një qenie e vogël njerëzore.
Frika nëse do të jetonte kjo qenie, ishte ideja e parë që më
pushtoi trupin në formën e një avulli të kuq e të nxehtë dhe
gati ma mori frymën. Vërtitesha nëpër dhomë si i çmendur
me këtë qenie të brishtë, pa guxuar ta lëshoja gjëkund, mbasi
më dukej sikur jetën e merrte prej pëllëmbëve të mia. Nuk
ishte më e madhe se një grusht dhe nuk peshonte më shumë
se 1500 gramë. Një kilogram e gjysmë mish njeriu! “Doktor, –
më përmendi mamia, – po ajo nuk po qan! Mos vallë…” Ajo
kishte të drejtë dhe me mëdyshje e lëshova çikën e vogël mbi
një grumbull leshi që e kishim përgatitur më parë. Më duhej
një tub llastiku dhe m’u kujtua se pak më parë me një të tillë
kisha bërë injeksionin intravenoz. E gjeta në grumbullin e
shiringave, e zhyta disa herë në ujin e valuar të kusisë dhe ia
futa njërën anë fëmijës në gojë. Anën tjetër e futa midis buzëve
të mia. Fillova të thithja sekrecionet që kishin zënë vend në
organet e frymëmarrjes së fëmijës. Të gjitha këto veprime u
kryen në disa sekonda dhe duke thithur vazhdimisht, së fundi
vura re se ngjyra blu e fëmijës po tërhiqej në panik e ndjekur
nga ngjyra roze trëndafili, e cila po mbulonte me shpejtësi
trupin e flashkët. Mbas frymëmarrjes gojë me gojë dhe lëvizjeve
të lehta të kraharorit u duk sheshit se ajo filloi të merrte frymë.
Jetonte! Ngrita ballin e djersitur dhe lart mbi kokën time pashë
sytë e butë e të dashur të Arifit, i cili shtrëngonte në dorë
kacekun e oksigjenit… “Ke ardhur në kohë,” – i pëshpërita, –
filloni menjëherë transfuzionin e gjakut!”, – thashë dhe i lirova
vendin. Ndjehesha i këputur, ndaj dola jashtë dhe u ula mbi
gur duke numëruar me mend lindjet që kisha asistuar në dy
vitet e para të profesionit tim si mjek i përgjithshëm dhe e
lashë veten të rrëmbehesha nga harresa.

“- Doktor, kërthini po vdes! “ Ky ishte zëri i pazakontë i
Arifit. U gjenda në dekik tek qoshja ku e kishim vendosur
fëmijën. Kjo vogëlushe malësore, pa dalë mirë në jetë, u ndodh
papritur në përleshje fytafyt me vdekjen, ajo, e brishta, sfidon
mizoren… Tani, edhe profesori po të ishte në vendin tim, do të
shqetësohej. Duke mbajtur fëmijën nën maskën e oksigjenit,
lëkura po i merrte ngjyrë trëndafili, por, me keqardhje, pashë
se jastëku i oksigjenit po boshatisej; edhe disa minuta e ai do
të mbaronte plotësisht. Tani e tutje vogëlushja duhej të luftonte
pa ndihmën e shkencës. Vallë, do të gjente forca të tilla? Arifi
dhe mamia u panë në sy të alarmuar. Akoma më keq u
shqetësua lehona kur ndjeu heshtjen tonë. Asnjë kraharor nuk
merrte fryme lirisht… Jastëku ishte boshatisur, me duar të
dridhura hoqa maskën e oksigjenit nga fytyra e fëmijës.
Atëherë ndodhi e papritura… mrekullia vetë: vogëlushja në
fillim mori frymë thellë dhe me gulçe, pastaj frymëmarrja iu
bë më e qetë. Ne të tre përgjonim të përqendruar këtë
frymëmarrje, thua se për herë të parë përgjonim një qenie të
gjallë që merr ajër… Ajo thërmizë jete, që e trembur, pak më
parë kishte lënë trupin e brishtë, tani po rikthehej e druajtur
dhe po hynte ngadalë në folenë e saj, tamam si bletët e roitura
që mblidhen në zgjoin e ri. E përgjoja tek merrte frymë vetë
edhe për disa çaste. Kur u binda për një frymëmarrje ritmike,
kërkova të më sillnin një kanistër tjetër të mbushur me lesh të
pastër, brenda së cilës vendosa me kujdes vajzën dhe e
mbështolla duke i lënë vetëm kokën jashtë. Lehona i vështronte
të gjitha këto lëvizje me shqetësimin e shqiponjës kur ia trazojnë
folenë dhe, kur e vendosa kanistrën afër vatrës, ajo ngriti me
mundim kokën duke rrezikuar të nxirrte nga krahu gjilpërën
nëpër të cilën rridhte gjaku. U mbështeta mbi një shilte pranë
vatrës dhe njërën dorë ia qarkova kanistrës. Me dorën tjetër
kontrolloja pulsin, ndërsa sytë ia kisha mbërthyer krijesës duke
i përgjuar frymëmarrjen. Tek e shihja vajzën aty afër vatrës,
m’u kujtua pjesa në prozë e Migjenit “Bukuria që vret” dhe
m’u rrëqeth trupi nga krahasimi… Aty… një lopë që shtyp në
gjumë një fëmijë pranë vatrës dhe, këtu… një mjek që përgjon
pranë vatrës frymëmarrjen e një vajzë kërthi.
Në atë pozë të palëvizshme, gati si statuje, duhet të kisha
qëndruar shumë orë dhe aty nga mesnata, me sy gati të
përgjumur, pashë një hije të zezë që po afrohej në drejtimin
tonë. Arifi, që ishte mbështetur pranë meje, më tundi krahun,
ndërsa mamia ngriti kokën nga pozicioni gjysmë shtrirë në
krevatin e lehonës. Hapat qëndruan diku, pranë vatrës dhe, si
zogu që mbron folenë, zgjata instinktivisht krahun mbi
kanistër. Kur i hapa sytë mirë, vura re nën dritën e zbehtë të
vatrës një plak të përkulur përgjysmë mbi fëmijën. Plaku u
çua dhe gjithë sa ishim atje, pamë një lot të madh të rrëkëllehej
në faqen e tij e të ndalej në majë të mjekrës si një gur kristali.

S H Y T A

April 2, 2014 by dgreca

Ngjarje të treguara në një familje devollinjsh në qytetin Everest, Mass…./

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

Dimri i ashpër northistian, i dëgjuar për të ftohtit, dëborën e shumtë dhe tufanet paniksjellëse, shpesh i mbledh shqiptarët e Bostonit me rrethinat, tek shtëpitë e njëri-tjetrit, duke sjellë gjithsecili ngrohtësinë e zemrës e të shpirtit e duke qenë së bashku, sikur i përvidhen stinës së egër. Shumë prej tyre tani kanë shtëpitë e veta me verandë e vatra zjarri; ulen rreth vatrës burra e gra, me ndonjë gotë raki (të ardhur nga Shqipëria) e biseda tirret e merr zjarr…

U ndodha në një nga këto vizita në një familje devollinjsh në qytetin Everest, Mass. Ndrioja, i zoti i shtëpisë, dhe burrat e moshuar, duke rrufitur raki në gota të vogla ia kishin shtruar bisedës rreth kujtimeve nga koha e vegjëlisë, kur vrisnin zogj me llastika buzë lumit e kur shkelnin jonxhat e perimet e gradinave të fshatit, duke ndjekur hap pas hapi fluturimin e rabeckave. Ato gradina, bahçe e jonxhishte… të cilat sot nuk i mbjellin më duart e tyre e kushedi se kush i ka gëzuar! Në vargun e fotografive të varura në mur dallohej, e zmadhuar,fotografia e një burri thinjosh, që tërhiqte për litari një dash të bëshëm brirëpërpjetë. I drejtova Ndrios një buzëqeshje pyetëse rreth asaj fotoje dhe ai, pasi e ktheu me fund gotën e rakisë, filloi të na tregonte: “Eshtë im vëlla, Peroja, me dashin e tij të vetëm; them të vetëm, se vëllaçkoja, më i madh nga unë, as u shkollua, as u martua, as hapi familje. Jetonte i vetëm aty në fshat, në shoqëri të një tufe dhensh. S’mund të them se ishte i gëzuar, por edhe i dëshpëruar s’ishte.Me të ardhur “tufëzimi”, dhentë filluan t’i firaksnin e i mbeti vetëm dashi. Donin t’ia merrnin edhe dashin. Ai sa s’plasi.Atëherë isha oficer në Tiranë, më dërguan ultimatum të paraqitesha menjëherë në mbledhjen e kooperativës. Vajta. Iu luta vëllait ta shporrte atë dash të shkretë. Por Peroja ngulte këmbë si mushka: “Nuk e jap e nuk e dorëzoj dashin”. Fjalët e mia i merrte era. Nuk bindej.

“Nuk të vjen turp!, – iu hakërrua Peros kryetari i kooperativës, të ka ardhur goxha vëlla që nga Tirana, kryeqyteti.” “E po mirë, – ektheu pllakën Peroja, unë dashin e doja ta bëja pastërma, meqë u dashka t’ia fal kooperativës, le të zotohet im vëlla, që ka ardhur nga Tirana se do të më dërgojë mish një vit të tërë dhe e jap dashin!

“Hajde, mirë se na keni urdhëruar, ju ardhshim edhe në shtëpitë tuaja, – uroi Ndrioja, – le ta kthejmë një gotë për tim vëlla dhe tufën e tij, që i vjen nga pas dashit, siç e shihni në fotografi që sapo ma ka dërguar.”

Tema “bagëti e bujqësi” solli atë natë tregime e kujtime hokatare e të trishtueshme, me të cilat, sidomos fshatarët, kanë një përvojë të gjatë pune e jete.

Edhe mua, kur po kthehesha në shtëpi, “drama” e Peros me dashin e tij më kishte bërë përshtypje. Hamendja se dikur e kisha dëgjuar këtë ngjarje, më solli në gjasë se unë vetë e kisha shkruar më parë një histori pak a shumë të ngjashme. Hapa e kontrollova sirtarët e, së fundi,

e gjeta tregimin për dhitë e Maros, të cilin nuk e mbaja mend në e kisha botuar apo jo.

* * *

Mbrëmja e asaj dite e gjeti Maron si gjithnjë, ulur te guri i latuar më të djathtë të pragut të shtëpisë, duke pritur t’i ktheheshin nga mali “bijat”, siç i quante dhitë e saj, ndërsa bluante e përbluante mendime, bënte hesape herë me gishtat e duarve, herë me hamendje, ashtu siç e ka

huq, dert e zakon pleqëria.

Një hënë e paformë sapo doli mbi pyllin me ah, si për t’i bërë dritë një djali të ri që qëndroi dy hapa para plakës. Ai u bë gati të shkruante në një bllok me fletë të shpërveshura dhe u përkul para:

-Sa dhi ke ti Maro?

-Asnjë… pse… nuk ia dhashë dy dhitë dimrin që shkoi,kooperativës? – iu përvesh Maroja.

Ajo u ngrit vërtik me atë trupin e bëshëm që akoma nuk i ishte dorëzuar pleqërisë, duke i dhënë të kuptonte atij tjetrit se muhabeti kishte mbaruar.

Qëkur i iku djali i vetëm, Sotiri e filloi punë në qytet, teto Maroja banonte fillikat në një shtëpi të madhe dykatëshe në të hyrë të fshatit, shtëpia e prindërve, gjyshërve, ndoshta e stërgjyshërve, e cila, sapo vinte maj-qershori, buçiste nga këngët, thirrjet e piskamat e nipërve e mbesave që vinin nga qyteti. Kur iknin në vjeshtë, merrnin edhe Maron me vete, por një zot e di se si qëndronte plaka ata muaj mërguar në apartamentin e qytetit, larg shtëpisë, kumbullave e dhive. I flisnin dhe e qortonin të gjithë, të afërm e të largët, se mjaft kishte punuar tërë jetën,tani le të rrinte rehat e të çlodhte kockat, por ajo s’dëgjonte nga ai vesh.

Pa ardhur mirë pranvera, plaka kthehej në fshat bashkë me dallëndyshet e para, merrte në dorëzim nga Lisa, fqinja e saj me besë, katër dhitë, tri pulat e maçokun qimezi, hapte dykanatësh derën e shtëpisë, lante e pastronte, priste e përcillte, çmallej me frymorë e jofrymorë, deri edhe

me ibrikun e vogël që shfrynte gëzueshëm majë sobës.

Të nesërmen, në pikë të agimit, teto Maron erdhën e lajmëruan se e kërkonin lart, në zyrat.

Plaka mbërtheu buzët, hodhi shallin kokës e sakaq u gjend para tavolinës ku shoku Koçi po lexonte gazetën me nge. Ai ngriti kokën e filloi të fliste duke u nxehur pak nga pak, por edhe tallakeqas.

-Që t’i kemi sahanët pa kapak, plakë, boll të kemi duruar deri sot. Dhitë do t’i dorëzosh në tufën e kooperativës. Ky është urdhër.Pikë.Ajo ndjeu cermën t’i përshkojë pulpat. Një avull në formë alivani iu ngjit deri në fyt, pastaj mori përpjetë deri në flokë. Hoqi me vërtik shallin e zi nga koka.

-More… more… po na flet me kordhë, ky! Dhitë s’i jap.

Edhe mua më urdhëron kjo, zemra këtu, që po më kullon gjak!…

-Kaluan gjashtë muajt që të kemi paralajmëruar! – iu hakërrua ai.

-Poo! Më thirrët në palcë të dimrit. Erdha nga qyteti copë e gojë.

Ju dhashë dy. Për tufën. Flokët m’u ngritën tufë kur pashë dy beronjat

e mia bashkë me dhitë e zgjebosura të Milisë së Thanit. Hajde, de!

Duro të durojmë. Makar të ishin edhe sot, të zgjebosura. Po ato

ngordhë!

-Ngordhën nga dimri! – nuk u përmbajt ai. – Megjithëse i mbuluam

mirë!

-Mbuluar zeza! – uluriu ajo. – E bëtë vënçe. Ngarkuat gratë me

dërrasa. U ngul Lisa e gjorë me gjithë dërrasa në dëborë. U tartaros

nga të ftohtit. Desh i ra tastëngu… Turp! Se s’prisnit dot! Ç’vallë vinte

behari… Kurrë…

Disa çaste më vonë plaka ishte kthyer nga kishte ardhur, e tek

rrinte ulur te guri i latuar i pragut të derës, priste ndër ethe “vendimin

kolegjial”, siç i patën thënë. Shyqyr, trutë i kishte akoma në vend. Dërgoi

e thirri xha Todin: “Bëhet pastërma në gusht?” E bëri me mend shpejt e

shpejt që njërën dhi ta therte, Shytën ta ruante. “S’bëhet, moj Maro,

s’bëhet pastërmaja në gusht, se mishi zë krimba!” “Ikni atëherë jepni

haberë se njërën dhi do t’ua jap. Shytën e kam për vete. Në ju hëngshin

brirët, le të ma kërkojnë!”

Shytën… Lëmshi i kujtimeve në trurin e saj filloi të shpështillej me

furi. Diku ajo e ndali. Aty ku donte. Jetën bashkëshortore e nisi me një

udhëtim në SHBA, Uster. I shoqi kishte fituar ca pare kurbeteve dhe

dëshironte që vitet e para të martesës t’i kalonin së bashku. Me gjithë

kundërshtimin e këmbënguljen e burrit, Maroja, e mori një pjesë të

pajës andej, “prapa diellit”, siç e pat quajtur Amerikën, ditën e parë të

nisjes. Me shtresat e qëndismat zbukuroi dy kthinat e ulëta të një shtëpie

përdhese marrë me qira, madje sajoi për merak edhe një vatër me

oxhak, kamare e buhar. Mërgimtarët mblidheshin shpesh rreth asaj vatre,

uleshin këmbëkryq mbi shiltetë e Maros, çmalleshin me vatanin, kujtonin

e rrëfenin me zemër të cërritur histori, bëma e ndodhi, përloteshin nga

malli për gratë e fëmijët. Përlotej edhe Maroja e ngrihej si pa u vënë re

nga kuvendi i burrave, hynte në kthinën tjetër që shërbente si kuzhinë,

dridhej e përpëlitej nga ofshamat e dënesat që i rëndoheshin në shpirt,

pa vinte në vete shpejt kur ndiente lëvizjet e trembura të fëmijës në

bark. Mblodhi e mblodhi sa diti zemra e saj e një ditë i tha të shoqit:

“Do të kthehem në Shqipëri. Më ka zënë malli për Shytën!”

Burri, që ia dinte kokën Maros, nuk bëri as përçapjen më të vogël

për ta mbajtur: i dha navllon dhe e nisi në shoqërinë e disa

bashkëfshatarëve.

Kur u kthye në fshat, para se të përshëndoshej me të gjallë e të

vdekur, Maroja e mbajti frymën te kroi i bilbilit, e pllaquriti fytyrën në

shurupuqin gurkalitur e piu me etje, ëndje e dëshirë, si të pinte në zemrën

e saj gjithë atë kohë abrashe që ia kishte ndarë jetën më dysh e që nuk

donte t’ia shihte sytë më. Pastaj, me po atë kënaqësi mori përpjetë

dushkajën ku e priste qimekuqja beronjë, Shyta e saj.

Shtëpia e Maros ishte e njohur në krahinë për tufën me nam të

dhive që rriste. Denbabaden u shkonte mbarë kjo kafshë e sertë, por

që gjyshërstërgjyshët “ia dinin” gjuhën e tarbetet.

Ku gjeje qumësht si qumështi i dhive të Maros, lesh si kozinë e

dhive të Maros, pastërma për nishan si mishi i ftujave të Maros!

Veç të shihje tufën kur dilte të kulloste në korijëzën e dushkut,

duke prirë i pari cjapi sykaproll që çapitej rëndë-rëndë me një zile

katër okare në qafë. Pas tij kapërdihej Shyta – zonjë –beronjë (zgjidhej

midis dhive në çdo 4-5 vjet e ruhej si kanakare) më pas bridhnin “të

disiplinuar” ca ftujakë e ca mjekroshë, ca dhi bripërdredhura e keca të

cilëve u lodronin si gogla vëthët në qafë, pa më t’u skuqte e ndriste

qimja që atje tutje, si t’i kishe larë me këna e t’i kishe fërkuar me vaj të

mirë.

Këmbora e cjapit i bënte iso për bukuri këngës së mëllenjave e

ku-ku-ve të qyqes së dukur e të zhdukur, gurgullimës së përrenjve

qumështorë, fëshfërimës tantellore të gjethit të sapoçelur në pyllin e

pafund të ahut, e të gjitha këto zëra, zhurma, ngjyra, vakësira, aroma,

bashkoheshin e shkriheshin në një himn të magjishëm që ia rrëmbente

shpirtin Maros e ia ngrinte aty ku fluturonin zogjtë e retë. Ajo rrinte

shtrirë çaste të tëra mbi lëndinën luleshtrydheqëndisur apo mbështetej

pas trungut të një ahu të moçëm, mendonte, kujtonte e “ripërtypte”

kujtime…

Portreti e gjithë shtati i saj, s’kishte si të ndodhte ndryshe, kishte

marrë diçka nga format, ngjyrat e nuancat e mjedisit baritor. Sytë bojë

vaji të errët ishin ngjyer ndër lëndinat e bredhishtat ku kulloste dhitë,

harku i kërleshur i vetullave ishte “vepër” e stinëve, cipa e bardhë e

lëkurës – pasqyrë e bulmetit, ndryshku i flokëve – shkëlqim i praruar i

tufës, balli pak i shtypur në tëmtha kujdesi i nënës që në djep për t’i

qëndruar mirë shamia e mëndafshtë blu me hoja e kostumit të krahinës.

Gjinjtë, vithet e pulpat e rrumbullakëta të kujtonin gombolet e djathit të

saponxjerrë taze nga napat e kozinta.

E kishin lakmuar mjaft djem të fshatit, por i ra shorti të martohej

me një kurbetli, që mesa tregonin bathët, andej, matanë diellit, kishte

për ta puthur kopaçen. Jo më kot ajo ia vuri emrin të birit Sotir, për ta

kujtuar të shoqin në të gjallë e në të vdekur, në të mirë e në të ligë…

Plasi lufta. Drurët, ca i prenë, ca u thanë. Prindërit e Maros, ca të

lodhur, ca të plakur, s’ishin as për punë, as për zanat. E bija mori frenat

e shtëpisë, u bë burrë e shkuar burrit. Rri Maroberonja pranë pasqyrës,

lyen fytyrën me hi, hedh shaminë e zezë deri mbi vetull, përkul kurrizin

përpara. Kush hyri e kush s’doli nga konakët e saj, miq e armiq. Pulave

u mbetën vetëm puplat në mangall, kecat u shkuan në hell në mes të

oborrit, secili sipas qejfit, gustos e midesë. Gjermanët përdridhnin buzët

nga mishi i dhisë, begenisnin vetëm dy kofshët e pasme, pjesët e tjera i

groposnin. Të tjerëve u vinte më përdoresh “ti bënin ysmetin” mishit e

kockave. “Ju çaftë ujku!” – mallkon Maroja me një zë sokëllitës. Shytën

-beronjë ajo e kishte fshehur mirë në ahurin më të thellë të plevicës.

Ajo lutej e falej përditë: “Duro të durojmë, nga kjo luftë në më

shpëtoftë gjallë djali dhe Shyta – beronjë, s’ka si unë në dynja!”

Dhe … siç dëshiroi, gjalpi mbeti në lakror. Djali gjallë e shëndoshë,

Shyta – beronjë u mbajt me cjapin më të mirë të fshatit e polli dy keca

pullalesha…

… Plaka ndjeu ta tundnin lehtë për supi. Atëherë e mblodhi mendjen

për se ai djali i ri me bllokun në dorë kishte minuta të tëra që rrinte në

këmbë dhe e vështronte.

-Do të ta marrin edhe Shytën! – belbëzoi ai.

-S’i keni bërë ditët! – thirri ajo.

… Kaluan dy ndajnatëherë që Maros nuk iu kthye Shyta në shtëpi.

Kaluan dyzet e tetë orë pa ritin e përditshëm, pa kënduar këngë gjatë

mjeljes së Shytës, pa fërkuar dhe larë kozinën e Shytës, pa ndier në

pëllëmbë gjuhën e hollë të Shytës, pa dëgjuar blegërimën ëndjesjellëse

të beronjës së saj.

Plaka vuri kujën. Ditën e tretë erdhi nga qyteti Sotiri, por në vend

që ta ngushëllonte, nënës iu rëndua më tepër hidhërimi.

I biri u ngjit lart, në zyrat e kooperativës, e u takua ballë për ballë

me shokun Koci.

-E keni përkëdhelur atë plakën më tepër nga ç’duhet, – i tha ai.

-Shoku Koci! Në ka mundësi, të blejmë një dhi me të cilën do të

zëvendësojmë Shytën. Ju lutem, kthejani nënës. Atë e ka më tepër se

fëmijë! T’i marrësh Shytën, është njëlloj si t’i marrësh jetën!

-Jeni borgjezuar ca ju andej, nga qyteti. Duket sheshit. Më vjen i

biri i botës, po më shet mend e më detyron të shtrembëroj ligjin! – iu

ndërsul Koçi.

– Në radhë të parë, unë jam bir i këtij fshati, tok jemi rritur, tok kemi

mësuar e bredhur, e, vendin e kam akoma këtu!- s’u dorëzua Sotiri.

– Dëngla! Atëherë si bën vaki që mbani një shtëpi në fshat dhe një

në qytet? Detyroni një copë plakë njeri të rrojë si miza në qyp këtu në

fshat, që t’ju ruajë shtëpinë dhe qumështin të ngrohtë kur të vini për

verim. Po … keni për të parë. Pas Shytës do t’ju marrim edhe shtëpinë…

Pushteti jam unë këtu! –kërcënoi ai.

Në ditët që pasuan, Maroja u mbyll brenda e nuk pranonte të

bisedonte me askënd, e pushtuar me një ndjenjë zbrazëtie dhe

braktisjeje. Më kot lodheshin fqinjët tek hekurat e dritares, i luteshin e

mundoheshin ta bindnin e ta ngushëllonin, se, kushedi ç’sjell sahati, s’e

sjell moti, ndoshta do të kishte fatin të shihte përsëri Shytën…

Dhe me të vërtetë, Shyta u nda një ditë nga tufa në mal dhe u kthye

në shtëpi me një trokth të shpejtë e të zhurmshëm, qimepërpjetë e

syegërsuar, duke shfryrë e rënkuar, aq sa të mos i shkonte ndërmend

njeriu t’i dilte përpara e t’i priste rrugën.

Me të dëgjuar blegërimën e saj në të qarë (që mund ta dallonte në

një mijë të tilla) Maroja u gjend në rrugë e iu ul mëgjunjazi kafshës së

gjorë. “Më erdhe, moj bijë! T’u bëftë nëna!

Gëzove zemrën e plakës, moj ftujëza ime, kurban!”

Sapo preku trupin e saj me duart e dridhura, plaka i dalloi vendet

ku e kishin rrahur e shembur, rënkoi kur vërejti se qe dobësuar e se i

ishte ashpërsuar qimja.

Shyta futi turirin në xhepin e përparëses së Maros e filloi të bluante

me nofulla, ndërsa plaka vështronte e mrekulluar herë fërgëllimin e trupit

të saj, herë sehirxhinjtë që tashmë po rrethoheshin. Ato të dyja, kafsha

e njeriu, po rrinin të strukura e të mbështetura tek njëra-tjetra, ndiqnin

frymëmarrjet, vështroheshin dhe kuptoheshin aq mirë me sy,

përdëlleheshin për njëra-tjetrën dhe, në të njëjtën kohë, prisnin me ankth

çastin e hidhur të ndarjes.

Çasti erdhi, ndoshta më parë nga ç’e kishin parandier. Çdo gjë u

krye aq shpejt! Mbërritën dy çobanë të rinj me nga një shkop të thantë.

Në fillim përdorën duart për të shkëputur kafshën nga plaka. Por, kur

nuk ia arritën kësaj (njërit i mbeti në dorë mjekra e Shytës), shkopinjtë

bënë punën e tyre mbi gëzofin e kuqërremtë.

Ulërimat e Maros u përzien me blegërimën therëse të kafshës. Më

pas në rrugicën e shkretuar dhe të errët u dëgjuan vetëm rënkimet e

plakës, e cila u ngrit me lebeti e u drejtua çalë-çalë në oborr. Njerëzit

ishin mbledhur përsëri. Njëri syresh ndali krahun e çobanit. Shyta kishte

ngordhur.

Plakës nuk i thanë, por ajo e kuptoi nga mërmërima revoltuese që

doli prej buzëve të tyre. Mblodhi të gjitha forcat e i dha trupit përpara.

Gjaku i pulsonte në tëmtha. U çapit deri te gardhi, u mbështet tek një

vastangar, e, me moskokëçarjen e një të dëshpëruare, tha: “Do të vdes

edhe unë”.

Zuri shtratin e s’ngriti kokë më. Erdhi i biri e mori me taksi.Vdiq tre muaj më vonë, kur filluan ngricat e para. Gjatë gjithë kohës kthente kokën nga mali dhe me mundim të madh ngrinte gishtin tregues.

Nga dy zgavrat e thelluara, sytë që shihnin në boshllëk, dukej sikur e

shponin malin tej për tej. Ditën që vdiq, në dritare trokëllitën disa kristale

të vogla bore.

Boston, 2004

KOSOVA – NJË SHTËPI MIKPRITËSE PËR AMERIKANËT

February 12, 2014 by dgreca

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

E takova në Boston mikeshen time, mjeken amerikane Xhenifer Keller, në nëntor 2001, disa javë pasi ekipi i saj ishte kthyer nga Kosova. Ajo më fali një kopje të revistës mjekësore “Dartmouth Medicine” në faqet e së cilës përshkruheshin përshtypjet dhe kujtimet e saj gjatë qëndrimit në Prishtinë. Revista kishte në ballinë fotografinë e zmadhuar të një nëne kosovare që ushqente për herë të parë fëmijën e saj me gji. Universiteti Mjekësor i Dartmouth-it në shtetin Nju Hampshire, USA, bashkëpunoi me Universitetin e Prishtinës,për të rindërtuar sistemin mjekësor universitar, pitalor dhe atë kërkues mjekësor në Kosovë. Ndër të parët që shkoi në Kosovë për hetimin e gjendjes, ishte John Balëin. M.D, dekani i Universitetit të Dartmouth-it, në verën e vitit 1999. Pasuan më tej profesorë e doktorë të specialiteteve të ndryshme mjekësore gjatë viteve 2000 e 2001. Duhen përmendur edhe të drejtat e studimit për të rinjtë kosovarë që studiuan së bashku me ata amerikanë në Universitetin Mjekësor të Dartmouth-it. Personeli mjekësor amerikan në Prishtinë u përball me shumë të papritura, probleme dhe situata të vështira në mjekimin e pacientëve. Paslufta e gjeti vendin me një system spitalor të mjeruar, i gjeti pacientët të sëmurë si shpirtërisht ashtu edhe fizikisht, pa ilaçe e mjete të tjera shërimi. Për shqiptarët nuk ekzistonte sistemi i kujdesit primar shëndetësor në dhjetëvjeçarin e fundit, kur ishin në fuqi serbët. Shume të sëmurë kronikë kishin mbetur pa mjekimet e nevojshme për vite e vite të tëra. Mjekët amerikanë u befasuan nga sëmundjesurpriza si tuberkulozi, ekinokokoza, parazitë të ndryshëm, infeksione të avancuara, kancere etj. Në bibliotekën e Universitetit të Prishtinës librat ishin vetëm në gjuhën serbe, ndërsa librat në gjuhën shqip e anglisht ishin shkatërruar. Pra, çdo gjë u nis nga e para duke u mobilizuar së bashku, miqtë amerikanë dhe mikpritësit kosovarë. Personeli mjekësor I Universitetit të Prishtinës dhe i spitalit, krijuan një atmosferë të ngrohtë bashkëpunimi e përfitimi me kolegët e tyre amerikanë.

NË KOSOVË AJO E NDJEU VETEN DY HERË NËNË

Ndodhet një kishë e vjetër në ishullin e Nahantit, Mass, diku në një shkëmb pranë bregut, e zhytur gjithmonë në mjegullën blu të oqeanit, ku, dikur, Presidenti amerikan Rusvelt mori pjesë në ceremoninë e martesës së djalit të vet. Në këtë kishë – muze shkoj çdo të diel jo vetëm për t’u falur, por edhe për të takuar miqtë e mirë nahantas, që ruajnë me nderim traditat e paraardhësve të tyre anglezë, në këtë ishull.

Në një nga të dielat e prillit 2001, pas shërbesës fetare, po pinim kafen në kafeterinë e kishës. Vura re se çifti Keller, burrë e grua, të moshuar, po afroheshin te tryeza jonë. Gruaja flokëbardhë, Martha Keller më foli me një zë të butë, tërë

mirësjellje : – “Dikush na tha se ju jeni nga Shqipëria. Ju lutemi, mund t’ju pyesim diçka rreth Kosovës?”

“Sigurisht,” – thashë unë, u ngrita në këmbë dhe tokëm duart të tre.

“Është një surprisë…, vajza jonë Xhenifer, që është doktoreshë, na njoftoi se së shpejti do të niset për në spitalin e Prishtinës,”- foli ajo me një zë që mundohej t’ia ulte dridhjen.

Në sytë e saj unë pikasa merakun e nënës. “Mos u shqetësoni,” – buzëqesha unë. “Kosova tani është vend i lirë.”

Në një copë letër vizatova shpejt e shpejt hartën e Ballkanit dhe shkrova emrat e shteteve. “Ja ku është Prishtina,”- u thashë. Patëm një bisedë të gjatë, të cilën e dëgjuan edhe nahantas të tjerë kuriozë. Çifti Keller donte më shumë informacion rreth këtij rajoni. Së fundi, Martha dukej pak më e qetë, ndërsa burrit të saj, mjekut Keller, gjatë gjithë kohës I ndehej në fytyrë një buzëqeshje miratimi.

Por Martha Kelleri u befasua për herë të dytë, ditën që vajza e saj Xheni mori aeroplanin për në Evropë.

Xhenifer Kelleri është një vajzë e mirë amerikane, me një fytyrë të fisme e të zgjuar. Ajo është një grua e mrekullueshme amerikane, e cila, disa orë para se të niste fluturimin për në Kosovë me bashkëshortin, u lajmërua me telefon nga mjeku I saj se ajo ishte shtatzënë. Ai e këshilloi rreptë që të mos e merrte këtë udhëtim të gjatë, mbasi ekzistonte mundësia e dështimit të fëmijës.

Mbas pesë vitesh martese, të gjitha çiftet janë disi të shtangura e të lumtura kur mësojnë se së shpejti do të presin fëmijën e tyre të parë. Ata dëshirojnë ta ndajnë këtë gëzim me familjaret e miqtë e ngushtë…Por Xheni dhe burri i saj vendosën

të mos i ndryshojnë planet e tyre. Ata e ndien dhe e ndanë së bashku gëzimin dhe të papriturën e këtij lajmi vetëm kur u ndodhën në aeroplan, ulur pranë njëri-tjetrit si dhe gjatë ditëve që qëndruan në Kosovë.

E pyeta Xheniferin për përshtypjet e saj nga Prishtina.” E para, dhe e paharrueshmja, ishte mikpritja e njerëzve të këtij qyteti”, – tha ajo. “Kosova është një vend i lirë e paqësor që po përballet me vështirësitë për të normalizuar gjendjen e pasluftes. Populli i Kosoves është i gëzuar dhe krenar, i ndërgjegjshëm për lirinë që fitoi vendi i tij. Atë natë që mbërrita në Prishtinë, – vazhdoi ajo, – isha mike e mjekes Natyra Karahoda, profesoreshë e fiziologjisë në Universitetin e Prishtinës. Vajzat e saj, Era dhe Jehona, më shëtitën e më treguan qytetin. Unë ndala hapat para një shtëpie ku ishte shkruar me shkronja të mëdha e të kuqe “Shtëpia e dëshmorit.”

Vajzat më sqaruan se kishte shumë shtëpi të tjera e apartamente të shkruara kështu, në shenjë nderimi për të rënët në luftë.”

Duke e parë Kosovën me “sytë e mjekësisë” mjekja Keller kishte mendime pozitive rreth shumë ndryshimeve pas luftës.

Personeli mjekësor ushtarak tani ishte kthyer në personel civil profesionist. Përsa i përket edukimit në shkolla mjekësore, ajo pohoi se serbët gjithmonë pengonin studentët shqiptarë të vazhdonin fakultetin e mjekësise. “Një nga studentët e mi”, –

tha Kelleri, kishte shumë kocka të trupit të thyera nga policët serbë, për të vetmin shkak sepse ai donte të studionte në fakultetin e mjekësisë.”

Jo vetëm si mjeke, por edhe si profesoreshë, Kelleri dha mësim në fakultetin e mjekësise, në Prishtinë. Ajo më tregoi se midis studentëve kosovarë vazhdonte studimet edhe Iliri, një i ri nga Maqedonia. Gjate prillit Iliri qëndroi në shtëpinë e tij në Tetovë duke studiuar për provimin e tij në lëndën e patologjisë pulmonare. Por ai e humbi provimin mbasi nuk erdhi në Prishtinë për shkak të luftës që zhvillohej në vendin e tij.

Kelleri u përball me shumë probleme e situata mjekësore në Kosovë, në një vend ku tensioni i “pastrimit etnik” kishte shkaktuar trauma të fuqishme e tmerre në banorët vendës.”Të sëmurët me tuberkuloz, – vazhdoi ajo,” – ishin të shumtë e shtoheshin gjithnjë, sidomos ndër radhët e ish- të burgosurve, për arsye të kushteve të këqia të jetesës në burgjet serbe.” Kelleri takoi shumë raste sëmundjesh në Kosovë që ishin të ndryshme nga ato që kishte studiuar ajo në Universitetin e Dartmouth-it.

Megjithëse shtatzënë, ajo punoi disa muaj me të sëmurët tuberkulozë dhe me të sëmurët me infeksione të zgjatura. Në një e-mail që Xhenifer Kelleri u dërgoi kolegëve të saj në Amerikë, shkruante:

“Ne duhet t’i pyesim kosovarët për çfarë kanë nevojë…e të na tregojnë se si mund t’i ndihmojmë…Ata nuk dëshirojnë pajisje e makineri mjekësore luksoze…Ata kanë nevojë për pajisje mjekësore të forta, që të mos prishen lehtë…dhe të mos kushtojnë shumë…”

Mjekët amerikanë, duke punuar edhe jashtë orarit, kanë dhënë një kontribut të madh për riorganizimin e spitaleve, për kompletimin e tyre me aparaturat e nevojshme, si dhe për mjekimin e shërimin e një numri të madh të sëmurësh. Në një e-mail tjetër Kelleri shkruante: “Nuk ka ditë që ndonjë pacient shqiptar, pa të parë në sy, të mos të të shtrëngojë dorën dhe të mos të të falenderojë me entuziazëm dhe dashuri për atë ç’ka bëre ti për atë. Sepse një pacient kosovar, i shëruar nga një mjek amerikan, e quan veten dy herë të shpëtuar nga Amerika e largët.”

Xheniferi më tregoi disa fotografi të marra gjatë aktivitetit të saj në spitalin e Prishtinës, në mësimdhënien në Universitet, si dhe gjatë vizitës nëpër fshatra.

“Më të shumtat e fotografive,”- i thashë, i keni midis fëmijëve e studentëve. Mos ka ndonjë lidhje kjo me gëzimin për bebin që ju ende mbani në trupin tuaj?”

Ajo qeshi e më tha se në Kosovë tashmë kishte një lindshmëri të madhe fëmijësh.Kolegët amerikane që punonin në repartin e obstetrikegjinekologjisë të spitalit, u ndodhën para të papriturash për shkak të numrit të madh të lindjeve brenda njëzet e katër orëve.

Kelleri pohoi se foshnjat lindnin pa arritur t’i pritnin mamitë, ndërsa krevatet e nënave vendoseshin edhe nëpër korridore.

Duke krahasuar nënat e reja kosovare me ato amerikane, mjekja amerikane arrin në përfundimin se nënat kosovare dine të kujdesen më mirë dhe janë më të afta e më me përvojë, për të rritur bebet e tyre të vogla.

“Natën e parë, si mjekë roje në repartin e lindjeve,”- tha Kelleri, -” m’u desh të përballoj 64 lindje.” Ajo përshkroi emocionet dhe ndjenjat e saj gjatë kohës që vizitonte grate shtatzëna.” Në Kosovë unë e ndjeva veten dy herë nënë,”- tha

ajo e mori frymë thellë,- “së pari, për fëmijen tim dhe, së dyti, për bebet e tjera. Unë ndiqja rrahjet e zemrës së fëmijës Brenda barkut të pacientes dhe më dukej sikur ato rrahje sinkronizoheshin me pulsin e zemrës së bebit tim.”

Unë vështrova fytyrën e saj. Shkëlqimi i syve gri të thellë rrezatonte mëmësinë.

“Unë e pëlqej punën time si mjeke, – tha ajo, – por edhe si nënë, të rris e të edukoj fëmijën tim. Kam menduar për një kohë të gjatë dhe i di vështirësitë dhe punën e lodhshme që kërkon rritja e një fëmije.”

Në Prishtinë Xheni ndiente vazhdimisht nevojën e të qenit pranë prindërve e shoqeve, për shkak të shtatzënisë. Ajo komunikonte përditë me e-mail me të shoqin, i cili, megjithëse ishte në Kosovë, nuk ndodhej në Prishtinë. Në mëngjes ajo ndiente vështirësitë e zakonshme të barrës, në spital punonte me të sëmurët tuberkulozë dhe maska që vinte në fytyrë për t’u mbrojtur, i shkaktonte të vjella e dhembje në stomak. Por ajo i kalonte në heshtje të gjitha këto, pa harruar qëndrimin për një kohë të gjatë në sallën e mjekut ku tymosnin duhan pa pushim. Ajo duronte e nuk largohej nga dhoma e mjekut, për të mos u dukur e pasjellshme, megjithëse e dinte se duhani dëmtonte fëmijën e saj. Prandaj asaj i pëlqente të rrinte disa orë të ditës jashtë, në ajrin e pastër. Por edhe këto orë ajo nuk i kalonte pa punë. Në krye të një grupi fëmijësh, të cilët ajo I pajiste me dorashka plastike, kryenin së toku pastrimin e territoreve të caktuara të qytetit dhe ky aktivitet quhej “Dita e pastrimit të Dardanisë.” Në shoqërinë me fëmijët ajo shkrihej njësh me gëzimin dhe sinqeritetin e tyre.

Xhenifer Kelleri dhe mjekët e tjerë amerikanë të ekipit të saj që vizituan Kosovën, përjetuan kënaqësi të veçantë jo vetëm se dhanë ndihmesën e tyre të specializuar, por sepse, në të njëjtën kohë, u miqësuan me kolegë dhe njerëz të thjeshtë dhe e ndien mikpritjen kosovare si një të papritur interesante e të paharrueshme në jetën e tyre. Ata ftoheshin e merrnin pjese e në festa të ndryshme kombëtare e familjare, duke mësuar shumë nga kultura, përvoja e jetës dhe traditat e mikpritjes. Ishte mjaft prekëse për mjeken Keller dhe mjekun Sahr pjesëmarrja në një ecje përkujtimore në këmbë, për nder të një studenti kosovar të mjekësisë, vrarë nga snaiperet serbë në vitin 1996.

Xhenifer Kelleri u bë “shoqe e pandarë” me mjeken kosovare Natyra Karahoda, duke e vizituar disa herë në shtëpi e duke kaluar çaste të bukura me dy vajzat e saj. Dhe miqësia shkon…e vjen. Fiziologjistja Karahoda, si dhe shumë mjekë të tjerë, u ftuan nga Universiteti i Dartmouth-it në pranverën e vitit 2001 në Amerikë për specializim.

U ndava me mjeken Keller duke u interesuar edhe një here për bebin e saj që do t’i lindte së shpejti. “Unë jam e lumturuar që po bëhem nënë. Një ditë, do t’i tregoj vajzës sime se ajo i kaloi muajt e parë të zanafillës së jetës së saj në Kosovë,”- tha ajo.

Unë nuk i bëra më pyetje; e kuptova dhe e ndjeva se bota e kësaj gruaje të re ishte e ngarkuar me kujtime miqsh, surpriza të bukura, gëzime, gjallëri, punë krijuese dhe bekime për të gjithë fëmijët.