Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DARDHARËT PËRKUJTOJNË BIRIN E TYRE VATRANIN JANI MELKA

by

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

Vetëm vdekja mundi ta shtrijë përtokë Jani Melkën, këtë lis të gjatë e të nurshëm, aktivistin dardhar, publicistin dhe atdhetarin, që ndërroi jetë me 5 shtator 2004, nga një sëmundje e rëndë. Me humbjen e tij, ai la në hidhërim të thellë bashkëshorten Zhaneta, dy djemtë, Klodin e Ilirin, me dy nuset e shtëpisë, Klodianën e Mariolën, nënën e Zhanetës, Izminin, si dhe shumë miq e shokë, dardharë e bashkatdhetarë me banim në Uster, në vise të tjera të Amerikës dhe në atdheun e largët.

Në agimrendjen e këtij shekulli, po humbim edhe disa nga të dashurit tanë. U ringjallen edhe një herë plagët e kurbetit të dikurshëm, kur vdekja, që merrte aq jetë kurbetlinjsh, tundte kambanat e kishave në të dy kontinentet, jehona e të cilave

përzihej me vajet e nuseve e të nënave. Këto kohët e fundit na kanë lënë mjaft dardharë e bashkatdhetarë, duke na kujtuar se ndodhemi në një vend të huaj dhe dhembjen e ndiejmë dyfish.

Jani lindi në fshatin Dardhë të Korçës më 11 korrik 1940, ku dhe kaloi fëmijërinë. Babai i tij, Kostë Melka, si shumë dardharë të tjerë, kishte emigruar në Amerikë qysh në fillim të shekullit të kaluar dhe shërbeu në ushtrinë amerikane gjatë

Luftës së Parë Botërore. Kosta u kthye në Shqipëri, në vitin 1939, të vizitonte familjen, por, për shkak të luftës, nuk mundi të kthehej përsëri në Amerikë. Jani pati fatin e madh të rritej me baba e nënë, fat që nuk e kishin shumë moshatarë të tij me baballarët që punonin në Amerikë. Babai i tij, një burrë I respektuar nga dardharët, e edukoi të birin me dashurinë për Dardhën, për traditat e vyera që trashëgonte fisi i dardharëve në breza. Jani, me natyrën e tij të ndjeshme e romantike, u rrit në mes të maleve të Dardhës, mes bukurisë që sjell behari me

lule, tek shkëlqejnë dëllinjat në diell, dhe dimri me dëborë, tek bubullojnë malet e shkrepat. U rrit bashkë me moshatarët, me lodrat e shumta të fëmijërisë. Ai ishte nxënës i dalluar në shkollën e bukur të Dardhës, e cila në ato vite ziente nga zërat

e gëzueshëm të fëmijëve. Por Jani dallohej nga nxënësit e tjerë të fillores për disa virtyte.

Më kujtohen ato vite të pasçlirimit, kur në shkollat tona mungonte çdo gjë: mungonin shkumësat, librat, fletoret, penat, boja e shkrimit etj. Ishte “luks” në qoftë se një nxënës sillte ndonjë send nga këto në klasë. Ndërsa ne luanim në rrugët e fshatit, vinim re Janin, të larë, të krehur e të veshur pastër, me një shishe të vogël bosh në dorë. Ai nuk luante si ne, por shkonte te kushërinjtë qe kishin bojë blu,“gushëpëllumbi,” për ngjyrosjen e leshit për qilima. Me sjelljen e tij të hijshme, djali I vogël i lutej zonjës së shtëpisë t’i hidhte pak bojë në shishe. Ajo ia plotësonte dëshirën dhe Jani kthehej në shtëpi tërë gaz, sikur mbante në dorë një thesar. Pasi e përziente bojën me ujë dhe shishja mbushej plot, ai lejonte që ta përdornin atë të gjithë nxënësit e klasës. Ndoshta ky detaj duket i parëndesishëm, por ai lidhet vetëkuptimthi me karakterin e fortë dhe këmbënguljen e të riut që çdo punë ta kryente në mënyrë të plote e të përsosur, si dhe me dëshiren e tij për të ndihmuar cilindo në nevojë. Kjo ndjenjë detyre e përkujdesjeje e shoqëroi atë deri në shtratin e vdekjes.

Me merakun për të ndihmuar familjen, kur u rrit, Jani vazhdoi shkollën e rezervave të punës dhe gjimnazin e qytetit të Korçës, pa u ndarë kurrë nga fshati i tij ku kthehej gjatë pushimeve javore e verore. Në Korçë ai punoi disa kohë si mekanik në parkun automobilistik. Më vonë, me deshirën për të vazhduar studimet e larta, në vitin 1964, u regjistrua në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Inxhinerisë dhe, pas katër vjetësh, në vitin 1968, u diplomua inxhinier mekanik.

Jani Melka punoi e drejtoi në disa rrethe të vendit, ku ndërtoheshin uzina e fabrika, si në Lushnje, Fier, Krujë; si inxhinier i ndërmarrjes së montimeve në Tiranë dhe mandej në Durrës, në ndërmarrjen e montimit të makinerive të rënda.

Ai vazhdoi të punonte me përkushtim edhe në vepra të tjera, drejtoi me zotësi, urtësi e korrektesë, plotësoi detyra të rëndësishme që iu ngarkuan, pa as më të voglën mëdyshje, deri në vitin 1993. Jani, kurdoherë i disiplinuar e i dalluar, u bë

një shembull për drejtuesit e kantiereve deri edhe për punëtorin e thjeshtë, sepse ai vetë ishte një punëtor i mbrujtur me dashurinë e respektin për njeriun, i gatshëm kurdo e kudo të ndihmonte të tjerët.

Po ashtu, Jani krijoi edhe familjen e tij shembullore. Ai u njoh e u martua me Zhaneta Plasën, vajzë nga një familje e dëgjuar në Korçë, bija e inxhinierit të talentuar të bonifikimeve në Shqipëri, Ilia Plasës. Ata u martuan në vitin 1975, duke krijuar një familje të nderuar e të respektuar nga të gjithë ata që i njihnin e i vlerësonin.

Jani erdhi familisht në Amerikë, si nënshtetas amerikan (nga babai i tij), në vitin 1993 e u vendos në qytetin e Usterit, qytet me tradita atdhedashëse. Qysh në fillim, ai u njoh me shumë dardharë e bashkatdhetarë, ardhur në Uster që nga shekulli i

kaluar, u familjarizua e u njoh nga afër me ta sidomos nëpërmjet kishës “Fjetja e Shen Mërise”, e cila është kthyer në një institucion që bashkon shqiptarët e që ndihmon emigrantët e posaardhur në Uster. Jani, i sjellshëm, i respektuar, xhentil, i

gatshëm për të ndihmuar cilindo, fitoi një popullaritet në banorët shqiptarë të Usterit, që rrallë mund ta arrijë një tjetër person. Janit iu propozua menjëherë të punësohej në kompaninë “Dimitria Delights” inc., pronarja e së cilës është

me origjinë shqiptare. Duke vlerësuar cilësitë e mira dhe disiplinën me të cilën punonte Jani, ajo e emëroi atë me detyrën e rëndësishme supervisor (përgjegjës), detyrë të cilën ai e mbajti deri në fund të jetës. Në vitet 1993-95, kur në Uster numri I emigrantëve ishte akoma i pakët, Jani ndihmoi pa u lodhur, me çfarë kishte mundësi, familjet e emigrantëve të rinj, për të filluar jetën e re në Amerikë. Ai i propozonte pronares së kompanisë që të punësonte shqiptarët e posaardhur dhe ajo,

me besimin dhe respektin që kishte për punën e Janit, nuk ia kthente fjalën. Puna në kompani ishte e lodhshme, kapitëse.

Punetorët gjatë gjithë kohës qëndronin në këmbë, duke gatuar brumin fillimisht e duke bërë byrekë e prodhime të tjera bekerie.

Kur Jani kthehej në shtëpi, ashtu si dhe intelektualëve të tjerë shqiptarë që punonin në kompani, mezi i pastroheshin flokët nga mielli i ngurosur në lëkurë. Kjo ka qenë dhe është Amerika ! Ajo thith energjitë e emigrantëve! Por Jani ka dhënë energjitë e tij jashtë mase…Ai punonte pa orar, punonte edhe atëherë kur nuk e paguanin, si vullnetar, sepse kishte merakun e cilësisë së prodhimit. Me pronaren shqiptare, me punëtorët e tij shqiptarë, me prodhimet e byrekëve shqiptarë për treg, me të folurit shqip gjatë procesit të punës, me bisedat për vendlindjen, qoftë edhe me lulet e beharit që kishte mbjellë në oborrin e godinës së kompanisë me farat që kishte sjellë nga fshati i tij, Dardha, Jani gojëmjaltë kishte krijuar një ansambël shqiptar, një vatër të ngrohtë atdhetare për ta pasur zili.

Qysh në fillim të jetës si emigrant, Jani Melka u njoh e u interesua për emisionet e radios së Usterit në gjuhën shqipe që jepen çdo të shtunë në “Ora shqiptare.” Ai e filloi si folës vullnetar, më vonë u bë miku e bashkëpunëtori i shqiptaroamerikanit

Dhimiter Stefo, i cili mbante dikur tërë peshën e radios. Pak nga pak, Jani filloi të merrte përgjegjësinë e emisionit. I përkushtuar për të dhënë sa më shumë informacione nga Shqipëria, ai sillte në emisionin e radios lajme të ndryshme e të larmishme për bashkatdhetarët. Nëpërmjet emisioneve të radios, ai u mundua të bashkonte bashkëfshatarët e tij nga Dardha për të rikrijuar shoqatën dardhare “Mbleta”, shoqatë që dikur e drejtonte Vasil Pani, kryetari i “Vatrës”.

Jani Melka së bashku me Sotir Panin, djalin e Vasil Panit dhe të ndjerin Koço Tollko, ringritën shoqatën“Mbleta,” e cila u shpall në piknikun e dardharëve në Southbric, me 26 gusht 2001. Por ishte Jani ai që e projektoi dhe këmbenguli për

rikrijimin e shoqatës. “Jani e mori seriozisht organizimin e shoqatës,- thotë Sotir Pani,- duke qenë i zgjedhur si sekretar I saj, “i zgjonte” nga gjumi të tjerët, i thërriste në mbledhje, ku shtronte probleme dhe jepte mendime për të kryer punë të vyera për shoqatën dhe jetën e kolonisë dardhare në Amerikë, që është vendosur kryesisht në Uster.” Edhe pse mjaft i sëmurë, Jani gjente forca të vinte në kishë rregullisht, të merrte pjesë në ndonjë takim të shqiptarëve. Kështu ai ishte i pranishëm në mbrëmjen tradicionale të shoqatës“Mbleta”më 29 dhjetor 2003.

Por shëndeti sa vinte e binte, ai hynte e dilte nga spitali me sy të trishtuar, e dinte që ndodhej në gjendje të rëndë shëndetësore, veçse dardhari optimist kurrë nuk e lëshoi veten, ai shpresonte se do të shërohej. Për habinë e të gjithëve, ai organizoi dhe mori pjesë në ceremonine e dekorimit të punonjësit të radios së Usterit, zotit Dhimiter Stefo, nga Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë.

Jani ishte aktivist shoqëror i talentuar, ishte i kudondodhur midis familjeve të emigrantëve të Usterit, në kishe ku ishte anëtar i nderuar i saj, në piknikë e në ekskursione, në festa e në gëzime familjare, në këngë e ne valle. Banorët shqiptarë të Usterit nuk mund ta harrojnë Jani Melkën; emri i tij, prania e tij do të jenë të gjalla kudo në qytetin e Usterit. Sa mbrëmje gazmore dëfrimi për shqiptarët organizoi dora e tij! Dardhari zemërdhëmbshur mendonte se shqiptarët e organizuar në festime masive e në darkëra me bashkatdhetarët, do të shuanin

mallin e dhembjen e mërgimit, do të harronin lodhjet e përditshme nga puna e hallet. Ai ishte ndihmës e aktivist jo vetëm i radios “Ora shqiptare,” por edhe përkrahës, me aq sa mundi, i emisionit televiziv në gjuhën shqipe.

Jani i donte shumë librat dhe një pjesë të kohës merrej me lexime. Kur kthehej nga vizita që bënte në atdhe, e sillte valixhen plot me libra; kur dikush dëshironte t’i bënte një dhuratë, ai ia priste shkurt: “Më bli një libër”. Kur kthehej vonë nga puna, ngulej në karrige, duke shfletuar gazetat “Illyria” ,”Dielli” dhe gazetat

e tjera shqiptare, për të përpiluar lajmet e emisionit të radios.

Atij, gjithashtu, i pëlqente të shkruante artikuj në gazeta; ka qenë një nder bashkëpunetorët e parë të gazetës “Illyria” dhe e ka ndihmuar këtë gazetë, duke i dërguar informacione e fotografi për veprimtarinë e shqiptaro-amerikanëve të hershëm të Usterit. I pëlqente të shkruante për Dardhën dhe gëzohej, kur gjente në shtyp artikuj për dardharët. Dashurinë e tij për vendlindjen, për Dardhën, ai e shprehte menjëherë sapo të takonte një bashkëfshatar ose të bisedonte në telefon. Ai jetonte shumë me kujtimet e vegjëlisë në fshatin e tij të dashur. Sa herë kthehej nga Shqipëria, Jani më telefononte nga Usteri e më tregonte se si kishte kaluar para shtëpisë sime e më sillte “të falat” e saj, ose si ishte shembur një mur i oborrit të shkollës së fshatit dhe, me interesimin dhe pjesëmarrjen e tij, dardharët e kishin ngritur përsëri, ose përshkruante bukurinë e korijeve erëftohta të Dardhës…

“Nuk do ta harroj kurrë,- thotë Sotir Pani,- gjestin që bëri Jani me gruan e tij në qershor të vitit 2002. Ai ndodhej në Dardhë për një vizitë, siç bënte zakonisht, dhe, për kujtim të babait, nënës dhe motrës së vdekur, dha një meshë përshpirtjeje

në kishën e Shen Gjergjit të Dardhës, si dhe shtroi një darkë me 60 të ftuar në një nga restorantet e fshatit. Në atë darkë Jani Melka mbajti një fjalim shumë kuptimplotë, që na bëri përshtypje neve pjesëmarrësve që u ndodhëm aty.”

Në muajt e parë të vitit 2004, gjendja shëndetësore e Janit u keqësua mjaft, hyri në një rrugë pa shpëtim, por ai nuk e lëshoi veten. Ishte një e papritur për familjarët, për miqtë dhe për ata që e njihnin, kur ai vendosi të bënte një udhëtim në Shqipëri, në qershor 2004, gjë që mjeku nuk ia pranoi. Por Jani me mendje e zemër jetonte me dashurinë për fshatin e tij, Dardhën. Ndoshta, refreni i këngës që ai e pëlqente aq shumë dhe e këndonte nëpër piknike e festa familjare, sikur e ftonte të kthehej:

Pra eja, ti eja,

Në Dardhën e bukur,

Në pyjet e gjelbra

Do ndjehesh i ri…

Zhaneta, gruaja e tij e dashur që nuk iu nda asnjë çast, tregon se Jani gjithnjë optimist, kishte njëfarë shprese se në vendlindje gjendja e tij do të përmirësohej, do të ndodhte ndoshta një mrekulli. I shoqëruar nga Zhaneta, vizitoi Durrësin, ku ka

shtëpinë, më tej Tiranën, Korçën e së fundi Dardhën. Kudo u prit me dashuri e dhembje nga të afërmit e të njohurit e tij, kur e panë se si e kishte shndërruar sëmundja trupin e tij, dikur të shëndetshëm e tërë gjallëri. Zhaneta tregon se me sa vështirësi ai e përballonte sëmundjen tashmë, çdo orë, çdo çast.

Megjithatë, i bëri të gjitha nderimet në fshatin e tij, në Dardhë, ashtu siç e kishte planifikuar. Vizitoi shtëpinë e prindërve, ku tani banonte një tjetër pronar, trokiti në derën e një miku dardhar, të cilit i kërkoi pak mjaltë bletësh me gjithë hoje, që

ka aromën e borigave. Kudo ishte i mirëpritur nga dardharët, të cilët ia hapnin dyert e shtëpive e mundoheshin t’i gatuanin diçka nga kuzhina e fshatit, për të cilën e kishte zënë malli.

Duke tërhequr këmbët nga pafuqia e dhembjet e padurueshme, ai vizitoi edhe varrezat e fshatit, puthi gurin e ftohtë mbi varrin e babait të tij Kosta, vuri lule mbi varret e familjes e qau me dënesë. Mbasi u qetësua pak, tregon e shoqja, ai lexoi me radhë emrat e shkruajtura në kryqe, që i njihte të gjithë. Qëndroi para

varrit të folkloristit dhe këngëtarit dardhar Koci Zdruli, i cili mblidhte dikur në shtëpinë e tij djelmurinë e fshatit dhe këndonin të shoqëruar nga kitarat e mandolinat. Kushedi ç’mendonte Jani atë çast, para varreve të babait, gjyshërve e

bashkëfshatarëve! Pasi e përqafoi disa herë gurin e babait, kaloi midis varreve duke qarë, ashtu i sëmurë, i këputur, doli nga varrezat duke u hedhur sytë e përlotur shtëpive të Dardhës, rrugëve me kalldrem, krojeve që rridhnin ujë të ftohtë, u freskua duke larë fytyrën. Zhaneta tregon se, duke u takuar me bashkëfshatarët, u la disa porosi për punët e fshatit. Hipi në veturë dhe u nis, ashtu, i sëmurë e i drobitur fizikisht e shpirtërisht, qëndroi për pak minuta në sheshin e valleve, lart,

te kisha e Shen Thanasit, ku, sikur iu fanit një grup vajzash të fshatit, veshur me xibunet dardhare, që po luanin vallen “Njëzet e pesë gersheta” në ditën e Shen Mërisë e ato ia tundnin shaminë e i jepnin lamtumirën. Hodhi sytë në malet e Gramozit, në pyjet që rrethojnë Dardhën, në korijen e bukur të Shen Pjetrit, u

kthye e pa Gurin e Vjeshtës, u la shëndetin, e dinte qe nuk do t’i shihte më, bëri kryqin përpara kishës së Shen Thanasit dhe kishës së Shen Pjetrit dhe u nis për në Korçë….Të nesërmen a të pasnesërmen mori rrugën e gjatë për të ardhur në Amerikë, në Uster, ku e prisnin tërë merak fëmijët, të afërmit e miqtë. U shtrua menjëherë në spital, ku e vizitonin të gjithë dhe s’mbeti pa u dhënë nga një porosi të gjithëve, megjithëse të folurin e kishte të vështirësuar.

Sotir Pani tregon për bisedën telefonike me spitalin…”Soto, -i thoshte Jani,- jam shumë i sëmurë…Ç’ po bën ti me shokët?

Pse s’po ecën shoqata jonë?…Mos rri indiferent…ta lë amanet “Mbletën”…unë nuk dal dot më…s’kam fuqi…”

Jani nuk kishte fuqi të merrte pjesë në piknikun e “Mbletës” të dardharëve, me 22 gusht 2004, por me mendjen aty, me dashurinë për dardharet, me Dardhën në mendje dhe në gojë,shkroi një përshëndetje për bashkëfshatarët që merrnin pjesë

në piknikun e shoqërisë “Mbleta.” Jani nuk ishte në piknik me trup, por ishte me mendje e zemër mes bashkëfshatarëve. Atë ditë nuk këndonte si një vit më parë, por vuante nga dhembjet, vuante nga dëshpërimi, shtrirë në krevat, pranë Zhanetës së tij që i shërbeu e u lodh për të. Në luftë me vdekjen fitoi vdekja, jo ai; me 5 shtator 2004, Jani mbylli sytë. Lajmin e dhembshëm e mësuan dardharët këtu në diasporë e larg, në atdhe. Kambana e kishës së Dardhës dha lajmin me tingujt e saj vajtues, tinguj që, veç njerëzve, i dëgjuan malet, korijet e lëndinat e Dardhës.

Humbja e Janit shkaktoi dëshpërim në radhë të parë në familjen e tij, tek bashkëshortja Zhanetë dhe dy djemtë. Klodi e Iliri janë krenarë për atë baba që i rriti e i edukoi e do të çojnë në vend amanetet që ai u la para se të mbyllte sytë. Dy vëllezërit më tregonin për sakrificat që bëri Jani për t’i shkolluar ata.

“Në Amerikë nuk keni ardhur të fitoni një copë bukë,-u tha Jani djemve,- por të shkolloheni, të pajiseni me diploma e të punoni në profesionin tuaj.” Klodi ka mbaruar kolegjin për biznes, ndërsa Iliri kolegjin për inxhinier elektronik. Të dy

punojnë në zanatin e vet, që e kanë fituar me djersë dhe ia dinë për nder të atit që këmbënguli aq shumë. Jani ndihej krenar për “investimin” e madh që kishte bërë gjatë viteve për edukimin dhe arsimimin e tyre.

Kur i telefonova zotit Anton Çefa, editorit të gazetës “Dielli”, dhe e lajmërova për vdekjen e Jani Melkës, atij iu duk sa I papritur aq edhe dhembjeshkaktues ky lajm.“Është një humbje jo vetëm për familjen,-tha ai,- por edhe për diasporën shqiptaroamerikane…

Më kujtohet,-vazhdoi ai,- në pranverën e vitit 2002, me rastin e ceremonisë së 90-vjetorit të themelimit të federatës “Vatra”, erdhi edhe Jani së bashku me të shoqen,

Zhanetën. Në banketin që u shtrua, folën shumë pjesëmarrës, por unë nuk do ta harroj fjalimin e Jani Melkës, i cili ishte I entuziazmuar – ndoshta më i entuziazmuari nga të gjithë pjesëmarrësit – për kontributin që ka dhënë dhe jep “Vatra” për çështjen e shqiptarizmës. Po ashtu, ai ishte optimist se “Vatra” do të luajë një rol të rëndësishëm në dobi të zhvillimeve demokratike në Shqipëri dhe të krejt çështjes kombëtare.” Jani ka qenë vazhdimisht i lidhur me redaksinë e gazetës “Dielli,” duke dërguar letra e korrespondenca, duke dhënë informacione

me telefon ose me internet. Zoti Anton Çefa vlerësoi lart veprimtarinë atdhetare të dardharëve që kur kanë vënë këmbë këtu një shekull më parë me Sotir Pecin, Josif e Vasil Panin e të tjerë. Edhe sot, ata vazhdojnë të ecin me përkushtim dhe sakrifica në gjurmët e traditës së tyre. Një shembull kuptimplotë është jeta dhe veprimtaria e Jani Melkës.

Jani u shua përgjithnjë në ditët e vakëta të vjeshtës së parë,por kujtimet që na lidhin me të, nuk do të kalojnë në rrugën e harrimit. Në fjalimin e varrimit, Sotir Pani, midis të tjerash, tha: “I dashur Jani! Ne dardharët që të donim e të respektonim aq tepër, do ta ruajmë emrin tënd në zemër, do t’i ruajmë

kujtimet që lidhen aq shumë me emrin dhe punën tënde që lë pas…Do të plotësojmë disa amanete që na lë…Mungesa jote do të ndihet shumë si në familje, si tek ne shokët e miqtë… I përjetshëm kujtimi…”

Tani që ka ardhur pranvera, ne dardharët e rajonit të Bostonit dhe të qytetit të Usterit e përkujtojmë Janin, bashkëfshatarin tone të paharruar dhe i çojmë te varri një buketë me lule të freskëta.

 

TAKIMI ME GRUAN E PARË AMERIKANO – INDIANE

by

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

“Gratë, të cilat i rritin shoqërisë shtatin shpirtëror, janë zemra e kombit”/
M E G I S I/
Kur mbërrita në fillim në SHBA, gjatë leksioneve të para në kolegj, mësova nga shoqet e mia studente se Organizata e Gruas (paskësh edhe këtej të tillë!) organizonte shpeshherë aktivitete të ndryshme kulturore mjaft interesante e argëtuese. Ja një prej tyre. Ishte varur një lajmërim në stendën kryesore: “Javën që vjen, hapim diskutimin krijues mbi jetën dhe rolin e grave amerikano-indiane. Do të ftohet në kolegj grupi i grave indiane të Cope-Codit për të paraqitur festat
e tyre të vallëzimit gjatë ditëve të “Pow-Wow.” Me këtë rast,sipas dëshirës, mund të vini të përgatitur për të diskutuar.”
Ky lajm ma nxiti akoma më shumë kërshërinë time prejvitesh për t’i njohur nga afër e për të mësuar më shumë rreth këtij populli. Deri ne vitin 1994 indianët i kisha parë vetëm nëpër filmat amerikanë ose kisha lexuar për ta nëpër libra dhe
më dukeshin njerëz joreale, sidomos gratë e tyre, të heshtura, mistike, me ato tiparet e ngrira të fytyrës e trupat si statuja, si të ardhura nga një botë e panjohur.
Vendosa jo vetëm të shkoja në këtë takim, por edhe të merrja pjesë në diskutime, sepse nuk doja ta ndieja veten më poshtë nga studentët e tjerë. Në ditët që pasuan, ulesha me orë të tëra në tavolinën e bibliotekës, shfletoja me radhë libra, revista,
albume etj., prej të cilave mësova një mori historish, evidencash, luftërash, ngjarjesh interesante e traditash fetare e sociale rreth jetës së indianëve.Të dhënat, të cilat do t’i përdorja për shkrimin tim, i përpunova e i pasurova më vonë e po i jap të renditura më poshtë, duke menduar se i interesojnë edhe lexuesit.

SHËNIME RRETH JETËS SË GRAVE AMERIKANO – INDIANE

Shumë etnohistorianë kanë shkruar për gratë amerikano-indiane,studime që lidhin të kaluarën me kohën e sotme të tyre, duke përshkruar jetën, kulturën dhe historitë e atyre grave në veçanti dhe të mbarë popullsisë indiane në përgjithësi. Për më tepër, një numër grash amerikano-indiane kanë shkruar autobiografitë e tyre, të lidhura me jetën e grave të tjera të tribusë që i përkasin. Lind pyetja, pse kaq shumë libra e botime, kërkime e studime, rreth jetës së grave indiane? Sepse prapa
racës, gjinisë e klasës, ndërthuren elemente të tjera, të ndryshme nga një tribu tek tjetra. Dy nga elementet më kryesorë që dallohen tek gratë amerikano-indiane janë: perceptimi unik I vetvetes dhe ndryshimet në kulturën e tyre.
Jeta e grave indiane ishte e lidhur drejtpërdrejt me bindjen fetare të tyre dhe besimin në dukuritë e natyrës. Interesante është imagjinata me të cilën indianët e shpjegojnë fillimin e jetës njerëzore në Tokë. Indianët nuk e pranojnë konceptin biblik që gruaja është formuar nga burri. Përkundrazi, ata besojnë se
gruaja e burri janë krijuar në të njëjtën kohë. Indianët, në mitologjinë e tyre Irokuois, besojnë se origjina e tyre vjen nga njerëzit e qiellit. Ata tregojnë se, papritur, ra nga qielli në tokë një grua shtatzënë. Pasi lindi një vajzë, ajo takoi Turtulin e Madh, një nga banorët origjinalë të Tokës. Ajo u martua me të
e lindi shumë fëmijë, të cilët ishin gjysmë qiellorë e gjysmë tokësorë. Ndoshta, kjo histori joreale është e lidhur me faktin se, para s’dihet se sa mijëvjeçarësh, shumë nomadë, endacakë dhe kafshë udhëtuan nga Siberia deri në Alaskë, duke ecur
mbi akullin e ngrirë. Atë kohë ngushtica e Beringut ishte e kalueshme nga këmbësorët.
Të porsaardhurit, indianët primitivë, jetonin kryesisht me gjahun dhe me disa barishte të egra. Ata jetonin në tribu të ndryshme, me përbërje fetare të dallueshme, me gjuhë e tradita të ndryshme të jetesës. Por në përgjithësi, gratë kanë qenë më
të nderuara se burrat, më të mbrojtura, dhe të pajisura me autoritet ushtrues në jetën civile dhe në ceremonitë fetare. Fjala e tyre ishte e padiskutueshme për zgjedhjen e vendit ku do të vendosej tribuja, në varësi nga konditat e mjedisit dhe ato atmosferike dhe për marrëdhëniet ekonomike midis anëtarëve të një familjeje e midis familjeve të tjera. Ato luajtën një rol të madh në zhvillimin e ecjen përpara të ekonomisë së tribuve të tyre.
Një faktor tjetër që e bënte gruan të rëndësishme ishte
familja. Shumica e familjeve indiane ekzistonin në shoqërinë e
matriarkatit, të udhëhequra gjithmonë në linjën femërore si,
në tributë e jugut: Creek, Chocta, Chickasa; në tributë e Great
Plain: Paunee, Hidatsa, Mandan, Oto, Crou dhe tribu të tjera
Siouan; në jugperëndim: Navajo dhe një numër tribush të
quajtura Pueblo, përfshi dhe tributë Hopi, Laguna, Acona dhe
Zuni. Çdo anëtar i këtyre tribuve i përkiste një klani dhe ishin
të ndaluara martesat brenda klanit. Nëna, kryetarja e familjes,
zotëronte të gjitha mallrat që ndodheshin brenda kasolles së
familjes dhe kishte të drejtën e saj që këtë pasuri ta ndante
midis djemve e vajzave të saj, kur të vinte dita. Gruaja
gjithashtu zotëronte aftësi edhe për të ndërtuar shtëpinë e saj.
Ajo mbante përgjegjësinë për punimin dhe kultivimin e tokës,
për përgatitjen e ushqimit, për qepjen e veshjeve prej lëkure,
qepjen e qëndisjen e dhuratave të vogla që jepeshin gjatë
festimeve, si dhe sigurimin e nevojave të tjera që kishte banesa.
Në tribunë Pueblo, shtëpia i takonte nënës dhe bashkëshorti
vinte të jetonte tek ajo. Kopshtet, gjithashtu, i përkisnin nënës
dhe më vonë ato i zotëronin të bijat. Në tribunë Zuni, gruaja
ishte anëtare e asamblesë fetare që përbëhej nga nëntë persona.
Kur një grua indiane me fëmijë humbte bashkëshortin, caktohej
nga tribuja një burrë i ri, i cili duhet ta ndihmonte detyrimisht
atë, duke kryer punët e vështira që ajo s’ishte në gjendje t’i
përfundonte.
Kur udhëheqësi i një tribuje ishte grua, ajo ishte përgjegjëse
për të gjitha punët që kryheshin në tribu, si dhe ishte ruajtësja
e thesarit të tribusë.Ajo kishte fuqinë të dënonte me vdekje ose
t’ua falte jetën të burgosurve. Kishte gjithashtu gra oficerë që
ishin nën urdhërat e gruas udhëheqëse. Familja më e
rëndësishme e një klani quhej “Ohuachira”, në krye të së cilës
qëndronte një grua. Disa kronika të hershme të të bardhëve i
emëronin këto gra si “mbretëresha” ose si “princesha.” Është
botuar prej tyre historia e njërës prej princeshave, e quajtur
Cacica, që qeveriste provincën indiane në Karolinën e Jugut.
Cacica zotëronte të gjithë pasurinë e provincës, veshjet e
kushtueshme prej lëkure e shalla zbukuruese të grave etj. Mbi
të gjitha, ajo mbante në kokë një kurorë të stolisur me perla.
Kur mbi popullin e saj ra epidemia e kolerës, Cacica i shiti
perlat e saj të shtrenjta e me paratë bleu ilaçe me të cilat shëroi
njerëzit e saj.

Nga ana tjetër, tributë Omaha, Ponca, Iova, Kansa dhe
Osaga janë të njohura për klanet patriarkale, megjithatë gratë
luajnë një rol të padiskutueshëm organizativ e shoqëror në
strukturat sociale. Kështu, brenda klanit formohen shoqëritë e
grave për mosha të ndryshme, p.sh. shoqëria e grave që jetojnë
vetëm ose shoqëria e grave të veja, shoqëria e grave për qëndisje,
për qepje veshjesh si dhe për veprimtari të tjera profesionale. E
kundërta ndodh në tributë Cree të Northen Forest ose në tributë
Shoshoni të Rocky Mountains dhe në tribunë Karankaua, që
janë tribu tipike ku gruaja ishte skllave e burrit. Ato
konsideroheshin anëtaret e fundit në familje që s’kishin asnjë
vlerë. Bashkëshorti në tribunë Shoshoni ishte monark absolut
mbi gruan e vajzat, ai zotëronte çdo pasuri të tyre dhe kishte
të drejtë t’i ndërronte me qënie njerëzore të tribuve të tjera,
sipas pëlqimit të tij. Gratë punonin e robtoheshin gjithë ditën e
kryenin punët më të rënda. Disa nëna arrinin deri aty sa i vrisnin
fëmijët e porsalindur, në qoftë se ishin vajza, për t’i shpëtuar
një herë e përgjithmonë nga mizerja e jetës që i priste.
Është fakt i njohur historikisht se tributë indiane ishin
gjithmonë në rreziqe të paparashikuara, të gjithë indianët
jetonin vazhdimisht nën rrezikun e një sulmi, goditjeje të
befasishme. Burrat ishin të detyruar, natë e ditë, të përgatiteshin
për luftë mbrojtëse. Gratë qëndronin brenda, kujdeseshin për
fëmijët, përgatitnin ushqimin, qepnin rrobet prej lëkure dhe
opinga mokasine, paketonin plaçkat për udhëtime ose
shoqëronin burrat gjatë gjuetisë së kafshëve të egra. Po ashtu,
gratë kultivonin zarzavate në kopshtet e shtëpise ose mblidhnin
arra, manaferra e rrënjë bimësh të egra nëpër pyje, si dhe rritnin
pranë shtëpise kafshë të vogla e zogj të kapur me cark. Ushqimi
i indianëve ishte i shëndetshëm e i pasur në mish, perime, fruta,
arra e peshk, i balancuar më së miri sipas porcioneve.
Sipas studiuesve, gratë gjithmonë do të aktivizoheshin edhe
në punë që u përkitnin burrave të zotë, p sh në tributë e Great
Plains kishte gra që shkonin në gjuetinë e bufalos. Gratë ishin
gjithashtu arkitektet dhe ndërtueset e shtëpive në tributë e
Pueblosë dhe Navajos, ku ngritja e shtëpive me purteka dhe
bar të gjatë ishte një praktikë e njohur gjerësisht. Gratë në
tribunë Iova, në Illinois, kultivonin misrin, pa përdorur plugun
dhe kafshët tërheqëse. Pas punës ato merrnin pjesë në një
numër pa mbarim ceremonish e festash dhe në funksione të
tjera sociale, prej të cilave burrat ishin përjashtuar.

Argëtimet, jeta intime dhe jeta me bashkëshortin, për gratë
indiane, ishin absolutisht të lidhura me forcat e mbinatyrshme.
Në shumë tribu, vallëzimi në grup u hante shumë kohë grave.
Por vallëzimet kishin kuptim simbolik e mistik. Një nënë duhej
t’i mësonte vajzës të gjitha llojet e valleve, si dhe kuptimin që
shprehte çdo rit. Sipas refleksioneve indiane, Toka është Nëna,
Dielli është Babai dhe Hëna është Gjyshja jonë. Hëna jep urdhër
për të rregulluar ciklet mujore të femrave në të gjithë botën.
Kështu, menstruacionet e femrave indianët i shpjegojne si
ndikim të forcave të mbinatyrshme. Në qoftë se ndodhte ndonjë
shkatërrim ekonomik, ai ishte i lidhur me ciklin mujor.
Përkundrazi, në disa tribu të tjera, kur një vajzë i vinin
menstruacionet e para, ishte një ngjarje që festohej në ritet fetare
me vallëzime e me bujë.

Të gjithë indianët kishin standarde morale që ishin bazuar
në ritet e traditat e jetës, në mjedisin e banimit dhe në kushtet
ekonomike, në nevojat fizike të çdo anëtari të tribusë. Blerja e
nuses ishte një praktikë e përgjithshme. Një burrë indian e blinte
nusen duke i falur dhurata familjes së saj, për shembull, rroba,
ornamente, sende të vyera dekorative, varka dhe harqe e
shigjeta. Në disa tribu, dhuratat me të njëjtën vlerë
shkëmbeheshin ndërmjet krushqëve të nuses e të dhëndrit. Në
qoftë se bashkëshortja trajtohej keq ose ishte e pakënaqur nga
martesa, ajo ishte e lirë të shkonte dhe, pas ndarjes, burri e
gruaja kishin të drejtë të martoheshin përsëri.
Miratimi për martesë i djalit ose i vajzës i përkiste vetëm
familjes. Në fakt, më tepër vendoste kontrata me përfitim të
dyanshëm midis familjes së dhëndrit dhe asaj të nuses, se sa
vendosnin vetë ata, çifti. Sigurisht, për zgjedhjen e nuses ose
të dhëndrit nderi u takonte vetëm të moshuarve. Blerësi,
bashkëshorti që blinte nusen, nuk kishte të drejtë ta shiste atë
ose ta jepte përkohësisht si prostitutë. As ta rrihte e keqtrajtonte
atë ose ta vriste. Të posamartuarit kishin të drejtë të vendosnin
vetë për jetën sociale e mbarëvajtjen e familjes së re, të përdornin
të ardhurat e tyre ekonomike e të ndanin çdo gjë së bashku,
sipas rregullave e riteve të vendosura nga banorët e tribusë.
Në tribunë Navajo asnjëherë nuk martoheshin dy të rinj brenda
një klani, edhe kur ata binin në dashuri me njëri-tjetrin.
Poligamia ishte praktikuar pothuaj nga e gjithë popullsia
indiane. Përjashtim interesant nga ky ligj përbënin vëtem dy
tribu Pueblo të perëndimit, Zuni dhe Hopi, ku sundonte
monogamia. Një martesë e fshehtë ose një divorc i fshehtë, nuk
ekzistonte në tributë indiane. Çdo martesë e çdo divorc duhej
të merrej vesh nga gjithë të rriturit e tribusë ose çiftet që shkelnin
rregullin, duhej të dënoheshin egërsisht. Disa herë, çifti i
posamartuar jetonte së bashku me prindërit e njërit ose tjetrit.
Një burrë nga tribuja Apach nuk i fliste kurrë së vjehrrës dhe
babanë e nuses e trajtonte me respekt të madh.

Qysh me ardhjen e evropianeve të parë në kontinentin
amerikan, indianët vendës u cilësuan me një emërtim të ri:
“amerikano-indiane.” Marrëdhëniet “të bardhë – indianë” për
tre shekuj luajtën një rol themelor në ndryshimin e kulturës së
indianëve, veçanërisht, për gratë indiane. Karl Marksi ka
shkruar se, kur kolonizatorët e bardhë u vendosën në tokën e
re, gratë indiane, që më përpara kishin një status inferior ndaj
burrit, u bënë skllave për herë të dytë nga kolonizatorët. Si
pasojë e kolonializmit, indianët vuajtën tmerret e genocidit,
humbën tokat e tyre, u detyruan të bënin jetën e nomadit,
humbën jetën në masë nga sëmundjet e nga luftërat. Po ashtu,
martesat jashtë tribuve dhe përhapja e traditave kulturore e
fetare dhe e sistemit social, sollën një ndryshim në kulturën
tribale deri në konfuzionin e identitetit.

Nga libri autobiografik “Papago Woman,” (1936) i Maria
Chonas, mësojmë për tribunë Papagonia, shtëpinë tradicionale
të popullit të saj në shkretëtirën jugperëndimore të Arizonës
dhe në Meksiko. Në këtë libër Chona përshkruan tri përvojat e
jetës së saj: kujdesi për shtëpinë, të mësuarit dhe praktikimi i
aftësive femërore të traditave të Papagos. Qysh e vogël Maria
vraponte të mbushte ujë në shkretëtirën misterioze prapa
katundit, vend nga i cili ajo ruan në kujtesë historira, mite,
legjenda e përralla të treguara nga gjyshërit e saj. Në librin
autobiografik Maria demonstron rreptësinë dhe forcën e
zakoneve tradicionale të grave indiane brenda për brenda
shoqërise ku ato jetonin. Por ajo vetë filloi ca nga ca, të thyente
disa prej këtyre rregullave, p.sh. ajo e quajti veten mjaft të lirë
që ta linte shtëpinë e burrit kur ai u martua me një grua të
dytë. Gjithashtu ajo këmbënguli që gratë të liroheshin nga një
pjesë e punëve robtuese stereotipe që u përkitnin vetëm
femrave. Maries i dëgjohej fjala, sepse ishte e bija e kryetarit të
tribusë së Papagos, Co Quien, i dëgjuar në histori. Maria Chona
u cilësua si një udhëheqëse e sprovuar e grave indiane, duke
ngritur lart kulturën e tribusë Papago.
Chona i tregoi historitë e saj në vitin 1981, në moshën 90
vjeç dhe ajo ishte e vëmendshme rreth ndryshimeve që
ndodhnin në shoqëri. Gjatë takimit qysh në fillim me njerëzit e
bardhë asaj i bënë përshtypje dy gjëra, alkoolizmi dhe
katolicizmi. Gjithashtu, ajo kujtonte ditën kur përdori jastëkë
e kuverta për të fjetur.

Një tjetër autobiografi është shkruar nga gruaja indiane
Winnebago, e quajtur Mountain Wolf Woman, libër i botuar
me 1958. Ndryshe nga Maria, Mountain Wolf Woman, 75 vjece,
nuk e shkroi vetë librin, por zërin e saj e regjistroi redaktori i
shtëpisë botuese. Ajo fliste anglisht dhe përqendrohej më tepër
në krahasimin e jetës së burrit dhe të gruas indiane, të lidhura
me ndryshimin e vazhdueshëm të kulturës së shoqërise indiane.
Ajo tregon se me 1832, mbas “luftës së zezë”, indianët
Winnebago lëvizën në drejtim të verilindjes së Iowas. Në vitin
1848 pati një rritje të numrit të ardhësve të bardhë në Iowa
dhe tribuja e Winnebagos u largua përsëri, kësaj radhe në
perëndim të lumit Misuri. Por me 1863 Winnebagot u hipën
varkave e lundruan në drejtim te lumit Minesota, në territorin
e Dakotës, dhe udhëtimi i fundi shpërngules është Nebraska,
në Thurston County. Mountain Wolf Woman shpjegon se disa
shkaqe të tjera të lëvizjes së tribusë kanë qenë edhe gjetja e
punës për burrat, bashkimi i familjes ose nevoja për t’u kujdesur
për fëmijët e nipërit. Ajo e cilëson veten më tepër si transmetuese
të kulturës indiane midis jetës së popullit të saj dhe brezit të
ardhshëm. Ajo përsërit gjithë kohën: “Respektoni njerëzit e
moshuar, kështu nëna e babai na këshillonin ne, fëmijët. Ne i
respektonim pleqtë, por sot nuk ekziston një respekt i tillë.”

Nga rrëfimet e Mountain Wolf Woman mësojmë rreth
ndryshimeve në shoqëri qe ajo mbikqyri gjatë jetës së saj,
ndryshime të simbolizuara që nga luga metalike e kuzhinës.
Babai im, tregon ajo, nuk kishte nevoje të merrte liçense për të
gjuajtur një sorkadhe. Në lidhje me besimet fetare ajo tregon
me humor se midis një përzierjeje prej tri fesh të ndryshme në
fenë e saj, ajo nuk di cilën të zgjedhë më parë . Ajo praktikon
shërbesën fetare të ceremonive të Winnebagos, duke perfshire
vallen e skalpit dhe vallen e mjekimeve tradicionale. Së dyti
ajo, ndiqte shërbesën fetare të kristianëve dhe, më vone, kishën
amerikane në Nebraska. Kështu, kur Mountain Wolf Woman
vdiq, për të u falën e u lutën tre priftërinj të ndryshëm.

Ndryshimi i kulturës së jetesës së grave indiane, sot ka
tërhequr vëmendjen e shumë autorëve. Sipas studiuesit
Mihesnah, identiteti i grave indiane, vlerat e kulturës së tribuve,
rolet e gjinisë dhe dukjes, nuk mbeten statike, pasi indianët
përvetësuan vlerat e reja të sistemit shoqëror. Anëtarët e së
njëjtës tribu, shpesh, për nga gjendja dhe të ardhurat
ekonomike, u përkitnin klasave të ndryshme shoqërore.
Gjithashtu, gratë indiane me gjak të përzier (nënkupton,
martuar me të bardhë), kishin më tepër para dhe zotëronin
me shumë të mira materiale se gratë me gjak indian. Zakonisht,
gratë indiane të martuara me të bardhë, ndiqnin rrugën e
kristianizmit, duke u larguar dramatikisht nga vlerat dhe
traditat e tribusë. Megjithatë, edhe të martuara me të bardhë,
gratë indiane e kanë ndier deri në palcë përçmimin dhe
poshtërimin e racës.

Duke iu referuar antologjisë së autores Chandra Talpade
Mohanty, “Gratë e botës së tretë dhe politikat e feminizmit”,
citojmë , “Gratë me ngjyrë ose gratë e botës së tretë, të gjitha
kanë të përbashkët një mision, luftën për të drejtat e tyre. Dhe
në fakt, kjo luftë drejtohet kundër kolonializmit, kundër
racizmit dhe jetës stereotipe të këtyre grave. Por gratë indiane,
ndërsa përparon përzierja e vazhdueshme e racës së tyre, nuk
kanë ndjekur gjithmonë të njëjtën strategji të rezistencës. Shumë
gra indiane, dyracore, që duken si kaukaziane, nuk e përfillin
idenë e racës, të gjinisë ose nivelin e klasave social-ekonomike.”
Ndërsa në të kaluarën, në jetën e tribuve, gratë indiane
kishin fuqinë fetare, politike dhe ekonomike të barabartë me
burrat, sot është ndryshe. Roli poshtërues i gjinisë zuri vend
në shoqëri qysh kur evropianët u ngulën në Amerikë. Martesat
e shpeshta me të bardhët, sollën traditat e reja se “burri bën
ligjin në shtëpi.” Besimi kristian, gjithashtu, predikon epërsinë
e mashkullit. Ato gra indiane që adoptuan vlerat e kulturës
euroamerikane, humbën rolin e tyre tradicional të gjinisë dhe
fituan vlerat e shoqërisë së të bardhëve.

A janë gratë indiane popull real ? Po. Gjatë jetës së tyre,
brez pas brezi, shumë autorë përshkruajnë ndjenjat dhe
emocionet e grave indiane, miqësinë e sinqertë midis tyre dhe
përshtatjen aspak të lehtë me joindianët. Sa prekës, aq
frymëzues është fakti se si grate indiane bashkëpunojnë njëra
me tjetrën duke ndihmuar me përvojen e tyre gjatë shtatzanisë
dhe lindjes së fëmijës, gjatë ceremonive të pubertetit, gjatë
shkoqjes së kallëpeve të misrit ose gjatë gatimit të ushqimit. Ne
dimë gjithashtu se si ndikuan ndryshimet e mëdha të kohrave
në të gjitha fushat, edhe mbi jetën e gruas indiane.Të lidhura
njëra me tjetrën ato punuan së bashku dhe shoqërizuan së
bashku jetën e tyre të re. Së bashku ato iu përshtatën
euroamerikanëve të cilët ndërhynë me dhunë në tokat e tyre
dhe ato u rezistuan sa mundën ndryshimeve të kulturës.

Akoma në ditët e sotme gratë indiane përballojnë të njëjtin
diferencim gjinie dhe luftojnë me mjete paqësore kundër
kolonianizmit euroamerikan dhe indianëve të tjerë. Një grua
indiane është anëtare e një populli që ka luftuar me genocidin
dhe poshtërimin sistematik të racës, në këtë vend. Një grua
indiane është një vajzë e së kaluarës dhe një nënë e së ardhmes
të popullit të saj, i cili është plotësisht njerëzor dhe meriton
respekt.

LEYANNA

Sapo dola nga salla e kompjuterëve ku kisha shtypur
shkrimin për gratë indiane, lexova një tjetër njoftim në stendë:
“Fatkeqësisht lajmërojmë se takimi me amerikano-indianet u
anulua.” Pa dhënë asnjë shpjegim, asnjë shkak, asnjë arsye…
Dy kopjet e esese që mbaja në dorë, filluan të më rëndonin
për dreq… më iku lodhja kot. Psherëtita. Me të vërtetë kisha
bërë një punë të kotë? E mërzitur, duke pyetur, gjeta zyrën e
Organizatës së Gruas diku, në katin e parë të kolegjit. Ishin
minutat e pushimit dhe koridoret e shkollës mizëronin nga
studentët. Duke ecur e pavëmendshme midis grumbullit të të
rinjve, arrita së fundi të gjeja zyrën, por, pa u afruar mirë,
munda të dalloj kurrizin e një gruaje të re veshur me një xhaketë
të bardhë kapardine, e cila sapo mbylli me çelës derën e zyrës.
Kur u kthye në drejtimin tim njoha përnjëherësh Leyannen,
një ledi e re, të cilën e kisha njohur në kishën e ishullit të
Nahantit.
– Bota e vogël!- i thashë asaj në vend të përshëndetjes, e
pastaj, – Besoj…kryetarja e Gruas?
– Edhe pedagoge, njëkohësisht, – buzëqeshi lehtë ajo duke
zbuluar përgjysmë dhëmbët e bardhë me shkëlqim perlash.
– Ju…studente? Gëzohem shumë në qoftë se po.
Unë pohova duke tundur kokën dhe i zgjata esenë.
– Ah, qenki përgatitur për diskutimin…më vjen keq…
Indianet e ndryshuan grafikun e programit të festimeve…
– Ishte një rast për mua…më erdhi fati në derë të takoja për
herë të parë një grua indiane! – thashë unë.
– Tani kam pushimin e drekës – m’u drejtua ajo duke ecur
me lëvizje të ngadalta të trupit, si gjithnjë, dhe të folurit me zë
të ulët sikur donte të mos e dëgjonte dikush,
-Po ke kohë të lirë eja me mua në kafeteri të bisedojmë.

Zumë një tavolinë pranë dritareve që vështronin nga oqeani,
ku vezullonin jahtet e bardha. Ajo porositi supë pule me perime,
unë një kafe.
Ajo u përkul pak mbi tavolinë e m’i drejtoi sytë.
– Ne i ftuam indianet – u mundua ajo të shfajësohej. – Ne
nuk lajmëruam se ato do të vijnë…dhe këtu ka
ndryshim…Ndoshta do të vijnë një ditë tjetër.
Ajo theu një kafshatë bukë, e ngjeu me lëngun e supës dhe
e afroi me kujdes në gojë, pa përdorur lugën. Befas m’u kujtua
darka e lenteve (darka që shtrohet dyzet ditë para pashkëve),
në kishën e Nahantit, ku isha ulur në të njëjtën tavolinë me
Leyannen dhe, kur ajo e kishte ngjyer bukën në pjatën e supës,
kisha kujtuar sofrën e hershme fshatare.
Ndërsa mbllaçitej ngadalë, zgjati dorën e majtë, mori
shkrimin tim e filloi të lexonte disa faqe.
-E kini shkruar “eksellent.” – mërmëriti ajo. – Ju lutem,
mund të më falni një kopje mua?
-Merreni, mbajeni pa m’u lutur, – i thashë me
indiferentizëm. Pastaj shtova: Kisha dëshirë të takohesha me
një indiane…
– E ke përballë teje, në tavolinë, – tha ajo dhe një buzëqeshje
simpatike ia mbuloi paksa mollëzat e ngritura të faqeve.
Unë lëviza karrigen dhe u ngrita vrullshëm. Ne takuam të
katër duart e ndenjëm një çast duke kundruar njëra- tjetrën.
Flokët e saj të errët e të lëmuar ishin thurur prapa me një gërshet
të shkurtër, të lidhur me një fjongo të zezë. Fytyra e kuqërremtë
e vrarë, fillonte me ballin e gjerë e sa vinte ngushtohej deri tek
mjekra e vogël me majë, formë që i jepte një pamje pikëllimi e
turbullimi të brendshëm. Syte e saj gri me nuanca të lehta jeshile
nëpër to, të mbyllur përgjysmë e me bisht, vezullonin nën dy
vetulla të dendura, të ndritura e të zeza si shigjeta. Sytë i
ngjanin si dy vijëza të holla kur i mbante mbyllur e falej në
altarin e kishës.
– Gëzohem, – belbëzova unë, – gëzohem që ju kam njohur
ju më parë…- dhe u ula përsëri.
– Me siguri keni parë edhe indiane të tjera para meje, – tha
Leyanna, – por nuk i keni njohur. E para, ne nuk rrimë të
veshura me kostumin e traditës plot fije, pupla e xhufka dhe, e
dyta, në Amerikë sot ka përzierje njerëzish nga të gjitha etnite
e botës. Ne, indianët vendas, humbasim në këtë vrundull të
madh racash.

Pastaj ajo më tregoi se rridhte nga gjak i pastër i tribusë
Mashantucket Pequot në shtetin e Konektikut që ndodhet në
jug të shtetit të Massachusettsit, ku banojmë ne. Tribuja e saj
ka jetuar e vazhdon të ketë pronë rajonin me të pyllëzuar të
shtetit, ku Pequotet jetonin me gjueti dhe e ruajtën identitetin
e tyre si një popull i pavarur. Simboli i tribusë është “dhelpra e
pyllit”, sipas së cilës ka marrë emrin dhe populli indian i zonës.
Për mijëra vjet juglindja e Konektikut ka qenë vendbanimi
i Mashantucket-Pequoteve dhe paraardhësve të tyre. Fshatrat
e indianëve, vendosur pranë lumenjve, u zhvilluan
ekonomikisht. Pequotet merreshin me peshkim, gjueti dhe me
kultivimin e perimeve. Duke udhëtuar me varka nëpër lumenj,
indianët shpejt ranë në kontakt me ardhësit evropianë.
Wampum-et ose rruazat e përgatitura nga pjesa e brendshme
e guackave të detit e që shërbenin si stoli zbukurimi ose si
ornamente në ceremoni e rituale fetare e sociale, filluan të
përdoreshin edhe si monedha këmbimi midis amerikano-indianëve
dhe të bardhëve. Wampumet u bënë gjithashtu edhe
një faktor konkurrimi e konflikti midis evropianëve dhe
indianëve vendas. Filloi historia e armiqësisë…

Gjatë bisedës me Leyannen zbulon diçka, mëson, kupton.
Fytyra e saj merr një pamje tragjike kur përshkruan betejën e
Pequoteve në vjeshtën e 1636-s me ushtrinë e ardhur nga
Massachusetts. Pequotet refuzuan të paguanin 400 pashë me
wampums si dëmshpërblim për vrasjen e një evropiani. Ushtria
u vuri zjarrin dy fshatrave të Pequoteve pranë lumit Thames.
Në prill të 1637-s, të revoltuar, indianët sulmuan imigrantet
tek punonin në arat e tyre në Wthersfield, ku vranë nëntë burra
e rrëmbyen dy vajza angleze. Pequotet mendonin se dy vajzat
mund të kishin njohuri se si prodhohej baruti, i cili u nevojitej
për gjashtëmbëdhjetë pushkët që u kishin kapur të bardhëve.
Ky sulm ishte një “shkak” i mirë për evropianët, të cilët, me
një ushtri të vogël, dogjën krejt fshatrat e indianëve ku vdiqën
e u vranë afërsisht 700 burra, gra e fëmijë, në më pak se një
orë.
Dhe historia e luftërave midis kolonizatorëve dhe Pequotëve
vazhdoi pa mbarim. Ata indianë që shpëtuan gjallë, u bënë
pre e sëmundjeve dhe e skllavërisë. Megjithatë, ata e ruajtën
në shekuj rezervatin, tokën e të parëve, paçka se tani ishte
grabitur copë pas cope nga të bardhët.

Leyanna më ftoi të shkonim në zyrën e saj ku, mbi tavolinën
e punës, në një kornizë të praruar ishte varur një copë dru i
vjetër, i kalbur e gjysmë i djegur. – Është një relike e ruajtur
brez pas brezi , – tha ajo.- Ja çfarë “teproi” nga shtëpitë e
stërgjyshërve tanë!
Dhe vazhdoi të tregonte se fillimi i shekullit të njëzetë i gjeti
Pequotët të dobësuar nën forcën e asimilimit dhe kushteve të
këqia të jetesës. Një pjesë e madhe e tyre ishin shpërngulur
nga rezervati, me përjashtim të dy gjysmë- motrave Elisabeth
dhe Martha, të cilat nuk lëvizën nga pragu i derës. Dy gratë
indiane, si dy martire, luftuan të mbanin e të mbronin tokat e
tyre deri në ditët e fundit të jetës, me 1970. I biri i Elisabetës u
bë lider i Pequotëve, pas vdekjes së dy plakave.

Duke kujtuar histori të treguara gojë pas goje, Leyanna
vazhdon rrëfimin e saj me fitoren që arritën Pequotët me 1983
kur Kongresi amerikan u njohu të drejtën e pronësisë së tokës.
Pequotasit e larguar nga vendlindja filluan të ktheheshin
një nga një dhe me 1986 indianët ngritën qendrën e bingos e të
kumarit, një grup ndërtesash ndërtuar bukur e me një stil
modern, por të zbukuruara me skulptura, ornamente e vizatime
të artit të vjetër indian. U hapën vende të reja pune duke kthyer
në vatrat e tyre edhe shumë Pequotë të tjerë të ikur.
Falë këmbënguljes dhe qëndresës së dy motrave Martha-
Elisabeth që ruajtën tokën, qendra e kumarit-bingos-llotarisë
në Konektikut, është e dëgjuar sot në gjithë Amerikën.
Leyanna përfundon: – Ndërtesa e madhe e Bingos dhe e
Kasinos në tokën e tribusë sime mban emrin “Dhelpra e
pyllit”—një kujtesë se linja shpirtërore e Pequotëve vazhdon
brez pas brezi e pakëputur edhe sot, – nje kujtesë se rruazat e
dikurshme të fildishtit që shërbenin si para, tani janë
zëvendësuar me dollarë, një pjesë e të cilëve duhen shpenzuar
për rindërtimin e komunitetit të indianëve, për edukimin e
anëtarëve të tribusë e të fëmijëve të tyre dhe për krijimin e
kushteve të mira të jetesës dhe mbrojtjen e shëndetit të indianëve
të moshuar.”
Kur u ndava me Leyannen dhe e falenderova, ajo më dhuroi
një karficë me dy këpucë të vogla mokasini që, e mbante varur
në thilenë e xhaketës. “I ka punuar gjyshja ime me duart e
saj.” – tha. Por ajo që më gëzoi më shumë, ishte premtimi se
kur të ishte e lirë, do të më çonte të vizitonim familjen dhe të
afërmit e saj në Konektikut.

WORKS CITED

Bataille, Gretchen. AMERICAN INDIAN WOMEN

Lincoln Nebraska, University of Nebraska, 1984

Mihesuah, Devon. AMERICAN INDIAN WOMEN AND HISTORY

The American Indian Quarterly Wntr 1996 v 20 p 15 (13)

Terrell, John and Donna. INDIAN WOMEN OF THE WESTERN MORNING

New York, The Dial Press, 1974

Wall, Steve. WISDOM’S DAUGHTERS

New York, Harper Collins, 1993

Maria Chona. PAPAGO WOMAN (autobiography, 1936)

Montain Wolf Woman AUTOBIOGRAPHY (1958)

Chandra Talpade Mohanty. THIRD WORLD WOMEN AND POLITICS
OF FEMINISM

IN MEMORY OF MY DEAR PROFESSOR BETTY

by

By ROZI THEOHARI/

“The only secret people keep/
is immortality”/
Emily Dickinson/

You wrote your name on the blackboard:/
—Elizabeth Williams—/
The first day of our Multicultural Society course./
Introducing yourself to the class—unexpectedly/
You gazed at me:/
– Who are you?/
– An Albanian… – All my students are brave and prepared. Are you!?/
– I hope, I struggle, Dr. Williams!/
– Call me Betty…everybody!/

x x x

In this way…our friendship began
With my presentations –making a show
Of Albanian life, customs, traditions, weddings, deaths,
The beauty of nature and my people’s spirit.
Listening to me,
Seated near the window, as you usually did,
Your smiling face –your big black, smart eyes
Sent me a light –a light that never dies.
My dear professor Betty,
You evaluated me with an “A+”
Saying: “I want to see Albania!”
“Yes, my compassionate friend…we could!”

x x x

Year after year meeting in euphoria
At North Shore Community College
Reading each other our poems,
Making choices, challenges—dramatically
You wrote some verses for Albania
Hoping: “I want to visit Albania!”

But you took another path—to darkness
Turning-out-the-light-of-your-life.
In silence I pray. For your upheld faith.
For your angels’ love filling your being…

Someday, when I will go to my country,
I will walk your spirit over the snowy mountains
And around fields with multicolor flowers
Reciting your verses for Albania—
Amazingly—every spring
A myriad of blue petals of
“Lule mos me harro”—( Forget-me-nots)
Will fly up, in the sky
To find you in heaven
My beloved friend,
My unforgotten Betty Williams.

LAMTUMIRË…!

by

Kujtime nga dita e ikjes…/

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

Ethet e nisjes për në Amerikë… Udhëtimi për herë të parë
me aeroplan… Përgatitje valixhesh…acarim nervash…
Mërzitje… rendje poshtë e përpjetë nëpër zyra e noterë…
Isha kaq e dhënë pas gjithë këtyre, sa nuk e kuptova si erdhi
nata e parafundit në apartamentin tonë të vogël, në Tiranë.
Hyrje-dalje miqsh, kushërinjsh, krushqish, komshinjsh. Kulmi
arriti në aeroport kur erdhi një tabor njerëzish për të na përcjellë.
Një mikeshë plakë e familjes sonë më pyeti, e fundit: “E di
amerikançen?”, pyetje që më solli një buzagaz të vogël tek hipja
shkallët e aeroplanit në Rinas. Por zbrita buzëplasur në
aeroportin e Zyrihut, kur, veç çantave të mia të rënda, u
detyrova të ngarkohesha edhe me një çantë të një
bashkudhëtareje nga Tirana, e cila udhëtonte vetëm. Gruaja
tiranase, e mbingarkuar me çanta, e pa pisk punën e filloi të
bërtiste mes grumbullit të njerëzve që prisnin të posaardhurit,
përtej parmakëve.
“Po si s’u duk ndonjë shqiptar, që të na ndihmojë?! Ja, ti je
shqiptar, -i tha ajo njërit prej tyre, – eja na ndihmo.”
“Nga e di që jam shqiptar?”- pyeti ai i habitur.
“Nga fytyra,- foli ajo me zor,- jemi një racë!”
“E po, unë kam tridhjetë vjet në Zyrih e po mundohem të
mos dukem si shqiptar, ju, për një sekondë e zbuluat të fshehtën
time,” – tha ai. Dhe na ndihmoi mjaft. Quhej Qemal.
Udhëtimin e dytë të gjatë me aeroplan, me linjën Swissair, e
bëra natën nga aeroporti i Zvicrës, në aeroportin Logan të
Bostonit. Ulur pranë dritares së avionit shihja përjashta si në
boshllëk errësirën ngjethëse dhe nuk mund ta imagjinoja se sa
shpejt kalonim mbi kufij shtetesh përsëri e përsëri, ose mbi dete
dritash të qyteteve të mëdha evropiane ku mund të dalloje
paralelet e rrugëve dhe vertikalet e kolonadave të ndërtesave
shumëkatëshe. Dhe një zë i brendshëm, përkëdhelës e
nanuritës, s’pushonte së mërmërituri se aty poshtë ekzistonte
çdo gjë që kishte kuptim e lidhje me jetën tënde. Aty zhvillohej
historia e njerëzimit, aty dëgjohej muzika e poezia, aty bëhej
dashuri e lindej fëmija, rridhnin lot gëzimi e trishtimi, luhej
me fatin…Atje poshtë ëndërrohej. Ndërsa lart, tek ndodhesha
unë, ndoshta ëndërrohej më shumë por edhe kujtohej,
reflektohej, imagjinohej…
Tok me familjen tonë udhëtonin edhe një çift pleqsh me
djalin e tyre i cili, pasi kishte punuar disa vjet në Kuins, Mass,
kishte blerë një shtëpi e tani po kryente atë që në gjuhën e
dokumenteve quhet “bashkim familjar.” Plaku, nga që
s’dëgjonte mirë, fliste me zë të lartë e dukej sheshit se çdo fjalë
e tij shkaktonte plagë në zemrën e të birit. “Baba, të shikosh sa
shumë do të të pëlqejë shtëpia dhe bahçja me pemë…” “Eh,
mor bir,- rënkonte i ati,- s’më hyn në sy asgjë…unë jam një
rrënjëdalë…ja ç’jam unë tani…!”
E shpërqendruar dhe e ngurosur siç isha, truri im ngjante
me një kamera fotografike të parregullt, që i nxjerr figurat
kokëposhtë, të dubluara e fluide. Përfytyroja dhe e krahasoja
plakun me një pemë me rrënjë të shkulura dhe shkoja më tej
me fantazinë, duke e mbjellë drurin me degët thellë në tokë,
kurse trungu i cungët e rrënjët e përhapura lart në ajër
dridheshin frikshëm nga era ulëritëse e shkurtit dhe dukeshin
si duar që i jepnin munxet superqiellit. Se ishte natë shkurti ajo
e udhëtimit tonë, që dukej se s’do të mbaronte kurrë dhe unë,
më tepër se për veten time, mendoja për plakun ulur para meje,
i cili nuk do të kthehej më kurrë në qytetin e vogël të lindjes.
Ashtu siç nuk ishin kthyer baballarët e gjyshërit tanë. Dhe tani
po shkonim ne, brezi i dytë dhe i tretë t’i zëvendësonim, t’i
kërkonim e t’i vizitonim nëpër varret, kushedi se ku e nga i
kishin…Si gjysmagjeli i përrallës, po vinim të gjenim gjysmën
tjetër të babait e të gjyshit. Ik…ik…e s’ka! Një ikje nga gjithçka
e përtej gjithçkaje.

Kujtimet. Ato të lënë pa gjumë, qofsh edhe lart në aeroplan…
Ding-danget e këmbanës së kishës së fshatit çdo të shtunë pasdite
lajmëronin ardhjen e postës nga qyteti. Ne fëmijët, tufa-tufa e
veç e veç, ngjitnim me një frymë të përpjetën e lodhshme të
rrugicave me kalldrëm, deri sa mbërrinim në sheshin e shkollës
ku ndaheshin zarfet e mezipritura. Me imagjinatën time prej
fëmije ushqeja ëndrrën e më pëlqente të besoja se Zoti ndodhej
në Amerikë që të mbronte babanë dhe gjyshin. Kështu, sa herë
që binte të shtunave këmbana e kishës, më dukej se dëgjoja zërin
e babait që kumbonte me tinguj të vazhdueshëm, metalikë e
pulsues: “Të dashurit e mi, jam mirë, jam mirë…”
Ne shtyheshim përpara shkallares së gurtë dhe prisnim me
padurim, duke parë zemërdridhur postierin që i nxirrte zarfat
nga çanta një nga një. “Plikot” nga Amerika dalloheshin
menjëherë nga vijëzat dekorative kuq e blu rreshtuar paralelisht
në buzë të zarfit bojë qielli. Frymëmarrja jonë mbetej pezull
deri sa dëgjonim emrin e nënës apo të gjyshes. Pastaj, me letrën
kuq e blu që e valavitnim në erë si flamur, zbrisnim të tatëpjetën
po me shpejtësinë e ngjitjes, hapnim portën, turreshim gjithë
gëzim tek ndenjësja e drunjtë në oborr, ku ishin ulur në pritje
gratë e mëhallës, nëna e gjyshja fytyrëvrerosura. Sepse rëndom,
zarfi sillte lajme të këqia për të gjallët e për ata që s’ishin
më…Iku filani…Iku dhe i ati i filanit…Zoti i ndjeftë…!” Gjyshja
psherëtinte gjithnjë kur thoshte: “Na ikën burrat me këmbët e
tyre e do të na kthehen brenda në zarf!” (Zarfi që lajmëronte
vdekjen ishte i bardhë me kornizë të zezë.)

Pikëllimi. Jehona e largët dhe e afërt e lotëve të dhembjes së
shpirtit me tërhiqnin me forcën e rëndesës e më zbrisnin poshtë
në tokë. Disa ditë para se të merrnim udhëtimin e gjatë, shkuam
për vizitë në shtëpinë e një familjeje devollite, miq të njohur
prej vitesh, të ngushëllonim për vdekjen e papritur të djalit të
tyre në Kaliforni…Hodha sytë edhe një herë përtej dritares së
aeroplanit, në sfondin e errët ku zbardhonte fytyra ime e
pasqyruar në qelq. Aty për aty më erdhën në mend disa vargje,
nxora lapsin dhe, pasi nuk gjeta letër, shkrova mbi një revistë
të ilustruar, të cilën na e kishte dhënë stuardesa. Fjalët
shtyheshin e nguceshin në hapësirën e ngushtë, të bardhë,
mbetur bosh në bordurën e shkrimeve, duke formuar vargje të
shkurtra, të cunguara, të shtrembra.

Kam frikë nga nata e zezë,
Kam frikë, kam frikë…
Shtrojeni këtë tryezë me lule jargavani,
Vini në mes vazon me hirin
E të ndjerit, ditëziut, jetikurit
Bregut tjetër-Atlantikut.
Ndizni ca qirinj
Aty, rreth e rrotull,
Mbushni dhe filxhanët e kafesë
Apo verë, nga një gllënjkë,
Le që, kujt i gëlltitet…
E tij, fantazmë, vërtitet.
Dhomave e skutave të shtëpisë.
Shkallët e drunjta kërcasin,
Fotot nga muri shkasin,
Hija,
Depërton
Dystohet,
Përqafohet
Me kurmin dhe gjymtyrët e të gjallëve.
Varur në eter, jehon e fërgëllon
Britma stërgjyshore e vajeve…
“Ç’do të bëni me hirin?”
Pyesin të tromaksur njerëzit me sytë e ngrirë…
“Do ta hedhim aty, te përroi i mullirit,
Një ditë ndaj të gdhirë, në të gdhirë…”

Im shoq, ulur në krahun tim, ma mori revistën nga dora,
dhe, duke lexuar vjershën, m’i ndriti sytë me një qortim të cilin
vetëm unë e kuptoja. Qetësisht, bëra një lëvizje në ajër me dorën
e djathtë sikur doja ta hidhja revistën jashtë dritares.
Buzëqeshje. Ndërkohë stuardesa po shpërndante pije freskuese.
Plaku kërkoi raki. Poshtë ndenjëses sime mbaja një çantë me
shishet e rakisë, xhezven dhe filxhanët e kafesë, sende të lidhura
pazgjidhshmërisht me vatrën e zjarrit të shtëpisë. Aty, në hirin
e oxhakut ku ka rënë loti i parë i nënave tona, ku është pjekur
kulaçi i bardhë e ku është ngrohur e tharë qengji i
porsalindur…Shishet me rakinë e kumbullës na i kishin
dhuruar dardharët. Pikën e kazanit. Plaku këmbëngulte për
rakinë. Kërkova me duar nëpër çantë dhe nxora një shishe. Ia
hoqa tapën dhe aroma e njohur prej vitesh e atij lëngu të bekuar
më ringjalli. Ia zgjata shishen të birit, ndërsa vazhdoja të mbaja
tapën në dorë, që s’ishte tjetër veçse një koçan misri. Për të
mbyllur shishet me raki ne dardharët përdornim koçankat e
thara të misrit, të cilat i prisnim në copa të vogla. Vjeshtës, kur
shkoqnim misrin, vendosnim përtokë një tepsi të madhe me
kallëpe misri dhe mblidheshim të gjithë rreth e rrotull, të
mëdhenj e të vegjël, fërkonim së bashku dy kallëpe, nga të
cilët njëri shkoqej. Bënim shakara, hidhnim romuze e
shkoqeshim në muhabet. Ndërsa përjashta, prapa derës së
madhe prej druri në oborr, qëndronte e varur një torbë leshi e
mbushur me kripë—në roje e gatishmëri. Në rast rreziku e
largimi të shpejtë nga fshati, banorët rrëmbenin vetëm torbën
me kripë e vraponin të fshiheshin në pyll. Aty zienin barishte
me kripë për të mbajtur shpirtin gjallë.

Migracion ose migrim. Një term (një fjalë e ngarkuar
emocionalisht) që përdoret për të emërtuar lëvizjen e njerëzve
në botë. Migrim i pavullnetshëm—skllevërit. Migrim i
vullnetshëm –ne, emigrantët.
Ne, unë motra e dy vëllezërit po i afroheshim ngadalë hotel
“Dajtit” në Tiranë, në një ditë maji të vitit 1991. Ambasada
amerikane në ditët e saj të fillimit, ende pa ndërtesë, përdorte
hotel “Dajtin” për banim e zyra. Ambasadori amerikan në
Shqipëri, zoti Ryerson, i sjellshëm e i buzëqeshur, jo vetëm që
na priti ngrohtë, por u interesua e na pyeti gjatë për familjen
tonë, mbasi ishim ndër të parët shqiptarë që paraqiteshim në
zyrën e tij për t’u bërë qytetarë amerikanë e për t’u pajisur me
pasaporta amerikane. Vëllai i madh nxori nga xhepi numrin e
social security (soushell sikjuriti) të babait tonë, i cili kishte
vdekur para dy vjetësh në Detroit, USA. Ai baba, të cilin e
kishim sharë nën buzë gjatë jetës sa e sa herë që nevojitej të
plotësonim dokumentet e biografisë sonë për në shkollë, për
zyrat e kuadrit etj. Dhe, po nën buzë, tani po e falenderonim.
Zoti Ryerson, që nuk kishte sekretar, i plotësoi vetë
formularët për ne të katër dhe së fundi, pasi i firmosëm, na
kërkoi të ngrinim lart dorën e djathtë e të bënim betimin. Betimin
për t’u bërë nënshtetas amerikanë, në një nga sallonet luksoze
të Dajtit! Aty ku, pak kohë më parë, të zinin ethet vetëm po të
përmendje emrin “Amerikë”, qoftë edhe duke ecur në trotuarin
përballë. Ironi e fatit!
Dolëm të katër nga hoteli, më tepër të hutuar sesa të gëzuar.
U ulëm në një kafene për të mbledhur veten…mendimet tona
të çakërdisura. Ishim të katër rreth një moshe mesatare. Motra
nxori nga çanta e na tregoi syzet “plus 1” që kishte blere atë
ditë. Pastaj e gjithë biseda u përqëndrua te babai, i cili nuk
ishte më, por ne dëshironim me gjithë shpirt që ai të rronte
akoma. Si me një palimpsest ai kishte shtrirë duart që nga toka
e largët tej Atlantikut për të na marrë në gjirin e vet. Filluam të
tregonim kujtime nga jeta e tij, aq sa dinim nga letërkëmbimet
apo sa kishim dëgjuar nga të tjerët.

Ëndrra të varura në direkët e vaporit. Babai erdhi në
Amerikë qysh kur ishte 12 vjeç, me 1916, bashkë me xhaxhanë.
I kishin qepur një pallto prej batanije të leshtë, blu me vija gri.
Kur lundrimi po merrte fund dhe vapori po i afrohej Nju-Jorkut,
ai zuri të vraponte e të bërtiste nga gëzimi mbi kuvertë, me
sytë e mbërthyer drejt horizontit. Emigrantet u ngritën në
këmbë, veshën palltot e rënda dhe nxituan te parmakët të
vështronin tokën e re: “Ja ku është, ja, Amerika!” Kur dalloi
Statujën e Lirisë, në kulmin e entuziazmit, djaloshi e zhveshi
pallton dhe, me tërë forcën e krahut, e vërviti në oqean. “Ç’bëre
ashtu, more bir?- e qortoi xhaxhai.- Në xhepin e palltos kishe
dokumentet!” Por palltoja, për fat, ishte penguar në një nga
direkët e vaporit. Ajo mbeti aty e varur per disa çaste, e lëkundur
nga era, duke tundur mëngët, sikur donte të përshëndeste tokën
e kërkuar. Aty ishin varur shpresat e babait, që rrojti e punoi
gjatë, rëndë e me mundim në atdheun e tij të dytë. Ato mëngë të
vogla palltoje ishin një mesazh përcjellës e mikpritës.

Në ato mëngë të vogla fëmije
Mijëra duar
Tunden triumfalisht,
Duar të racës sime
Të së kaluarës, të së sotmes e të së ardhmes…

Edhe këto vargje që i shkrova tani, duke fluturuar përmes
mjegullës së dendur, i “hodha” në oqean si pluhur i hollë që
bie nga qielli e ato shkuan të bashkohen me ëndrrat e dikurshme
të tim eti.

Si nje rreth vicioz—shkuarje e kthim në të dy anët e
Atlantikut…Efti duhej të kishte qenë vajzë e zgjuar kur, pasi u
martua, nga fillimi i shekullit të kaluar, iu ngjit të shoqit nga
prapa, kapërceu oqeanin dhe erdhi edhe ajo në USA. Nga një
vajzë fshatare, bijë kasapi, që shkonte derë më derë e pyeste,
“Doni mish?”, Eftikija në Amerikë u bë zonjë e madhe, ashtu
siç e kishte ëndërruar. Dhe ajo e tregoi këtë kur erdhi disa herë
në atdhe, aty nga vitet’ 50. Ajo e zgjidhte muajin e vizitës në
qershor, kur korija e fshatit të saj të lindjes uturinte nga kënga
e bilbilave dhe kur qengjat e pjekur në hell kishin mishin më të
shijshëm. Ajo u “takste” bashkëfshatarëve 200 dollarë peshqesh
për piknikun e përbashkët në pyllin e ahut gjethenjomë. Ta
pret mendja, fshati boshatisej nga frymorët, aty dhe të sëmurët
e pleqtë e moçëm i transportonin me batanije që i mbanin katër
veta për cepash. Pylli oshëtinte nga kënga e djelmoshave të
rinj që u binin kitarave e mandolinave. Qengji e kukureci
vërtiteshin në hell ashtu siç vërtitej vallja dardhare e ndarë në
tri rrathë bashkëqendrorë: rrethi i plakave, i nuseve dhe i
vajzave të reja. Ftohej edhe Efti në valle, në rrethin e nuseve,
sigurisht, sepse në rrethin e plakave, ku ndodheshin moshataret
e saj, ajo stononte me fytyrën e freskët si lule top dëbore. Dy
veta dalloheshin më shumë në këtë festë mbarëfshatare: prifti,
që vishte rrobat më të shkëlqyera të kishës, dhe zonja Efti me
një kapele të kuqe mëndafshi sa një tepsi në kokë dhe fustanin
po të kuq, zbukuruar e mbërthyer me kordele, perla e karfica
të ndritshme. Efti tundte e lëvizte byzylykët e artë në duart
tërë unaza e manikyr, ndërsa dardharet e lodhura nga punët
e bujqësisë, të vetmin byzylyk kishin nyjen e tërkuzës, me të
cilën ngarkoheshin disa herë në ditë. Prandaj Efti binte në sy
mahnitshëm mes tyre. Me Eftin, ashtu si dhe me soap operat,
Amerika e kishte kryer shumë mirë punën e vet për të reklamuar
mënyrën amerikane të jetesës dhe për të ushqyer ëndrrat e
fantazitë e të rinjve që e kanë lakmuar gjithmonë tokën e
premtuar. Vite më vonë, një shoqja ime amerikane me origjinë
nga Suedia, më tregonte se stërgjyshërit e saj, kur emigruan
me 1840, ishin të bindur se në Amerikë bari jeshilonte në të
katër stinët, ndërsa nëpër rrugët e qyteteve të Amerikës do të
gjenin plot florinj. Një karem i mirë për të ndjellë…njerëz. Ja
cila ka qenë pasuria më e madhe e Amerikës në të gjitha
kohërat—njerëzit, emigrantët, të cilët kanë bërë e vazhdojnë
të bëjnë mrekullira me fuqitë e tyre fizike e mendore, kur u
hapet rruga e suksesit.
Stuardesa ndali hapat pranë nesh dhe pyeti: “Doni peshk
apo mish?” Prapa saj qëndronte një karrocë e ngarkuar me
pjata me gjellë që avullonin shijshëm. Ngrita kokën, vështrova
sytë e saj të lyer me rimel e m’u duk se pashë Eftin.

Litari—sinonim i femrës fshatare. Zgjatimi i trupit—
gjymtyra e pestë e gjyshes, vajzës, mbesës. Burrat mbetën
kurbetit, gratë në ditë të sikletit! Ja si këndohej nëpër dasma:

Këto nuset e Dardhës veshur me xibuna,
Ç’e shuan të ritë e jetën pa burra!
Ameriqi, e shkretë Ameriqi,
Na i veshe nënat me fustan të zi,
Na i le nuset me duar në gji!

Teto Viqja e porositi burrin në letër t’i dërgonte nga Amerika
një litar të mirë për t’u ngarkuar me dru. I shoqi s’e kurseu,
por i dërgoi dhjetë pashë litar të bardhë, të dredhur bukur e të
fortë. Por tetos i vinte keq ta përdorte dhe vazhdonte të
ngarkohej me litarët e vjetër copa-copa e gunga-gunga. Kur
vdiq, teto Viqes i gjetën në sëndykun bosh vetëm litarin e ri
amerikan, të cilin e përdorën për ta lëshuar qivurin në gropë.
Aty mbeti dhe litari…

Po i afroheshim kontinentit amerikan milje pas milje. Në
ekranin e madh të televizorit diktuam imazhin e aeroplanit
tonë i cili me lëvizjet e ngadalta të amebës, la pas oqeanin e
tani po fluturonte mbi brigjet shkëmbore të shtetit Mein. Tej
dritares, në vijën e hollë rozë të horizontit, që ndante qiellin gri
nga oqeani shkumëbardhë, na përshëndetën rrezet e para të
agimit.
Mirëmëngjes, Amerikë! Toka e indianëve, e pilgrimeve, e
amerikanëve dhe e ëndrrave! Të shoh për herë të parë e të
përshëndes nga qielli! Mirëmëngjes!
Mbas një udhëtimi të rehatshëm, ndërsa stuardesa na zbraz
në filxhanë kafe të ngrohtë, të fortë e aromatike, unë imagjinoj
udhëtimin e parë të evropianeve me 1620, me vaporin e vogël
“Mayflowr” aty poshtë, mes valëve të tërbuara të oqeanit që e
vërvitin e luajnë me të si me një lodër. Më ngjethet mishtë e
mbushem me mornica kur më dalin para sysh figurat e
pilgrimeve mbi kuvertën e anijes, me ato pelerinat e tyre të
fryra e të gufuara nga era e ftohtë e Atlantikut. Më vijnë ndër
mend disa vargje që kam përkthyer nga poezia “Imigrantët”,
të cilën poeti i madh amerikan Robert Frost e ka shkruar nergut
për udhëtimin e parë të “Mayflowrit”.

Tjetër vapor nuk gjen apo avullore
Të ketë mbledhur kaq shumë njerëz—mizëri,
Me ëndrrat e tyre pilgrimet drejtonin “Mayflowrin”,
Eh, anijëza nuk iu nda ankthit njerëzor
Deri sa i nxori të gjithë në breg…me zor…!

“Mirëmëngjes!”—na përshëndeti ekuipazhi i aeroplanit
dhe na uroi mirëseardhjen në kontinentin e ri.
Plaku gjatë natës, e kishte përgjysmuar shishen e rakisë. Ia
dhashë ta merrte me vete.

Ameriqi, o moj Ameriqi
Po të vijmë plot
Me shishet me raki…

Po të vijmë zemërvrarë për tokën tonë, e për jetën tonë që
lamë pas…Por po vijmë edhe plot ide, energji e shpresa…
Mirëmëngjes, Amerikë!

(Nga libri “Mbi thinja fryn ere”)

MESAZHE NGA BOSTONI PER KADARENE NE DITEN E LINDJES

by

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

Miss Mourin Edison, pedagogia ime e North Shore Community College,më kishte lajmëruar se dëshironte të më takonte në kishë të dielën e 30 dhjetorit 2012. Pas shërbesës kishtare e prita mes grumbullit të besimtarëve dhe ajo u afrua me një paketë të mbështjellë në dorë.
“Është një dhuratë për ty…për festat e fundvitit,” – më tha. Kur e çmbështolla letrën, doli libri i Kadaresë “The Successor”, i lidhur me një fjongo të bardhë të mëndafshtë.
Miss Edison, pedagoge e letërsisë ndërkombëtare, një nga lexueset dhe kritiket e veprës së Kadaresë, më tha: “ Ju shqiptarët duhet të jeni krenarë me Kadarenë, këtë figurë të madhe të letërsisë. Emri dhe librat e tij, që janë vetëdija e kombit (the nation’ conscience), ju shoqërojnë ju shqiptarët kudo ku ndodheni nëpër botë…Ja përse, këtë dhuratë doja të ta jepja në dorë. Doja të shtoja edhe këto fjalë…”
Ajo më porositi, gjithashtu, t’i dërgoja shkrimtarit shqiptar Happy Birthday (urimet e saj për ditëlindjen).
E falënderova dhe e përqafova pedagogen time. Në prill të 2006-s në klubin e shkrimtarëve dhe të poetëve të kolegjit tonë, Miss Edisoni ishte referuesja kryesore e veprave të Kadaresë.
Qysh atëhere kanë kaluar vite.
Lexuesi amerikan sot gjen jo vetëm një, por një krah me libra të Kadaresë në raftet e librarive dhe bibliotekave, qoftë edhe në qytetet e vogla.
Po, vepra e tij kapërceu male e oqeane e u bë mesazh e retorikë e lexuesve të racave e kulturave të ndryshme. Lexuesi shqiptar, I shpërndarë në gjithë rruzullin, e lexon veprën e Kadaresë edhe në gjuhë të ndryshme që ai parapëlqen. Dhe ai ndihet i befasuar e krenar kur diskuton e shkëmben mendime për shkrimtarin tonë me lexues e studiues të huaj. Vepra dhe idetë kadareane i ngrenë në një nivel të lartë kulture marrëdhëniet e shqiptarëve të diasporës me komunitetin ku ata punojnë e banojnë. Lexuesit e sotëm dhe ata që nuk kanë lindur akoma… një maratonë e vërtetë admiruesish, që do të magjepsen me magjinë kadareane….”Vepra e tij i shërben jo vetëm lexuesit të thjeshtë,- ka thënë i përndershmi At Liolin,- por edhe shkrimtarëve, shkencëtarëve dhe analistëve të mbarë botës…Vepra e Ismail Kadaresë është një “answer” (përgjigje) e pyetjes : “cili është shqiptari?”
Me iniciativën e shoqatave shqiptaro-amerikane të Bostonit dhe me përkrahjen e z. Anton Athanas dhe djemve të tij janë kremtuar disa herë ditëlindjet e Ismail Kadaresë nga shqiptarët e Massaçusettsit në restorantin e dëgjuar “Pier 4”, ku kanë marrë pjesë të gjithë shqiptarët nga trevat shqipfolëse. Këto darka janë kthyer në mbrëmje letraro-artistike, në të cilat janë recituar poezitë dhe janë lexuar pjesë të zgjedhura nga krijimtaria e shkrimtarit tonë të madh, nga fëmijët e shkollave dhe nga artistët e talentuar shqiptarë.
Pjesëmarrësit, të emocionuar, kanë shënuar emrat e tyre në lista të gjata, të cilat i janë dërguar Kadaresë së bashku me letrat përshëndetëse, duke shprehur dashurinë, krenarinë dhe  respektin për figurën e tij.
Në komunitetin rus të Bostonit ndër miqtë e mi kam njohur lexues rusë të Kadaresë të ardhur nga ish-Bashkimi Sovjetik, e që vazhdojnë të jenë lexues edhe sot në rusishte dhe në anglishte. Ata e thërresin “Smail Kadare” dhe më kanë dhënë emrat e tyre për të përshëndetur zotin Kadare. Mes tyre edhe emri i poetit plak Aleksandër Eseninit, djalit të Eseninit të famshëm. Kori rus “Fargenign”, ku marr pjesë, përshëndeti ditëlindjen e shkrimtarit tonë me një këngë ruse.
Dërgojmë urimet tona për ditëlindjen, në emër të lexuesve shqiptarë, amerikanë dhe atyre rusë të rajonit të Bostonit