Rudolf Deliana – Dielli

NJË “BISEDË” ME KRISTOFORIDHIN NË “SHTËPINË E TIJ”

July 20, 2017 by dgreca

1 Kristoforidhi ok

Nga Rudolf Deliana/

Rashë të flinja…… Nuk di se si në gjumë e sipër, m’u shkrep në krye të bëja një bisedë më lëvruesin e gjuhës sonë.E këtë bisedë ta kryeja urgjent, bash në shtëpinë e tij, në lagjen Kala të Elbasanit.

Shpejt e shpejt përcaktova temën e bisedës : “Pyetje rreth Fjalorit e probleme të tjera që mund të dalin”.

– Po mjetet ? – thashë me vete.

– Fjalori i 1904-ës, iu përgjigja vetes.

U ngrita e ashtu në gjumë të thellë, s’di veshur apo zhveshur, hapa dollapin e bibliotekës dhe nxorra Fjalorin.Kishte dekada që flinte aty, edhe ai në gjumë të thellë, përkrah librave të tjerë e askush s’ishte kujtuar ta merrte e ta lexonte.E pastrova nga pluhuri që të mos turpërohesha përpara Gjuhëtarit dhe nisa të mbyll dollapin. Atë cast më zuri syri “Fjalorin e Shqipes së Sotme”, botim i vitit 1984.

– Ta marr edhe këtë, thashë me vete. Kur ta shohi Plaku edhe mund të gëzohet. Shumë i kënaqur nga kjo përgatitje, me 2 fjalorët në sqetull e në gjumë “për shtatë palë qejfe”, u nisa për në lagjen time, në Kala.

Rrugës mendoja : 1904 – 1984 ! Gati një shekull kohë! Njëri fjalor i vogël, tjetri i madh. I pari i hartuar nga një person i vetëm, që kishte një mijë halle të tjera mbi kokë, tjetri nga një grup njerëzish që punët e jetës së përditshme i kishin në rregull. Së fundmi, i pari për një gjuhë që ende s’dihej si ishte, kurse të tjerët për një gjuhë që ishte futur në normalitetin e jetës së saj! Sa vështirë ta ketë patur i mjeri Patriot, sa lehtë të tjerët!

Pa mbaruar mirë mendimin, u gjenda në Kala pranë shtëpive të Papajanëve, fis mjaft i gjërë i lagjes.Vrava mendjen të gjeja pse këmbët më sollën këtu dhe e gjeta.I kishte drejtuar kujtesa ime në të cilën ime gjyshe, Kleopatra, kishte ngulitur faktin që i Ati ishte sëmurë dhe kishte vdekur aty. Pastaj u kujtova se aty pat qenë një pllakë që i vërtetonte të gjitha këto. Hapa sytë, por pllakë s’pashë.Këmbët e mija dolën më të zgjuara. Ato më dërguan në shtëpitë e familjeve të njohura Shuteriqi sepse, sipas tyre , pllaka ndodhej atje, dhe ashtu doli. Pllaka ishte atje, madje jo një, por plot tre! Hapa sytë mirë.Po, po, ishin tre.

– Shumë mirë , thashë me vete, do të jëtë bërë ndonjë zbulim dhe e lashë këtë punë.Ngrita dorën që të hapja derën, por pashë që ajo ishte mbyllur me dry. S’di se si më lindi dëshira të shihja nëse Kristoforidhi e kishte përfshirë fjalën “dry” në fjalorin e tij. E gjeta në faqen 88, ku tregohej se e kishte hasur te Budi e Bogdani. Shumë i kënaqur mbylla fjalorin dhe i thashë vetes:

– U pa puna! U dashka ardhur më vonë!

Nuk di nga u vërdallisa, por kur u ktheva, derën e gjeta pa dry.Zgjata dorën për ta hapur e s’di pse më pushtoi një ndrojtje, sikur do të më dilte përpara dicka e trishtueshme. E shtyva kanatën ngadalë dhe hapja e saj pa zhurmë më dha zemër. Përpara më doli një oborr i gjatë dhe i ngushtë, karakteristik për shtëpitë e lagjes Kala, të cilat kanë patur gjithmonë pak hapësirë për banesë. Anash gjendeshin dy mure “moderne” prej blloqesh cimentoje dhe një oborr me kalldram karakteristik elbasanas. Eca përpara ngadalë dhe i qetë.M’u shfaqën para syve një palë shkallë tipike kalajase.Prapa tyre dukej një hajat, në të cilën gjendeshin objekte që s’arrija t’i kuptoja pse ndodheshin aty. Ndoshta, thashë me mend, do të jenë orendi tëvjetëruara të sjella nga Plaku kur u kthye në Elbasan.

Për këtë arsye e largova mendjen prej tyre dhe hodha sytë përtej hajatit. Në fund të tij dallova një derë.

– Do të jetë një derë quri, thashë më vetë dhe përsëri më lindi kureshtja :

– A ta ketë futur në Fjalor Plaku i urtë fjalën “qur”? E gjeta në faqen 295, madje të shoqëruar me sinonimet “katua”, “patoz” dhe me shprehjen “qur kusarësh”.Hapa të madhin. U cudita : fjalën “qur” s’e përmbante. Të ketë vepruar gabim Plaku?!

– Ti s’je gjuhëtar, i thashë vetes, ndoshta ka arsye që fjalori i 1984 s’e ka futur.Kjo më qetësoi.

E përqëndrova vemendjen te shkallët: dy shkallaret e para ishin prej guri të bardhë të gdhendura bukur, të tjerat prej dë rrase plotësisht shkallë tipike që na vinin ndoshta nga shekulli i largët 18 apo 19.I ngjita ato shkallë i shoqëruar nga një drojë e pashpiegueshme dhe u gjenda në një cardhak të vogël, i vendosur mbi hajat.Kjo më kënaqi, por u brengosa sepse në të nuk pashë qoftë edhe një orendi të vetme shtëpiake.

– Duket se do të jenë grumbulluar brenda në dhomën e vetme, për t’i ruajtur nga shiu dhe dielli, thashë për të qetësuar veten. Tani më mbeti veprimi më i guximshëm dhe i vështirë: të hapja derën e dhomës e të gjendesha ballëpërballë me të Parin e gjuhës shqipe.

Përsëri mblodha veten dhe e shtyva kanatin me kujdes.S’më tradhëtoi me kërcitje.Me guxim ngulita sytë në hapësirën që më doli përpara. Ndoshta ngaqë isha në gjumë, ndoshta ngaqë dhoma ishte e errët e pa dritare, apo ndoshta nga të dyja bashkë, pashë vetëm errësirë e asgjë tjetër! Pastaj dalëngadalë nisa të dalloja një oxhak të bardhë, një vatër të bardhë dhe së fundmi një siluetë të vendosur në vatrën e madhe, sic e quanim ne kur ishim fëmijë. Rrinte e ulur në dysheme dhe mbështetur në mur afër vatrës. E kuptova.Ishte Lëvruesi i gjuhës sonë, i plakur tej mase.Dukej që dremiste.Përfitova nga rrethanat dhe hetova mjedisin.

Pashë : një dysheme vende vende me brima nga të cilat mund të bije në qur. Në të s’kishte as sexhade, as qilim e as hasër. Rreth e qark vatrës asgjë për t’u ulur, sic e kishin në atë kohë të gjitha shtëpitë e Kalasë. Nuk kishte velenxë, shilte, postiqe, karrige apo dicka tjetër.Madje as jastëkë për t’u mbështetur. Më theri në zemër! Ngrita sytë lart dhe i rrotullova rreth katër mureve. Pashë dollapë me kanata dhe pa kanata, me xhama e pa xhama, të gjithë mbushur me pluhur e pëlhurë merimangash. Nëpër rafte disa fotografi, por asgjëkundi nuk dukej ajo e Kristoforidhit, që sot mbush plot e përplot cdo cep e kënd të Atdheut tonë. Kishte letra, shkrime e sende të tjera që s’merrja vesh se c’lidhje kishin me Atë, që strukej pranë vatrës. Më tej pashë dy baule të vendosura njëra mbi tjetrën. Edhe u gëzova, edhe u trishtova.U gëzova se u rrita pranë tyre.Ishin të pajës së mëmës sime, dhënë nga e ëma, që i kishte trashëguar nga e ëma e vet, Eleni, gruaja e Atij që rrinte strukur para meje.U trishtova se ishin “plakur” dhe shpërfytëruar. Gjë tjetër s’pashë në atë shtëpi të Lëvruesit të gjuhës sonë i cili u flijua për të vendosur themelet e gjuhës së vyer shqipe!

– Sa mjerim, më tha një zë nga brenda.

Në këtë cast ndjeva mbi vete sytë e Siluetës. I ktheva une të mitë drejt tyre dhe kuptova që po më shihte mjaft i habitur.Mos vallë isha unë i pari që po e vizitoja?Mos vallë deri tani s’e kishte vizituar njeri? Atëhëre, i frikësuar, i emocionuar, i gëzuar apo s’di si, iu drejtova qetë qetë me shprehjen e zakonshme :

– Mirë se të gjeta!

I hapi sytë mirë, por s’m’u përgjigj. U frikësova! Mos vallë nuk i shpreha si duhet fjalët?Rrufeshëm hapa Fjalorin e Plakut dhe në faqen 214 e gjeta shprehjen saktësisht të tillë. Mora frymë lirshëm dhe u përqëndrova të dëgjoja të më fliste Kristoforidhi me shqipen e kohës së tij, atë të fund shekullit 19. Dhe vërtet foli sic e prisja. Shqiptoi ngadalë e qartë:

– Mirë se të pru Zoti ynë!

M’u bë zemra mal! Dëgjova “zërin” e stërgjyshërve.Kisha fatin e lumtur të bisedoja me ta.Kjo ma rriti guximin, por edhe kureshtjen. Hapa Fjalorin e vogël për të parë nëse Rilindasi i madh e kishte futur atë shprehje aq të bukur në fjalor. E gjeta në faqen 213 ashtu sic e dëgjova. Po fluturoja nga gëzimi! Vazhdova:

– Si je me shëndet, a mbahesh mirë?

Ngriti sytë ngadalë e m’u përgjigj :

– Mbahem gjallë e gjëllinjë!

Pak a shumë e kuptova përgjigjen, por folja “gjëllinjë”, fjalë e padëgjuar nga unë, më turbulloi.Fjalori më sqaroi cdo gjë. Në faqen 127 të tij mësova se kjo fjalë e hasur përsëri të Budi e Bogdani kishte kuptimin : “Shkoj këtu e atje, kërkoj për të ngrënë që të rronj”.

Qe një shuplakë e fortë! M’u duk sikur Kristoforidhi e kishte futur në Fjalor nergut për mua, që të kuptoja se kush ishte gjendja e tij sot. Thashë me vete :

– O Zot, sa turp! Të rropatet ende edhe sot për bukën e gojës, ashtu sic u rropat kur për disa dhjetëvjecarë me thonj e dhëmbë vuri themelet e gjuhës sonë! Turp për të gjithë ne shqiptarët. Vazhdova:

– Si po gjëllin këtu në qytetin tënd?

– Jam shumë i kënaqur si nga Elbasani, ashtu edhe nga të gjithë shqiptarët, m’u përgjigj Shqipërinë e lashë ende të palindur. Lexoj me shumë kënaqësi atje te Sheshi i Tabakeve ku ma keni vendosur trupin. Edhe te Kisha e Kalasë ku prehem prej gati një shekulli kënaqem kur shoh shkollën ku u mësoja shqiptarëve gjuhën shqipe. Më bëhet qejfi shumë kur rreth meje lozin fëmijët që mësojnë në atë shkollë! Për këto të gjitha “paci uratë!”.

Përsëri një shprehje e bukur shqipe! Pa të shoh, thashë me vete, a e përdornin shqiptarët para një shekulli? Hapa Fjalorin dhe e gjeta në faqen 370. Për ta qartësuar kuptimin, vazhdova:

– Po buka e gjella a të mungojnë?

– Jo, i kam me shumicë, por më mungon………shtëpia………..,shtëpia, që të pres miqtë. Të pres ata që gjatë jetës sime më pritën e më përcollën me nderim në cdo skutë shqiptare.

Pasi heshti, më nguli sytë e më pyeti:

– Po ty, si të duket kjo shtëpi?

Toni i pyetjes nuk ishte as qortues e as ironik.Kjo më shqëtësoi mjaft. Me gjithë atë c’t’i thoja, c’përgjigje t’i jepja? Ta gënjeja? S’mund ta quaja as të mirë e as të keqe, pra u gjenda keq. Për të shpëtuar nga situata ju drejtova me pyetjen:

– Po Fjalorin a e ke këtu? Kaloi një cast dhe mallkova veten për pyetjen që i drejtova.

Pata frikë se mos mërzitej, nga që fjalori nuk ishte i pranishëm në dhomë. Por jo. Ai vazhdoi qetë:

– Fjalorin? Nuk e di , atë s’e shoh gjëkundi. Ndoshta nuk është më nevoja për të.Ja , ti e paske një fjalor tjetër. Qenka shumë më i madh se i imi, prandaj duhet të jetë më i saktë dhe më i plotë nga ana gjuhësore.

– Po, iu përgjigja shpejt e shpejt, ai ashtu është, por i yti ka vlera më të mëdha. Po të mos kishte qenë ai, sot do të kishim shumë më pak fjalorë nga c’kemi.

Sikur u habit dhe foli ngadalë:

– Po atëhërë, pse s’është këtu?

– Ja tek e kam, i thashë dhe nuk bëra sqarime të mëtejme.

U kënaq, po më duket sikur nuk u tregova shumë i sinqertë.Ai Fjalor rrallë shihet sot në mjedisin gjuhësor të vendit. Megjithatë, për t’i dhënë kënaqësi, e pyeta:

– A të lodhi shumë fjalori?

– Eh, m’u përgjigj, më lodhi e më mundoi gjithë jetën. Më mbeti brengë që s’e pashë të botohej!

Për t’ia lehtësuar këtë brengë e për ta kënaqur vazhdova:

– Ai u botua më vonë. Dorëshkrimin ta ruajti me shumë kujdes Kleopatra bashkë me fotografinë e vetme që na le para se të ndaheshe përgjithmonë nga ne.

M’u duk sikur u habit, sikur s’po kuptonte, sepse më pyeti:

– Mos po flet për time bijë?

– Po, vazhdova, i ruajti bashkë me të shoqin, Mimë Bibanë.

– Po pastaj si i shkoi filli Fjalorit?

– Fjalori kaloi një periudhë të vështirë, shumë të vështirë, gati rrezikoi të humbte. Kjo e keqe e madhe nuk ndodhi se më në fund u botua më 1904 dhe të gjithë shqiptarët të falendëruan me gjithë zemër kur e panë me sy.

Dukej se nuk i pëlqente ta lavdëroja, prandaj ndryshoi temën e bisedës dhe m’u drejtua me pyetjen:

– Më dukesh mjaft i ri, si i ditke këto gjëra?

– I di nga vajza jote, Kleopatra, që është gjyshja ime, i thashë me kënaqësi duke u përpjekur të mos paraqisja mburrje. Atij sikur iu cel fytyra, madje iu ngjall kureshtja, sepse më pyeti:

– Po Kleopatra ka lënë shumë trashëgimtarë?

– Po, iu përgjigja, plot nipër e stërnipër, në Itali, Greqi, Francë , Angli, madje me emrin e saj e ka një mbesë që sot jeton në Amerikë.

– Po këtu në Elbasan ka?

– Po ka, njëri nga nipat e saj mban emrin tënd, quhet Kostandin.

– Sa më kënaqe, tha me fytyrë të celur Plaku i strukur pranë vatrës pa zjarr e pranë murit pa jastëk.

Lëvizi pak , drejtoi ca trupin, ktheu sytë nga unë dhe më pyeti me mjaft kureshtje:

– Po Elbasani a ka ndryshuar?

– Aq shumë, sa s’do ta njohësh po të dalësh që këtej. Mund ta shohësh edhe nga Sheshi i Tabakëve, ku kemi vendosur statujën tënde. Kur ke mundësi, cohu në këmbë e do të kënaqesh duke soditur qytetin tënd të lindjes që gjallëron gjithëandej!

– Ke të drejtë, më tha, por s’i shkëpus dot sytë nga leximi.

– Është mirë ta heqësh këtë huq, e këshillova.

U habita kur më pyeti:

– C’kuptim ka fjala “huq”? Unë s’e kam vënë në Fjalor.

– Po të lë këtë Fjalorin tim që ta kuptosh atë dhe mjaft fjalë e shprehje të tjera me të cilat gjuha jonë, pra edhe e ytja, është pasuruar shumë nga mjaft studiues shqiptarë që ndoqën udhën tëndë.

– Falemi ndersë, më tha.

– U kënaqa pa masë kur dëgjova trajtën e vjetër të shprehjes së sotme falenderuese shqiptare. Atë e gjeta edhe në fjalor në faqen 98. Për ta kënaqur, vazhdova për Elbasanin:

– Është rritur mjaft, ka arritur Krastën, Shkumbinin, Zaranikën dhe Ullishtën. Aty pranë teje shtrihet një bulevard i bukur.Djathtas ke Kalanë me kullat e Portën e saj karakteristike.Po aty ke Sahatin e qytetit.Pranë Rrapit të Bezistanit ke Aqif Pashën, Lef Nosin, Usta Isuf Myzyri dhe Monumentin e Arsimit Shqiptar që i kaloi 100 vjetët.Kudo ka sheshe e ndërtesa të bukura.

Po i ndriste fytyra dhe me ndërpreu:

– A keni mjaft shkolla për fëmijë? , më pyeti me një kureshtje mjaft të madhe.

– Aq shumë sa s’numërohen, si për fëmijët ashtu edhe për të rriturit. Kthehu pak mbrapa. Atje rrëzë ullishtës do të shohësh një Universitet madhështor.

– Sa po më bëhet qejfi, mor bir, më tha gati me lot gëzimi në sy!

– Po muzeume a keni ngritur?

– Po, kemi disa të tillë.

Mbas një pause që zgjati pak caste, m’u drejtua me një pyetje, një bombë, që s’kuptoja nga vinte, sepse më tha troc:

– Po për Kristoforidhin keni muze?

– O Zot, thashë me vete, s’po marr vesh se kush po më pyet. Pyet Kristoforidhi për Kristoforidhin, apo …………..?

Përgjigjen e saktë ma dha një zë nga brenda meje. Ai më pëshpëriti :

– Pyet Shqipja për të Atin dhe Shqipëria për të Birin!

S’di pse nga goja në vend të përgjigjes doli pyetja më shumë me ton habitës se sa pyetës:

– Si?!

– Jo, jo, s’ka gjë, u ngut të përgjigjej dhe buzëqeshi lehtë. U vura në siklet.

Qeshja s’m’u duk ironike, megjithatë e mblodha veten dhe iu përgjigja :

– Ja këtë shtëpi e kemi muze për Ty.

Duket se edhe Ai, s’deshi të bisedonte për muzeun, prandaj e ndërroi bisedën duke më thënë :

– Më kënaqe me këto fjalë more nip. Do të doja të më vinin mjaft shqipëtare kështu si ti. Kam dëshirë që në këtë shtëpi me mua të jenë edhe parardhës të mi, si Budi, Bogdani etj., por kjo shtëpi kështu e zhveshur, me gjerba e pa orendi, me turpëron. Plaku u përlot, unë u turpërova.

Atë cast m’u kujtua shtëpia e të dhëndrit, Mimës. Mendova se mund t’i pëlqente si shtëpi muze, prandaj iu afrova ngadalë. Dicka kuptoi dhe hapi sytë. Atëherë i them :

– A do të pëlqente si shtëpi ajo e dhëndrit, Mimes?

Iu cel fytyra. U drejtua ca dhe më foli gjatë :

– Atë shtëpi e mbaj mend mirë se banonim në të njëjtën rrugë. Unë rrija te shtëpia e Vasil Popës që ishte pranë cesmes së Doncit. Përballë kisha shtëpinë e Lazer Papajanit, kurse ajo e Bibajsave ishte më poshtë, përballë shtëpisë së priftit të Kalasë, Papa Veneminit. Këta të dy ishin baxhanakë e gratë e tyre ishin motra të Haxhi Tupes, që e kishte shtëpinë po në atë rrugë. Mima më kujtohet pak. Ishte i ri në atë kohë. Në shtëpinë e tij do ta ndjej veten si në shtëpinë timë e do të jem shumë i kënaqur kur të më vijnë vizitorët.

Këto qenë fjalët e tija të fundit.Pastaj u afrua pranë murit të vatrës, mbylli sytë dhe e zuri gjumi.Ai fjeti, ndërsa unë u gjenda njëkohësisht në mjaft pika karakteristike të Elbasanit.U gjenda majë Krastës e Ullishtës; te Ura e Shkumbinit dhe e Zaranikës; te Pusi që lahet vetë e te Pusi I Plehut; te Rrapi i Bezistanit e Rrapi iBobolles; te Varrezat e Mëdha e ato të Shën Thanasit; te Kisha e Kalasë, Xhamia Mbret e Teqja e Madhe; te Shkolla e Debojës, e Gocave dhe Normalja; te Sheshi I Tabakëve e ai i Bezistanit; te Sahati e Porta e Kalasë. Te të gjitha këto ndjeva një zë që thërriste me të fortë:

– Trupin e Kristoforidhit e kemi te sheshi I Tabakëve.”Mendjen” e Tij e duam te “Qendra Muzeale Kristoforidhi”……….. dhe u zgjova!

*Rudolf Deliana

Mësues i Merituar

VASIL ANDONI, që Mëmëdheut iu fal…..

July 8, 2017 by dgreca

(Ne foto: Vasil Andoni, i dyti nga e majta ne te djathte, ne Krah te Mithat Frasherit/

NGA RUDOLF DELIANA/*

Më 22 qershor 1939, rreth tre muaj nga dita e zezë e 7 Prillit, pushtuesi italian bën arrestimin e parë politik në Elbasan. Darkën e asaj dite, pa zhurmë e bujë, pa tërhequr vemendjen e askujt, arrestohet Profesori Vasil Andoni.Të nesërmen dërgohet në Tiranë e mbyllet në burgun e atjeshëm. Ndoshta ai qe ”vizitori” i parë i asaj ndërtese që pak nga pak u mbush plot me patriotë të tjerë.

Pse u bë ky arrestim? Cili qe Vasil Andoni?Ai dhe Fashizmi a njiheshin me njëri-tjetrin? Përgjigjet e meposhtme do të skjarojnë gjithcka.

Më 1928 V. Andoni përfundon studimet universitare dhe në periudhën 1928-1935 punoi në Normale si profesor i pedagogjisë e si nëndrejtor i saj.Si i tillë ai reformoi Internatin ku jetonte një pjesë e mirë e normalistëve. (Shih ”Normalisti Shetitës” H. Ballshi, S. Spasse). Në këtë periudhë falë tij në Normale u futën për herë të parë metodat aktive të mësimdhënies.Në këtë kuadër e gjithë shkolla u vu në lëvizje.Në Internat nxënësit u bënë vetë drejtuesit e jetës së tyre të brendëshme, duke kryer secili detyra të caktuara, sikur të ishin që të gjithë pjesë e një familjeje të madhe.Në Shkollë lindën për herë të parë ”Shoqëritë Normaliste” nëpër klasa. (Shih ”Elbasan Enciklopedi” f. 559). Secila prej tyre sipas dëshirës dhe mundësive ngriti grupe sportive, teatrore e muzikore, që gjallëruan jetën e Normales e të Elbasanit.

Po në këtë periudhë të Arsimit tonë, vetëveprimtaria në Normale arriti kulmin me daljen e revistës ”Normalisti”. Qe një revistë pedagogjike që merrte përsipër të vendoste themelet e Arsimit tonë fillor. (Shih nr 1, fjala e A. Xhuvanit). Epiqendër e kësaj veprimtarie që ra në sy në të gjithë Shqipërinë, ishte V. Andoni, prandaj edhe ai u njoh si një arsimtar reformator. (Shih ”Përpjekja Shqiptare” nr 18-24, f. 426).

Pikërisht në vitin 1934 të kësaj periudhe Profesori e njohu për herë të parë fashizmin italian. Këtë ia venë në dukje nxënësit e tij. Ata i tregojnë se profesori i gjuhes italiane, italiani Foresti, herë pas here gjatë orëve të mësimit u lavdëronte Italinë e Musolinit. Atyre u kishte shpërndarë distinktiva fashiste dhe ua paraqiste shtetin e tij si mik e dashamirës të Shqipërisë. Madje në një rast u kishte thënë se do të ishte mirë që në Myzeqe të vendoseshin qindra familje kolone italiane që bujqësinë tonë të asaj fushe pjellore ta çonin përpara. Profesori, nuhatës i mirë politik, e rroku kuptimin e këtyre fjalëve ndjellakeqe për të ardhmen e Atdheut. Ai reagoi. E denoncoi në Ministrinë e Arsimit dhe agjenti italian u largua nga Normalja. Kuptohet se edhe agjentura italiane e pranishme tek ne, e kuptoi ”nga i erdhi kjo e keqe”! Emrin e tij ”e regjistroi” në kujtesën e vet kriminale. Kështu më 1934 ndodhi përplasja e parë midis V. Andonit dhe pushtuesit të ardhëshëm.

Andoni e njohu më mirë ”Italinë Mike” më vonë, në ditët e para të prillit 1939, kur e hoqi maskën e mikut dhe tregoi fëtyrën e vërtetë të armikut. Ato ditë e njohën armikun edhe të gjithë shqipëtarët, prandaj në çdo anë të Atdheut nisën demonstratat. Kështu në Elbasan normalistët e populli në shenjë proteste grisën flamurin italian, që varej në ballkonin e një ndërtese në qendër të qytetit. Edhe në Tiranë ndodhi e njejta gjë. Në këtë veprimtari masive popullore përfshihet edhe V. Andoni që në atë kohë ishte profesor në Gjimnaz e Teknike.. Bashkë me kolegë të tjerë organizoi nxënësit e vet. I bashkoi ata me ata me ato të Shkollës Femnore ”Nana Mbretneshë”.Vendoset në krye të tyre dhe i drejton në Pallatin Mbretnor, ku të gjithë kërkojnë armë për mbrojtje të Atdheut. Kjo qe përplasja e dytë e V. Andonit me pushtuesin, që ende s’kishte ardhur, por më e fortë se e para. (Shih kujtimet e H.Babmetos te gazeta liria dhe kujtimet e Ramazan Turdiut)

Të tretën përballje e bëri më 7 Prill, kur në Durrës po zbrisnin ushtarët e parë pushtues. V. Andoni përpiqet që me një farë mënyre të njoftojë Botën se në Shqipëri nisi lufta. Për këtë atë ditë nga Tirana, ende e papushtuar, i nis një telegram kunatit të tij, Dervish Dumës, që ishte Sekretar i Ambasadës Shqiptare në Londër. Në telegram vendos pa frikë edhe emrin e tij, pa u tutur se “kupa mund të mbushej” dhe ndjenjat e hakmarrjes të pushtuesit mund të ktheheshin në veprim hakmarrës real e të fuqishëm per të. Patriotizmi i Profesorit sundoi mbi vdekjen!

Ja teksti i telegramit :

”USHTERI POPULL NXANES PO LUFTOJME PER VDEKJE RROFTE SHQIPNIA”-VASILI/

Data 7 prill kaloi. Atdheu u pushtua, por Profesori “ nuk e mbylli gojën “. Përkundrazi, e ngriti zërin e protestës në kupë të qiellit. Këtë e bëri pak ditë mbas 7 prillit, kur u rihapën shkollat dhe nisën punën e tyre normalisht.Ja c’bëri orën e parë të asaj dite. Hyri në klasë ku do të jepte mësim dhe pa patur as më të voglën frikë, u drejtohet nxënësve me këto fjalë, sa patrotike aq edhe të guximshme:

”Djema, Atdheu ynë i dashur ra edhe një herë në robëri! Dëshmorët që ranë heroikisht në brigjet e Adriatikut ne do t’i nderojmë duke mbajtur një minutë heshtje. Çohuni në këmbë!”

Ishte e para herë që nxënësit e klasës dëgjonin fjalë të tilla! Ata brofën në këmbë dhe me lot në sy qëndruan në heshtje me sytë drejtuar te profesori dhe të mallëngjyer e të habitur nga një ceremoni e tillë e paparë dhe e padëgjuar prej tyre!

” Mos u dëshpëroni djema” vazhdoi Profesori. ”Atdheu ynë prap do ta fitojë Lirinë”.

Këtë skenë e këto fjalë nuk i harroi asnjëri nga ata djem. I futën në mendje ata dhe të gjithë nxënësit e Gjimnazit. Një mbresë shumë të veçantë lanë ato te djaloshi Hajro Babameto, një nga profesorët e ardhëshëm dhe mjaft të njohur në Tiranë. Ai i nguliti në mendje dhe në zemër. Kaluan disa dhjetëvjeçarë dhe kur erdhi Demokracia i paraqiti me shkrim në kujtimet e veta. (Shih Kujtime të H. Babametos te gazeta ”Liria” dhe kujtimet e R. Turdiut)

Kjo bisedë sa prekëse aq edhe patriotike, a nuk ishte një shpallje lufte ndaj asaj ushtrie që s’kishte më shumë se 2-3 ditë që kishte shkelur Atdhenë? Një individ sfidonte një ushtri! Nacionalizmi jepte kushtrimin pëe Liri!

Por pushtuesi ato ditë nuk u tregua ashtu siç ishte, ujk me dhëmbë të mprehtë, se nuk donte telashe deri sa të vendoste nënshtrimin e plotë në të gjithë shtetin e pushtuar. E la Profesorin ta mbyllte vitin shkollor i qetë e të kthehej në shtëpi në Elbasan për pushimet verore.

”Dhelpra plakë” e nis ”hakmarrjen” më datë 17 qershor 1939. Atë ditë gazeta e kohës ”Fashizmi” njoftonte se Profesor Vasil Andoni pushohej nga puna.Më në fund, mbas 5 ditësh, në datën 22 qershor në mbrëmje pushtuesi qetw, pa bujw, pa rwnw nw sy tw askujt tregon fytyrën e vërtetë. E arreston profesorin e nderuar dhe të nesërmen e mbyll në burgun e Tiranës “që të mblidhte mendjen!”. Kështu fashizmi nisi të zbrazë mbi të mllefin që ruante ç’prej kohësh për atë ”armik të hapur e kokëfortë”! Me këtë burgosje mendoi se e hoqi qafe një person tashmë të padëshirueshëm për të ardhmen e vet .

Por Profesori ” i kishte marrë masat”. Mbas telegramit të 7 prillit ai i kishte dërguar motrës një të dytë e disa kartolina, të gjitha të shkruara prej tij. E fundit prej tyre është ajo e dt 19.6.1939, pra e shkruar 3 ditë para arrestimit. Në to fliste vetëm për probleme familjare e private. E bënte këtë për t’i treguar motrës se ende s’kishte ndodh gjë, ç’ka ai e priste.

Lajmin e burgosjes e jep kartolina e datës 25 qershor 1939. Atë e shkruan njëri nga dajat e Profesorit, plaku Jan Deliana .Midis të tjerash aty ai përmend edhe arrestimin. Ja fjalët e paraqisin atë:

”Do ta keshë pa gazetën ”Fashisti” dt. 17/6 që shkruente për pushimin e Vasilit e pardje në 22 në mbramje e muerën ndën vërejtje e më 23/6 e nisën për Tiranë.Asht atje tani.Deri tani s’kemi marrë vesht për se e kanë marr……”

Në burg V. Andoni nuk u izolua plotësisht. Atij i lejohet të takohet me familjarë, miq e shokë. Pushtuesi sillej kështu ”i butë”, jo se ”e donte”, përkundrazi e urrente, por për t’u paraqitur në publik jo si pushtues por si mik i Shqipërisë. Ndoshta mendonte që në këtë mënyrë ta nënshtronte kundërshtarin e vet.

Burgosja e profesorit bëri bujë dhe shokët e miqtë i afrohen. Madje në burg e takojnë edhe nxënësit e tij. Kjo kuptohet nga një kartolinë e nisur nga Tirana më datë 27.07.1939, që i arrin motrës në londër. Në të shkruhet:

”Jam nji nxanës i z. Vasil dhe po e shkruej këtë kartolinë, që t’iu dëftej se ai asht shum mir. Un dhe shokët mij shkojmë e piqemi përherë me z. Vasil. Prandaj mos u mërzitni aspak”. Dërguesi është Qemal Agolli.

Pra pushtuesi u tregua i butë me shpresë që Porfesori të qetësohej e të tutej, por gaboi. Më vonë e pa se ç’qe ai i burgosur e ç’bëri për ta luftuar.

Kartolinën e sipërme bashkë me të mëparshmet apo me ato që e pasuan, motra i ruajti me shumë kujdes. Më 1995 i sjell në atdhe kunati të shoqëruara me një letër në të cilën, ndër të tjera shkruan:

”Të dy telegramet e kartëpostaret po i mbyll këtu. Disa nga postaret janë dërguar nga Vasili dhe tregojnë gjendjen në Shqipëri n’ato ditë të Prillit 1939 dhe meritojnë të përmenden”.

Më poshtë shton:

”Siç e dini fort mirë, ai luftoi si pushtuesin e huaj, ashtu edhe atë të vendit – Komunizmin – deri sa vdiq! Patriotizmi i Vasil Andonit ishte i pashoq!” (Shih letrën e D. Dumës dt 21 prill 1995).

Profesori del nga burgu mbas disa muajsh, por nuk nënshtrohet. Luftën kudër fashizmit pushtues e nis duke e sfiduar pikërisht në Ditën e Flamurit dhe në Kryeqytet. Pra më 28 nëntor 1939 bashkë me patriotë të tjerë miq e kolegë të tij organizon në Tiranë të parën demonstratë kundër pushtuesit dhe kështu bëri ballafaqimin e tij të parë si luftëtar antifashist i vetëdeklaruar.

Ditët e muajt kalojnë. V. Andoni kthehet në të papunë e pa asnjë të ardhur. Me gjithë atë ai as përkulet e as nuk lyp mëshirë. Kur afrohet fillimi I viti shkollor ’41-42, Ministri i Arsimit i kohës Ernest Koliqi, e rimerr në punë.E cakton profesor në Normalen e Elbasanit dhe mbas pak ditësh e dergon në Prishtinë që të ngrejë atje Gjimnazin dhe Internatin e tij. Këtë veprim të tijin ishministri ia kujton shokut të tij, Karl Gurakuqit, me një letër që i drejton nga Roma më 16.3.1951. Duke treguar se si ministër pati në qendër të vëmendjes kulturën shqiptare dhe intelektualët shqiptar, vazhdon:

”Lirova nën garancinë personale mbas nji konflikti t’ashpër me Gjeneral Guxonin, para të cilit dridhej mbarë Shqipnia, Tajar Zavalanin, Vasil Andonin, Mihal Zallarin”…. ”Vasil Andonin, në kundërshtim me mendimin e të gjithë shefave të Ministrisë, e emnuem drejtor konvikti në Prishtinë”. (Shih gazetën dygjuhëshe Shqip-Italisht ”Rrënjët”-Le Radici”,viti 13 nentor 2015).

Profesori edhe në Kosovë nuk ndejti ”urtë”! Krahas punës në Gjimnaz e Internat dha një kontribut me shumë vlera në vendosjen e themeleve të shkollës shqiptare në çdo skaj të trojeve kosovare, siç veproi edhe në vitet ’30 në Normalen e Elbasanit. Këtë veprimtari e lidhi edhe me mobilizimin e kosovarëve në luftë kundër pushtuesit italian, por edhe atij serb i cili nëpërmjet propagandës komuniste, përpiqej që Kosovën ta mbante në robëri edhe mbas luftës.

Më 1943 e le punën e bashkohet me M. Frashërin, mikun e zemrës së tij. Vendoset bashkë me të në krye të Ballit Kombëtar për të vazhduar luftën për Çlirimin e Atdheut. Është ndër organizatorët e Mukjes e pjesëmarrës në Konferencë e saj. E ndjek hap pas hapi Z. Frashëri nëpër malet e Atdheut e më 1944 kalon bashkë me të e të tjerë në mërgim. Atje vazhdon luftën në dy drejtime: Në Çlirimin e Shqiperisë nga komunizmi uzurpues e antishqiptar dhe në mbrojtje të Kosovës nga pushtuesi serbokomunist, armik i betuar i Shqiptarizmës. Si armë të tijën pati mendjen, gojën, miqtë e shokët të shpërndarë kudo në botë me të cilët mbante lidhje të ngushta.

Në mërgim zhvilloi një veprimtari patriotike shumë të ngjeshur, e cila i merrte shumë orë të ditës. Materialet e kësaj veprimtarie i përgatiste në një dhomë shumë të thjeshtë të shtëpisë së tij ku banonte në Romë. Aty kishte shtratin e thjeshtë ku flinte. Po aty kishte një tavolinë me 2-3 karrige. Mbi tavolinë kishte makinën e shkrimit dhe telefonin me të cilin lidhej çdo ditë e çdo natë me miqtë e shokët që ishin larg Italisë. Në një skaj të asaj dhome kishte grumbullin e librave që kishte mbledhur ca nga ca, që të gjitha me vlera për Shqipërinë e shqiptarët. Në saje të përpjekjeve të tija kishte mundur të gjente edhe koleksionin e revistës ”Normalisti”, që e ruante me kujdes të veçantë, si veprën e tij të parë publiçistike. Në këtë mjedis përgatiste lëndën e gazetës ”Flamuri”, e cila qe vepra e tij e dytë në fushën e gazetarisë. Për disa dhjetëvjeçarë atë e shpërndante në çdo kontinent të Globit ku kishte shqipëtarë. Ai organ shtypi u bë zëdhënësi i Nacionalizmit të lirë Shqiptarë që jetonte në mërgim. (Shih ”kujtime” të Bim Daklit). Kjo bibliotekë e vërtetë me vlera të mëdha qe dhurata e fundit që i fali Atdheut, i cili për të qe ”Nëna që e lindi dhe e rriti si Shqiptar të vërtetë”

Dy vitet e fundit të jetës së tij, kur forcat fizike nisën ta linin, shokët, të afërmit dhe miqtë e vendosën në një shtëpi pushimi në Acilia të Romës ku të çlodhej. Aty kushtet e jetesës i kishte shumë të mira, por edhe pagesa ishte mjaft e madhe. Atë e përballuan përsëri të gjithë së bashku, sepse vetë Plaku, tashmë mbi të nentedhjetat si pasuri kishte vetëm rrobat e trupit! I rrethuar çdo ditë nga shumë njerëz në atë strehë pleqsh I mbylli sytë I qetë më 11.07.1994.

Qenë po të sipërmit që me në krye nipin nga e motra, Agim Dumën, e sollën në Atdhe më 18.7.1994. Trupi pa jetë dhe I mbyllur në arkivol iu paraqit Kryeqytetit ku punoi dhe luftoi. E gjithë Tirana I dha lamtumirën e fundit. Të nesërmen me 19.7.94 arkivoli I tij u vendos në një sallë të Normales së Elbasanit e të tijën ku i dhanë lamtumirën e fundit familjarët, elbasanasit e shumë e shumë të tjerë të ardhur nga krahina të ndryshme të Shqipërise dhe nga Kosova. Të gjithë së bashku e kaluan nëpër rrugët e qytetit ku lindi e ku nisi veprimtarinë e tij të shkëlqyer si mësues dhe atdhetar i vërtetë . E vendosën trupin aty, pranë eshtrave të së ëmës, Saveta Andoni, nga e cila u nda më 1944 dhe nuk e takoi dot me! E përqafoi nëna mbas plot 50 vjetësh dhe u qetësua duke e patur pranë vetes! Kështu të bashkuar nisën rrugën drejt përjetësisë!

Figura e V. Andonit u përjetësua në trojet shqiptare. Prishtina një rruge të saj i vuri emrin VASIL ANDONI, ndërsa Ministria e Arsimit e Kosovës i dhuroi titullin ” MERITË”, për punën e veçantë që bëri në ngritjen e shkollës shqipe në Kosovë.

Edhe Elbasani një rrugë të vetën e emërtoi VASIL ANDONI.Arsimi Shqiptar i dha titullin ”Mësues i Popullit”.Atdheu e nderoi me Urdhërin e Flamurit.

Këtij burri të rrallë të Kombit tonë dikush i kushtoi vargjet:

Mëmëdheut iu fal

në rrënjë gjaku, lirie

lindi e mbeti

Simbol Atdhetarie

Vasil Andon

një emër Shqiptar

në gji të epokave

Pishtar!

*(U botua per te paren here ne”Balli i Kombit”, dt. 13.7.1995, nr. i posaçëm me rastin e njëvjetorit të vdekjes së Tij).