KRISTAQ TURTULLI/tregim/

Ishte ditë  e shtunë kur u sëmur nëna…Kur jepja e merrja me disa personazhe realë që më ishin ngulur prej vitesh në memorie dhe s’ më shqiteshin. I përzija me nervozizëm, por ata s’më shqiteshin. S’po ia gjeja tragën si ti hiqja qafe. Nuk doja të zgjoja morinë e njerëzve që ishin ngjitur aksidentalisht si shushunja pas fëmijërisë sime të hershme. Një prej tyre më ngjante më shumë me Lupi Nofullën, ish sekretarin e partisë së lagjes. I cili para një muaji shkau në dëborë dhe këputi qafën e kërbishtet.

‘Perëndia nuk është mace të çjerrë,’ mërmëriti nëna, kur dëgjoi thyerjet e kërbishteve të Lupi Nofullës. Më pas nëna disi me pendesë shtoi, pleqëria biro është short i mbramët i njeriut.

E thërrisnin Lupi Nofulla ngaqë e kishte gojën e shtrembër, syrin e majtë gjithnjë të lagësht si një pellgore dhe nofullën e fryrë si tullumbace. Nuk e kuptoja përse nuk e thërrisnin Lupi gojështrembri, ose farmaku, po nofulla. Ishte ai që solli dimër në vatrën time, në krye të skuadrës, hyri herët në mëngjes dhe arrestoi babanë…

Unë isha i detyruar ti shkoja në zyrë. Lupi sa më shihte që ngjisja shkallët e ngurta të lagjes, s’më linte të bëja e një çap më tej, bërtiste në kupë të qiellit:

‘Prapë e solle kokën ti spurdhjak?’

‘E solla,’i thosha.

‘Dashke shkollë, hë!’

‘Shkollë dua,’ i thosha duke e parë drejt në sy.

‘Mos mi zgurdullo sytë si të dacit. Me ju të përmbysurit përsëri do të merremi ne. Hajt gremisu.’

‘Me një çilimi ngatërrohesh o Lupo, ndërhynte nëna: Djali nuk di ç’është përmbysja.’

‘Ta mësojë,’ hungërinte Lupi.

‘E mësuara kërkon shkollë, dituri, dritë,’ ia thoshte nëna.

‘Nuk ka shkollë, dituri, dritë për juve, ka natë. Hajt qërohuni,’ bërtiste Lupi Nofulla dhe shtynte nënën me forcë për pak sa se gremiste nga shkallët e thikta të lagjes. Por nëna nuk rrëzohej. Mbajte për bukuri ekuilibrin dhe vështronte vëngër Lupi Nofullën, i cili shkrofëtinte prej inatit:

‘Dashkan shkollë këta, dashkan shkollë…’

Lëviza qafën si të shmangja mendimet e tepërta. Lupi Nofulla, Lupi Nofulla. Në moshë të thyer nuk ngjiten lehtë qafa dhe kërbishtet. Sakat do të mbetesh o Lupi Nofulla, sakat. Ke kusure për të larë. Germat më lëvrinin e nxinin si milingona përpara syve. Rrotullova nëpër gishtërinj stilolapsin e brejtur në krye. Kur s’më vijnë mendimet e kafshoj prej marazit, në atë send plastik, si të gjej zgjidhjen.

Befas mu bë sikur dëgjova zhurmë në banjë. Ç’ ishte kjo zhurmë, që më ushtoi pas kokës, u grinda me veten dhe përshkunda kryet. Kisha harruar krejtësisht, nëna më tha që do shkonte të lante teshat në banjë dhe më paralajmëroi të ruaja qumështin mos derdhej. Lashë stilolapsin në tavolinë dhe brofa në këmbë. U sula me vrap në kuzhinë, për fat të keq qumështi ishte derdhur mbi stufë dhe fundi i tenxheres qe djegur. Lëngu i bardhë i qumështit më kishte lënë fotografinë. Mbi pllakat e stufës ishte shndërruar në një cipë të neveritshme e ciknosur e fryrë e kuqërremtë si nofulla e Lupos, dhe në cep të stufës fryhej dhe shfryhej si një tullumbace.

Hajt dëgjo mërzitjen e nënën tani, ia bëra me vete. Ka të drejtë, të bërtasë në kupë të qiellit. Radha për dy shishe me qumësht zihet në mesnatë dhe është torturë e vërtetë. Jo rrallë ndodhin sherre dhe kacafytje mes radhëmbajtësve. Sa herë nëna ngrihet në mesnatë të zërë radhë pëshpërit me vete:

– Vetëm numri dymbëdhjetë e lart të mos jem.

Në dyqanin tonë të bulmetit vijnë dhjetë arka me shishe me qumësht dhe normalisht i bie të marrin dymbëdhjetë burra dhe dymbëdhjetë gra. Kur shihet që dikush tenton të hyjë pa radhë, kërcet sherri dhe shamata. Numri dymbëdhjetë që është në radhë dhe ka bërë gjumin eksiq, ngritur në mes të natës, do mbetej me gisht në gojë.

Me fshesaxhinjtë e fshesaxhesat radhëmbajtësit nuk i mbrehin brirët. Ka burrë nëne të merret me to. Pastruesit e kanë me kartë biankë të marrin qumështin  pa radhë. I hynë turmës mes për mes duke sharë dhe shtyrë me bërryla. Fillojnë bërtasin me zë të lartë:

-Hej gaxhi, të dhjefsha urët, hapma rrugën…- radhëmbajtësit zbythen kokulur e të ligështuar. U hapin udhë. Fjalori i pastrueseve të natës është shumë i rënduar në sharje. Ndërsa mbajtësit e numrit dymbëdhjetë, nga radha e burrave e grave mbledhin buzët gjithë trishtim dhe turren me vrap nëpër dyqanet e tjera. Nënës i ka rënë shpesh shorti të bredhë nëpër qytet nga një dyqan tek tjetri për një shishe me qumësht. Sot për dreq edhe numri njëmbëdhjetë në radhë e la nënën në baltë. Shitëses Shpatore i kishte ardhur për vizitë e ëma nga fshati.

Me mërzinë e hapur për djegien e qumështit dhe konfiguracionin e pështirë të nofullës së Lupit në cep të stufës, u kujtova për zhurmën. U afrova me ndrojtje derës së banjës. Mbajta vesh. Vështrova e bezdisur rrokullisjen e stilolapsit, rrëzimin e tij në dysheme dhe mu duk i panatyrshëm përgjimi pas derës. Bëra një hap prapa. Nëna ritin e larjes së teshave e quan të shenjtë dhe nuk para i pëlqen të shqetësohet prej njeriu. I fërkon teshat me forcë, e përqendruar, zakon që i ka mbetur qysh kur ish nuse e re dhe lante të brendshmet e përgjakura të babait. Ajo se bën veten por e dalloj menjëherë mërzitjen e trishtimin në lagështinë e sytë të shkruar.

-Nënë.. je mirë?- fola ultazi dhe i shqetësuar. Kam vite që jetoj me nënën, babai vdiq, kur isha ende fëmijë

Heshtje. Ama ç’pyetje, nëna lodhet kur lan dhe fërkon pa ndërprerje teshat e palara. Unë i kam thënë shpesh herë, nëno mos i fërko teshat aq fort se nuk janë me zgjyrë. Ajo ngre kokën dhe më vështron  e humbur.

Në mëngjes nëna mu duk më e plogët se herët e tjera. Pa më vështruar më tha se kam sklepa në sy dhe disi me përtesë vendosi të lante rrobat e palara, të mbledhura kapicë në musëndër.

-Përse duhet ti lash pikërisht sot kur thua se ke sklepa në sy, – thashë.

Nëna s’ më ktheu përgjigje.

Fundi i govatës gërvishti me zhurmë pllakaqet e banjës.

Pa kuptuar vështrova nga dritaret ku qenë varur qëndismat e kortinkave të akullit dhe oborri ish rënduar prej dëborës. Kristalet e bardha vezulluese valëzonin përpara syve të mi dhe picërrova sytë prej ndriçimit të dëborës. Dëbora është kudo e bardhë, reflektuese e njëjtë në çdo skaj të globit që mund të jesh. Nënkupton dimrin, me dëborë, e kur bie dimërim në flokë. Të dyja kanë të përbashkët plakjen. Nëna nuk përmendte asnjëherë plakjen, por thoshte se thinjat e fisnikërojnë njeriun.

Përpara syve të mi një lëmsh i kuq si flakë u turr drejt dëborës. Ishte macja e komshiut Teki, grabitqare e keqe. Tekiu ish një plak i hollë, i gjatë si vastangarkë. Në majën e hundës së kuqe, me samar i qëndron gjithnjë një sumbull qyre. Ai është krushk me Lupo nofullën. Tekiu plasi derisa hapi një dritare të madhe, dy kanatesh në oborrin tonë, një metër larg dritares së kuzhinës. Shpesh nënën e mundojnë hijet dhe në xhamin e dritares shohim gjurmë qyresh të mpiksura. Sa të pështira e të vështira janë qyret kur ngjiten pas xhamave. Nëna i kruan qyret me cepin e mashës.

Ia kam bërë benë maces së kuqe, nëse e kap do ta fut në një thes do ta flak prej gërmadhës së Muro qafokut. Tre herë macja kobashe e Tekiut ia rrëmbeu nënës peshkun nga duart dhe rendi me peshkun ndër dhembë nëpër hatulla. Tekiu i fshehur pas perdes së dritares fshinte qyret dhe zgërdhihej me harbimin e nënës pas maces kobashe.

Gjatë natës ra përsëri dëborë e imët, si e situr në sitë dhe mua më duhej të zboja përfytyrimet por të rrëmbeja lopatën dhe të hapja rrugën të mos shkiste nëna.

Në të përpjetën e rrugicës ku gjendet shtëpia jonë, uji vjen rrallë gjatë ditës. Dhe kur vjen, ndërpritet pa pritur e papandehur, të lë në mes të larjes dhe i zbardhur fund e krye me shkumë sapuni. Nga kjo eksperiencë e hidhur nëna e ka më kollaj të ngrohë ibrikun në stufë e lahet në govatë, sesa në dushin me vaj guri që instalova para disa vitesh në banjë.

Kuzhina kundërmon prej erës së qumështit të djegur. Doja të hapja dritaren, por mu duk sikur forca e flakës në stufë kish rënë dhe ambienti po ftohej. Nëna do të dilte e lodhur dhe e brishtë prej avullit dhe larjes së rrobave. I hodha disa dru stufës. Pa guxuar të shihja ciknosjen e neveritshme mbi stufë dhe tullumbacen e kuqërremtë të nofullës së Lupos në cep.

-Nënë, ke nevojë për ndihmë? – e pyeta i ngrehur.

Kohët e fundit nënës kanë filluar ti dhembin e ti çajnë krahët e këmbët, sidomos kur moti është me lagështirë. Por përsëri nuk i rinë duart rehat. Pa qenë nevoja ngrihet në pikë të mëngjesit dhe i mban mbi supe të gjitha punët e shtëpisë. Pikërisht atëherë kur thotë se kam sklepa në sy lan dhe fërkon teshat me forcë. Katër herë u përpoqa ti a largoja këtë huq, nëna i lau teshat pesë herë. Nuk kuptohen kurrë nënat.

Unë nuk mund ta përfytyroj se mund të sëmuret nëna ndonjëherë. Qysh në fëmijëri, kur bija të flija e kur zgjohesha prej gjumit gjendesha në krahët e buzagazit e mirësisë së nënës. Ajo si gjithnjë në këmbë, me flokët e mbledhura topth pas kokës, me duart e zëna prej punëve.

-Mos…e  hap derën,- dëgjova zërin e saj të holluar.

– Epo rrobat po lan moj nënë,- i fola gjithë ankim.

-Mos e hap.

Ditën e djeshme nëna mbathi gjurmashka leshi dhe pa i vënë veshin kundërshtimit tim më ndihmoi të mbartja drutë e zjarrit që shkarkoi karroca e druve poshtë në rrugë. U grinda një copë herë me karrocierin. I thashë ti shkarkonte drutë lart mbi rrugë edhe pse i dhashë atij të pinte një gotë të plotë me raki rrushi. Karrocieri, një burrë ezmer, vetulltrashë, kockë madh, e rrëkëlleu rakinë si të ishte ujë, përplasi gjuhën ngaqë iu hap nepsi i të pirit, më pa me inat dhe ia pat:

-Domethënë, thua ta vërtit kalin me gjithë dru e karrocë nëpër dëborë. Në këtë mot të keq, ta ngjit lart mbi rrugë e rrugica. Ti sjell drutë në goja, ti shkarkoj përpara derës. Pastaj me të argatin e shkretë, ç’i dhjet t’ ëmën. Hë, më thuaj ç’të bëj pastaj, të gremisem në tatëpjetë nëpër akull dhe dëborë me gjithë kalë e karrocë, të bëhem copë e thërrime! Hej kokë, me këtë kalë e karrocë mbaj shtëpinë me bukë.

-Nuk gremisesh ti jo, e di unë, je karrocier me përvojë,- i thashë dhe shtova:- Unë paguaj të më vijnë drutë në shtëpi. Më thuaj si ti ngjit drutë që poshtë, në të përpjetë me borë dhe akull?

-Atë nuk e di unë. Detyra ime si karrocier është të shpërndaj dru. Komunalja nuk e parashikon kohën e keqe  dhe rrugicat e shtrembra me të përpjeta e tatëpjeta. Ç’faj kam unë që qyteti ka më shumë të përpjeta e të tatëpjeta. Po të isha e dehur edhe e bëja, por ja që nuk jam. Komunalja të jep një kalë gërdallë e karrocë kalbësirë, çaj barkun po deshe. Hej kokë, sikur dhe një shishe me raki të më japësh, nuk e dërmoj kalin, ta zbres në këtë ferr që ka emrin tatëpjetë! Mos do ti lë fëmijët barkthatë. Nuk e sheh, në këtë qamet shket djalli, jo kali.

Bëra ti mbushja përsëri gotën me raki rrushi, e ti bërtisja karrocierit të shurdhër dhe grindavec, por nëna më shkundi për mënge e më pëshpëriti:

-Mos e merr në qafë. Mos i jep më raki të pijë. Lëre të gjorin të shkojë,- dhe mbathi gjurmashkat.

Pesë herë shkau nëna së bashku me drutë e mbledhura në mësallë dhe pesë herë u ngrit. Pesë herë bënë kolovajze në tatëpjetën e rrugicës nxënësit e shkollës fillore. Çamarrokët e gëzuar e bënë tatëpjetën e rrugës më të akullt e të rrezikshme se ç’ishte. U bërtita fëmijëve të iknin,të bënin kolovajze në një rrugicë tjetër, por nëna më tha:

– Hesht biro, çiliminjtë mezi e presin dëborën.

Iu luta nënës ti linte së mbarturi në mësallë ato dreq kopaçe të qullura e të shtrembra. Frynte shumë erë e binte dëborë dhe ajo nuk dëgjonte. I bërtita disa herë nënës të hynte në shtëpi, por ajo mbahej pas murit dhe nuk më bëzante. Shkau dhe u rrokullis si topth dhe mua mu mpi zemra prej akthit dhe frikës. I ngrehur, i ndërkryer e ngrita nënën peshë tok me mësallën e druve, që e shtrëngonte fort me duar, e futa brenda. I thashë të çlodhej e të merrte një të ngrohtë. Bah! Çfarë kokë që kanë nënat, nuk dëgjojnë edhe pse rropaten, lodhen, shkasin dhe rrokullisen nëpër dëborë.

Kur gjendesha në fund të shkallëve dhe po ngrija thesin me dru, pashë nënën që po zbriste duke u kalamendur dhe mbajtur pas murit.

-Moj nënë, shko në shtëpi, mos ma bëj për inat, mos më ngri nervat,- rënkova.

Ajo më vështroi e përskuqur në fytyrë prej thëllimit, mbuluar fund e krye me dëborë dhe më buzëqeshi me pafajësi.

-Nuk ta bën për inat nëna ty, jo. Po ja, sesi më vjen kur shoh që lodhesh së ngjituri dhe zbrituri nëpër dëborë.

-Kot merakosesh, nëno. S’më gjen gjë mua, jam i ri, i fortë si dem, – thashë dhe shkunda borën nga supet dhe koka.

-Eh mor bir, do bëhesh prind dhe do më kujtosh,- mërmëriti nëna.

Përnjëmend besova që kisha përpara një qiell bardhësish mirësie zbritur prej ëndrrës. Duke mu marrë goja iu luta nënës të hynte brenda. Ajo çuditërisht më dëgjoi. Mbushi mësallën me disa kopaçe dhe u ngjit duke rënkuar. Nuk durova e ngrita për krahu pothuajse peshë dhe u ngjita me të nëpër të përpjetë.

Dëbora i mbulonte sakaq drutë e shkarkuara në rrugë. Unë ngjitesha dhe zbrisja, shkisja, rrokullisesha, me thesin e druve në kurriz. Tre herë i përplasa drutë me nervozizëm. Nëna kthente kokën më vështronte ngrohtë dhe pa i vënë veshin protestës sime vinte drutë në radhë në kthinën e majtë të ashefit.

Kur përfunduam së mbledhuri dhe transportuari në kuzhinë drutë e zjarrit, nëna hoqi gjurmashkat e qullura, çorapet. I ndehu një copë herë këmbët mbi mangall, pastaj përgatiti për mua një ponç të fortë dhe për vete një çaj të ngrohtë.

-Moj nënë përse nuk i ndërrove më parë ato dreq gjurmashka dhe çorape,- i thashë.

-Harrova, – ia bëri nëna dhe ngriti supet. E dërmuar u plas mbi divan, dhe mbështolli këmbët e ftohta me kuvertën e kuqe, të leshtë me thekë. Shkova në banjë e piva një cigare dhe kur u ktheva e gjeta nënën që flinte në krah. Dorën e rrudhur e kish vendosur pranë gojës së hapur. Një tufë qimesh të hirta i kishin dalë prej shamisë dhe luanin lehtë, i ngjiteshin pas buzëve sa herë nëna merrte frymë.

Mu duk e vogël nëna në gjumë dhe e madhe në dhomë. Nëna ish trupvogël, e pak e kërrusur, por kur lëvizte nëpër shtëpi e mëhallë zotëronte të gjithë hapësirën.

Nëna qëndroi e fortë e pafjalë kur tërhiqte për të larë të brendshmet e përgjakura të babait, burrit të saj prej të tmerrshmit burg,‘Hani me dy porta’. Ajo qante veçmas në banjë pastronte gjakun e mpiksur, i fërkonte teshat me forcë dhe i shpëlante me lot. Rinia, nusëria, buzagazi, të gjitha iu thanë pa çelur mirë. I duhej nënës të përballonte e vetme dhembjen, varfërinë, provokimet e hapura se ishte e bukur. Mbajti mbi shpinë përvuajtjen, vdekjen e dy pleqve dhe persekutimin familjar. Shkuljen prej shtëpisë së madhe dhe nguljen në një vrimë miu. Nëna në larjen, të fërkuarën, shpëlarjen e teshave gjente diçka që i mungonte dhe unë nuk e kuptoja se çfarë ishte.

Kur hapet biseda për të dashurit e zemrës, të munduar, të rropatur dhe të ikur përtej. Nëna shpesh luan kokën ngadalë, fshin sytë e lodhura dhe me zë të butë thotë se atëherë i përballonte vështirësitë se ishte nuse e re e fortë. Pastaj ngroh ujin, shkon në banjë dhe lan teshat edhe sikur të jenë të lara e të pastra dritë.

-Vitet ikin shumë shpejt. Streha e shtëpisë ronitet dhe thinjat mbijnë, Lupot dhe Tekitë shtohen, shumohen si dhembjet mbi shpinën e njeriut të gjorë.., mërmëritën shpesh nëna.

Në mëngjesin e ditës së shtunë nëna u ngrit si zakonisht herët, ndezi stufën. Drutë e lagura bënë tym një copë herë, por dhoma u ngroh dhe në dritare yjet kristalore filluan të shkrinin. Nëna duke u vërtitur butë nëpër shtëpi më përgatiti për të ngrënë. Vonë e dëgjova që më tha për sklepat e syve dhe cepat e yjeve që duhen fërkuar, pastruar dhe larë.

-Nënë.

Sekondat ikin me shpejtësi dhe zemra më rreh me nxitim në gjoks.

Kur kthehem nga punë në shtëpi shpesh gjej udhë lagura, të ndehura në tel.

-Pse lagen udhët moj nënë?- e pyes.

-Fqinja bir, fqinja. Ajo korbë Sofi e harron gjithnjë rubinetin e çezmës hapur, – më përgjigjet nëna dhe i shmanget shikimit tim. E vështroj i  hutuar.

-Harraqë janë fqinjët, harraqë,- mërmërit nëna me një përhumbje të lehtë dhe fut një karficë në topthin e flokut të bardhë e të shthurur.

Fqinja Sofi ish një plakë e shëndoshë, barkmadhe, sisëmadhe, mësallëmadhe. Ajo ecën si patoke, i kërcejnë llurbat e barkut. Para një viti nëna i shpëtoi jetën të birit të Sofisë, Laçi gagaçit. Dëgjoi ulërimat e fqinjës dhe vrapoi në shtëpi të saj. I biri i sëmurë, Laçi trupmadh si katana qe shtrirë në mes të dhomës dhe përpëlitej.

-Ç’ të ka Laçi moj korbë?- E pyeti nëna.

-Po përvëlohet, po i ikën gjuha, po më vdes djali,- mërmëriti Sofia. Ajo ish bërë si e shkalluar.

Nëna u përkul në gjunjë mbi të sëmurin që dridhej. Laçit i ishin çakërritur sytë, po kapërcente prej temperaturës së lartë. Nëna me shumë mundim i mbërtheu gjuhën e trashë me gishtërinj. Laçi në kllapi i dërmoi nënës gishtërinjtë me dhembë, por ajo përdori e lugën, duke ia rrasur deri në grykë dhe nuk ia lëshoi gjuhën derisa ia nxori përjashta si lopatë. I shpëtoi të gjorit jetën. Pastaj ndihmoi fqinjën e çakërdisur ta nisnin të sëmurin në spital. Sofia dhe nëna e mbartnin Laçin trupmadh nga krahët dhe çapiteshin me vështirësi. Ndërsa Laçit të zalisur i zvarriteshin këmbët nëpër sokakë dhe mëhalla e ndiqte me sy, me nge, pa e prishur terezinë.

Sofia qëndroi me të birin në spital, ndërsa nëna u kthye në shtëpi. Tre gishtërinj ia kishim mjekuar në spital. I thanë të bënte dhe tetanosin, por nëna nuk pranoi. Edhe pse e dërmuar ajo hyri në banjë e pa qenë nevoja nisi të lante e të fërkonte një këmishë dhe dy palë të mbathura.

Të nesërmen Sofia na trokiti në derë. Hyri në korridor kokulur, u përkul në gjunjë përpara nënës, i morri dorën, ia vuri në faqen e rrudhur dhe i tha:

‘Qëllomë me shpullë motër. Zbutma kurrizin me kopaçe, bëma llurbë si barku. Unë kam qenë më shumë e keqe se e marrë. Është gjynah moj motër, por Tekiu ngjit qyre në dritare, ndërsa unë shpërndaja liga nëpër sokakë.

‘ Hesht Sofi, hesht,’ i tha nëna dhe i ledhatoi flokët e lëshuara. E ndihmoi të ngrihej në këmbë. Pinë kafe së bashku në oborr, nën dritaren dykanatëshe të Tekiut.

-O Teki, fshi qyret dhe eja pi kafe me gratë,- i tha Sofia.

Ai përgjonte pas perdes së rëndë shkrofëtinte dhe kollitej thatë, por nuk ia mbante të dilte jashtë, Sofia i kishte krahët e ngrohta, ish motër dëshmori.

-Nënë, – i them.

Më bëhet sikur dëgjoj frymëmarrjen e shpejtuar të saj. Nëna i shërbeu vite me radhë me përkushtim dhe devotshmëri babait të sëmurë pas daljes nga burgut. Ajo nuk u ankua dhe as u ligështua, vetëm lante dhe shpëlante rroba.

Nga banja dëgjova diçka si  zhurmë dhe asgjë.

-Nënë,- fola përsëri dhe i shqetësuar, shtyva derën. Dëgjova mbytur grindjen dhe ankimin e nënës e cila qëndronte shtrirë në pllakat e lagështa të banjës, mbështetur në brinjë, krahu u djathë shtrirë mbi teshat e lara të shtrydhura dhe të pastra dritë.

-Doja të çlodhesha pakës,- më tha…