Në nderim të kujtimit të Jusuf Vrionit/

Nga Prof.dr. Eshref Ymeri/Sinsinati, Ohajo/

  Sot, më 16 mars 2016, është 100-vjetori i lindjes së Jusuf Vrionit, i një figure emblematike të artit të përkthimit në Shqipëri, i një intelektuali erudit të nivelit evropian, i cili zë një vend nderi në panteonin e personaliteteve të shquara të kombit shqiptar.

Në librin tim me titull “Përkthimi, një histori pasioni”, të cilin Shtëpia Botuese “Omsca-1”, me titullar zotërinë e nderuar Luan Pengili, e nxori nga shtypi më 02 tetor 2015, pjesën e dytë ia kam kushtuar përkthimit të letërsisë politike në gjuhë të huaja. Këtë pjesë e kam titulluar “Universiteti i përkthimit në gjuhë të huaja”. Aty kam përshkruar punën me profesionalizëm të lartë që ka përballuar Redaksia e përkthimeve në gjuhë të huaja në Shtëpinë Botuese “8 nëntori” gjatë një periudhe gati 20-vjeçare, deri në vendosjen e sistemit pluralist në vendin tonë.

Në mënyrë që në këtë pjesë të librit të pasqyrohej sa më afër realitetit kontributi i përkthyesve dhe i redaktorëve, disa ish-kolegëve të mi te Redaksisë, iu drejtova me kërkesën për të më dhënë mbresat e tyre për atë punë të jashtëzakonshme që na është dashur të përballojmë në afate shumë të ngjeshura në tetë gjuhë të huaja. Nga sektori i frëngjishtes, më dërguan mbresa fort interesante dy përkthyes mjaft të talentuar, profesori Edmond Tupja dhe përkthyesi dhe studiuesi i njohur Fotaq Andrea, për çka u jam shumë mirënjohës. Që të dy këta përkthyes me emër, në mbresat e tyre ndaleshin posaçërisht në përshkrimin e artit të përkthimit të Jusuf Vrionit. Ato mbresa përbëjnë një homazh të shkëlqyer në nderim të këtij mjeshtri të rrallë të përkthimit.

Mbresat e studiuesit Fotaq Andrea pata kënaqësinë t’i rilexoj në faqen e internetit të gazetës Shqiptarja.comtë datave 13 dhe 15 mars 2016. Këtu dëshiroj t’i shpreh mirënjohjen time të thellë Redaksisë së gazetës “Shqiptarja.com”, e cila veprën time të lartpërmendur e vlerëson si “një libër me vlera enciklopedike, një monument i artit të përkthimit”.

       Me këtë rast, dëshiroj të ndaj me lexuesit e nderuar ca kujtime të mia nga koha kur isha koleg më Jusuf Vrionin, me këtë ikonë të artit të përkthimit, kujtime këto që i kam përfshirë edhe në librin tim.

Për sektorin e frëngjishtes ishte një fat i jashtëzakonshëm që kishte në radhët e veta Jusuf Vrionin, një personalitet i shquar i kulturës kombëtare. Si një figurë e mirënjohur në radhët e elitës intelektuale evropiane, duke rënë pre e xhelozisë çmendurake të Enver Hoxhës, i cili kurrë nuk qe i aftë të pajisej me kulturë universitare, Jusuf Vrioni u torturua më shumë se një vit në qelitë e diktaturës komuniste, pa as më të voglin faj, dhe mandej u dënua me burg, prej nga doli në vitin 1958. Ishte një krim i rëndë që diktatura enveriane kreu kundër këtij intelektuali erudit që ishte diplomuar për shkenca ekonomike dhe politike në Paris, ku kishte jetuar për shumë vite me radhë.

Për përkthyesit e sektorit të frëngjishtes, Jusuf Vrioni ishte një enciklopedi e vërtetë. Ai ka shërbyer për ta si një shkollë kualifikimi me vlera të jashtëzakonshme.

Kujtova shtatorin e vitit 1978, kur unë, si bashkëpunëtor i jashtëm, fillova të njihesha për herë të parë më nga afër me kolektivin e Redaksisë. Pikërisht asokohe u njoha me Jusuf Vrionin. Por njohja jonë u bë edhe më e afërt pas muajit mars të vitit 1979, kur, siç e kam përmendur në libër, u emërova përkthyes aty dhe më pas përgjegjës i Redaksisë. Njohja jonë vazhdoi deri në fund të dhjetorit të vitit 1991, kur u riktheva në Universitet. Ishin vitet e kristalizimit të një universiteti të vërtetë përkthimi. Dhe kryeprofesori i atij universiteti ishte Jusuf Vrioni. Prandaj jo më kot të gjithë përkthyesit e kishin Jusufin si Yllin e Karvanit.

Për përkthimin e fjalive apo edhe të paragrafëve të sikletshme, kur ishte bukur e vështirë të zbulohej qartazi nënteksti politik i idesë së autorit, përkthyesit, jo vetëm të rinjtë, por edhe ata më me përvojë, merrnin si pikë orientimi variantin e përkthimit të Jusuf Vrionit.

I jashtëzakonshëm është kontributi i Jusuf Vrionit në përkthimin e veprave të Kadaresë. Shkrimtari i njohur Visar Zhiti thotë:

“Do të ishte Jusuf Vrioni që do të punonte i paemër dhe si rob në diktaturë në përkthimin e veprës së tij në frëngjishte, ku pas asaj gjuhe do ta merrnin dhe gjuhë të tjera dhe Kadarea do të njihej si një nga shkrimtarët më të shquar të shekullit XX në botë. Dhe Jusuf Vrioni, ashtu si ish-të gjithë të burgosurit politikë, mbetet i padëmshpërblyeri” (Citohet sipas: Visar Zhiti. Debati Jorgaqi Kadare? Në diktaturë nuk kishte disidencë”. Marrë nga faqja e internetit “Fjala e Lirë”. 29 korrik 2014).

I pajisur me një kulturë të gjerë, enciklopedike, Jusuf Vrioni mund të konsiderohej denjësisht si patriark i letrave shqipe. Për të mund të shkruash dhe të flasësh pambarimisht. Por këtu dëshiroj të ndalem në dy tipare themelore të karakterit të tij të admirueshëm që e nxirrnin në pah si një intelektual të shquar.

Së pari, thjeshtësia. Të befasonte kultura e tij e jashtëzakonshme në shumë fusha të dijes, por të linte pa mend thjeshtësia e tij proverbiale në komunikimin me të tjerët. Ishte një privilegj përjashtimor i formimit të tij intelektual aftësia e rrallë për të zbritur aq natyrshëm nga maja e Olimpit të dijeve dhe për t’u shfaqur para çdokujt si një bashkëbisedues i barabartë, pa folur kurrë për vetveten. Për thjeshtësinë e njerëzve të shquar, Tomas Mani(Paul Thomas Mann – 1875-1955) thotë:

“Thjeshtësia e njerëzve të shquar, e cila shpesh na duket befasuese, në shumë aspekte shpjegohet pikërisht me faktin se ata, si rregull, pak gjëra dinë për veten e vet, rrallë herë mendojnë për “un”-in e vet dhe me të drejtë e ndiejnë veten njerëz të zakonshëm”.

Së dyti, fryma kombëtare e formimit të tij intelektual. I shkolluar në Perëndim për një kohë të gjatë, i pajisur me disa diploma, i doktoruar në drejtësi, Jusuf Vrioni kishte përvetësuar si rrallëkush shkencën e dashurisë për atdheun e vet. Në personin e tij ndërthurej përsosmërisht vizioni shumëpërmasor i intelektualit me kulturë të gjerë, me dashurinë për gjithçka kombëtare. Rrallë mund të hasësh intelektualë të nivelit të Jusuf Vrionit, tek të cilët kultura perëndimore të ketë ngulitur tërthorazi aq mrekullisht ndjenjën e një dashurie të pamatë për kombin shqiptar dhe për trashëgiminë e tij kulturore.

Prej Jusuf Vrionit duhet të mësojnë shumë të gjithë ata intelektualë, të cilët, duke u ngritur kundër nacionalizmit shqiptar, mendojnë se do të parapëlqehen nga Perëndimi. Aq më tepër duhet të mësojnë prej Jusuf Vrionit ata politikanë shqiptarë, të cilët ushqejnë shpresa se me frymën e tyre të antinacionalizmit, do të jenë të mirëpritur në Perëndim. Në të vërtetë, të dyja palët, në heshtje, janë objekt humori dhe qesënditjeje në Perëndim. Këta intelektualë dhe politikanë duhet të kenë parasysh fjalët e Dostojevskit, i cili ka thënë:

“Sa më shumë nacionalë të jemi, aq më shumë evropianë do të bëhemi”.

Ishte pikërisht ai formim i përkryer intelektual me një frymë të theksuar kombëtare i Jusuf Vrionit që i linte aq shumë mbresa Suzana Anjelit(Susanna Agnelli – 1922-2009), personalitet i kulturës dhe i politikës italiane, ish-ministre e punëve të jashme, e cila i pati thënë një ish-kryediplomatit tonë pas vitit 1991:

“Ta kishit ambasador te ne, do të ishte nder për Italinë”.

Jusuf Vrioni u largua për në botën e përtejme në vitin 2001, por ai la pas trashëgimtarë të denjë në fushën e përkthimtarisë, të cilët ditën ta përvetësojnë mjeshtërisht artin e përkthimit që e mësuan në “universitetin jusufian” që funksionoi për gati dy dekata nëRedaksinë e përkthimeve në gjuhë të huajapranë Shtëpisë Botuese “8 Nëntori”. Profesori i frëngjishtes Edmond Tupja që doli nga “bankat e atij universiteti”, sot është përkthyes i 45 veprave artistike nga frëngjishtja në shqip dhe nga shqipja në frëngjisht, është leksikograf dhe publicist i talentuar, është autor i rubrikëssë përjavshme “Kundër rrymës”të çdo numri të së dielës të gazetës “Panorama”,një rubrikë kjo me emër në fushën e publicistikës humoristike shqiptare.

Studiuesi Fotaq Andrea, gjithashtu, po aq mjeshtërisht kaloi nëpër “kudhrën e universitetit jusufian”, çka e dëshmoi me aftësitë e tij si përkthyes i talentuar gjatë viteve që punoi në Redaksi dhe më vonë. Ai sot shquhet si një përkthyes dhe hulumtues i mirënjohur në shërbim të kulturës kombëtare. Përveç pëkthimit të disa veprave nga frëngjishtja, ai ka rënë në sy të lexuesit shqiptar për veprën me titull “Pena të arta franceze për shqiptarët”, që doli nga shtypi në vitin 2007.Kjo është një vepër madhore me një vëllim prej mbi 700 faqe dhe përbën një kontribut të jashtëzakonshëm për pasurimin e kulturës sonë kombëtare me mendimin filozofik të shumë figurave të shquara franceze për shqiptarët. Shumë i çmuar është kontributi i studiuesit Fotaq Andrea edhe në hulumtimin e veprës së Faik Konicës. Këtu bie në sy puna e tij e zellshme në zbulimin e dy romaneve të panjohura më parë të këtij personaliteti të kulturës dhe të diplomacisë shqiptare, romane këto, të cilat, në muajt e ardhshëm, do të vihen në dorën e lexuesve.

Sinsinati, Ohajo

16 mars 2016