Vatikani – Dielli

SHËNIM NË PËRKUJTIM TË 5 VJETORIT TË SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZES

September 5, 2021 by s p

Nga Ndue BACAJ

Si sot 5 shtator të vitit 1997 nga planeti Tokë u shua një yllë mbi yje që sillte dritë, paqe, harmoni e shpresë për jetën. U shua nga kjo botë e përkohëshme për t’u ngjitur lart në Qiell, në atë Botë të amshueme që pushojnë shpirtërat e pafund të njerëzve që përcuallën mijëra e mijëra vite, të mjeruara e lumturuara. U shua Nënë Tereza, duke na lënë si kujtim veprat e saja të kryera për njerëzit në nevojë thuajse në çdo cep të globit tonë, duke na lënë në këtë tokë trupin të cilin e kishte marrë përkohësisht, ndërsa shpirti i saj e ka vendin në Parajsën që rrinë Engjëjt. E ne veten tani e kuptojmë se Nënë Tereza nuk kishte qenë një njeri i kësaj toke, por kishte qenë një Engjëll i vërtetë që vetë Zoti ja kishte falë përkohësisht kësaj bote halleshume. Është fat i paçmuar për Racen tonë Iliro-Shqiptare që vetë Krijuesi zgjodhi bijën tonë për ta shenjtëruar, pasi në trupin e saj kishte dërguar shpirtin e shenjtë, duke e bërë shenjtore të kësaj bote ndoshta në zgrip të besimit se Zoti e kishte “harruar” njerëzimin që e kishte falur vetë… si shëmbëlltyrën e tij. Zgjedhja e bijës sonë Nënë Tereza për ta bërë shenjtore nuk kishte qenë e rastësishme, pasi nga Raca jonë ndër dy-mijë vitet Kristianizëm, i kishim falur këtij besimi jetdhënës rreth 600 shenjtorë e martirë, që gjaku dhe veprat e tyre janë në themelet e këtij besimi e qytetërimi, frutet e të cilit i gëzojnë edhe ata që nuk e duan sot në shekullit XXI. Gjithsesi kur besimi dhe qytetrimi Kristian i Europës ishte në zgrip në shekullin XV, vetë Krijuesi bëri emër që po nga raca jonë të lindë “Mesia” Gjergj Kastrioti, i cili me shpatën e shenjtë mbrojti qytetrimin dhe besimin e Arbërisë dhe vetë Europës plakë… Siç e thamë më sipër, përsëri nga raca jonë në shekullin e XX lindi një Shenjtore tjetër, fama dhe shenjtëria e së cilës u shpërnda në të gjithë Botën. Ajo lindi në vitin 1910 në një lagje të Shkupit nga prindërit shqiptarë Kolë e Dranne Bojaxhi, dhe emri i saj si krijesë e brishtë e kësaj bote kishte qenë GONXHE, dhe këtë emër e mbajti derisa kjo gonxhe çeli lulen e shenjte, që pas thirrjes shpirtërore nga vetë Jezu Krishti, kjo bijë e racës sonë ju përkushtua me sakrifica besimi e ndjejave njerzore, për të sjellë shpresë tek të dëshpëruarit, për të sjellë jetë tek ata që po vdisnin, për të sjellë shërim tek të sëmurët, për të sjellë besim tek të paorinetuarit. Nënë Tereza këtë emër e mori gjatë misionit të saj të bamirësisë, tek motrat Loreto e pastaj krijoi misionin e saj që e përhapi në 123 vendet e botës, ku India e Largët ishte epiqendra e deri në atdheun e saj të sapo çliruar nga diktatura komuniste. Misioni i shpresës së bamirësisë së Nënë Terezës ishte aq i madh sa e njohën jo vetëm shtete e qeveri, por edhe vetë Vatikani. Misioni i Nënë Terezës zgjati mbi 60 vite, kohë që e bëri të thirrej bijën tonë Moter, Nënë e më në fund Shenjëtore, të të gjithë botës. Bota e civilizuar jo vetëm ja njohu veprat e bamirësisë e mëshirës për njerëzit në nevojë, por e vlerësoi Nënë Tereza është nderuar me çmimet dhe nderimet më të larta, duke përfshirë: më 1962 Çmimin e Paqes Ramon Magsaysay dhe mbi të gjitha Çmimin NOBEL për Paqe me 1979, ndërsa mjerisht shteti komunist në ato kohë e anatemonte dhe nuk e lejonte të vinte as tek varret e njerëzve të saj të dashur në Tiranë (Nënës e Motrës). Shqip “Ne” duke i mbyllë dyert bijës sonë, Nënë e Botës e paqes dhe bamirësisë , ne i mbyllëm vetvehtes shpirtin e Shenjtë që Zoti kishte dërguar mbi ne… Gjithsesi Nënë Tereza na fali ne shqiptarëve, sepse e dinte se nuk jemi ne populli që e përbuznim e mbyllnim dyert, por ishin djajtë e kuq që na kishin kapur për fyti (ndoshta si sprovë nga vetë Krijuesi). Nënë Tereza lutej për të gjithë popujt e botës që vuanin nga mjerimi, skamja, padrejtësia si dhe sëmundjet e Epidemitë, dhe ndër lutjet më të fuqishme duket se kishin qenë edhe ato për popullin e saj shqiptar që lëngonte nga epidemia e kuqe. Zoti duket se i dëgjoi lutjet e bijës sonë Nënë Tereza, dhe bëri emër që lëngata e kuqe të rrëzohet nga froni sundimtar, duke na futur në rrugën e pluralizmit, lirisë e demokratisë dhe besimit në Zot, dhe në vlerat tona të mohuara për dekada. Në pak vite që i kishin mbetur mbi këtë tokë bijes sonë të Shenjtë Nënë Terezës, ne e nderuam e respektuam si asnjë popull tjetër në botë, ndërsa bija jonë hyjnore na fali e na njohu si “GJININË” e saj, shpesh mëkatare jo për fajin tonë… Me 5 shtator 1997 i madhi Zot thirri pranë vehtes në Qiell bijën tonë Nënë Tereza, së bashku me shpirtin e Shenjtë që vetë ja kishte dërguar për dhjetëra vite… Fatësisht vetë selia e shenjtë me anë të ish Papës Famëmadh Gjon Pali II falenderoi kombin tonë për këtë bijë të shenjtë që i dhamë kësaj bote halleshume, ku ndër të tjera do të thoshte: “… Edhe në kohën e Izolimit të plotë të Shqipërisë kjo rregulltare e përvuajtur ishte ajo që përçonte emrin e atdheut tuaj në mbarë Boten. Në personin e Nënë Terezës Shqipëria është nderuar gjithmonë, pasi ky ishte misioni i saj dhe i gjithë atyre ndjekësve të vërtetë të Krishtit dhe Apostujve të tij që përhapnin dashurinë dhe jetën mbi dhembshurinë e kësaj bote. Për këtë ju falenderoj sot (Ju shqiptarëve) në emër të Kishës Katolike, që i falët botës këtë bijë të madhe të tokës e popullit tuaj…” Vatikani me 19 tetor 2003 nisi proçesionin e Shenjtërimit të Nënë Terezës, procesion që “kulmoi” me firmosjen e dekretit të shenjtërimit të Nënë Terezes me daten 4 shtator 2016 nga Papa Francesku, një ditë para 19-vjetorit të vdekjes saj (5 Shtatori), që njihet edhe si dita e festës së saj. Është me vlera të thuhet se, në shtetin e Nju Jorkut (USA), Senati dhe Asambleja e këtij shteti kanë shpallë (në 2017) , 4 shtatorin festë zyrtare që do njihet si të gjitha festat e tjera të veçanta. Neper Botë në përgjithësi e në trojet etnike Shqiptare në veçanti filluan t’i kushtojnë shumë vepra arti e emërtime të ndryshme, ku spikat ndertimi i Katedrales kushtuar Shenjtores Terezë në Prishtinë (Kosovë) , shugurimi i të cilës u bë me 5 shtator 2017 , me rastin e 20 vjetorit që Nënë Tereza ndërroi jetë. Vlenë të shënohet se në Shkodër para disa viteve pas shumë vështirësive (që suallen disa gjykime me mendësi antieuroperëndimore) , u bë e mundur që në qendër të qytetit të kemi “truporen” e saj , e cila me sa duket do të zëvendësojë për Shkodrën e Malësinë Zojën e Shkodrës, të larguar nga rreziku i aziatikëve (turko-osman) që në vitin 1467… Nënë Tereza , sot Shën Tereza na ka lënë të shkruar edhe qindra shkrime e vargje me fjalë shpirti, të cilat i perkasin filozofisë toksore e hyjnore, ku me këtë rast mendova të citoj atë me titull Himni i jetës:

“ Jeta është bukuri, admiroje.

Jeta është një shans, kape.

Jeta është lumturi, shijoje.

Jeta është ëndërr, bëje realitet.

Jeta është sfidë, përballoje.

Jeta është detyrë, kryeje.

Jeta është lojë, luaje.

Jeta është e çmuar, kujdesu për të.

Jeta është pasuri, ruaje.

Jeta është dashuri, dhuroje.

Jeta është mister, zbuloje

Jeta është premtim, plotësoje.

Jeta është trishtim, kaloje.

Jeta është himn, këndoje.

Jeta është betejë, pranoje.

Jeta është aventurë, rrezikoje.

Jeta është lumturi, meritoje.

Jeta është jetë, mbroje”.

Duke i ardhur fundi këtij shënimi të vogël, me rastin e 5 vjetorit të madhnueshëm të shenjtërimit të Nënë Terezes, mendova të kujtoj fjalët domethënëse të shkruara nga dora e saj në gjuhen shqipe, Oslo, 10 dhjetor 1979: “Unë gjithmon e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shumë i luti Zotin që Paqja e Tij te vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjith botën. Lutim shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Unë lutem për juve. M. Teresa Bojaxhiu”

Faksimile e letres së shkruar nga Nënë Tereza, dhe publikuar nga Ministria e Jashtme , Oslo 10 dhjetor 1979.

Ndersa edhe unë si autor i këtij shenimi përkujtimor, kam një lutje për Shë Terezen, shenjëtorns tonë:

“SHENJTA TEREZA LUTU PËR NE MËKATËNOR TË KTHEHEMI NË SOFRËN EUROPERËNDIMORE TË LARGUAR PREJ KOHËSH PADREJTËSISHT DHE PA DËSHIRËN E SHUMICËS SË SHQIPTARËVE…. Lutu Shenjtorja jonë të na kthehet Shenjtëria, paqja dhe Harmonia, aq të nevojshme për të gjetur rrugën e begatisë e mirëqënies… LUTU.”

Malësi e Madhe, 4-5 shtaator 2021

“DY FESTA NË NJË DITË” NË VATËR: PESË VJETORI I SHENJTËRIMIT DHE FESTA E NËNË TEREZËS SI SHENJTE

August 29, 2021 by s p

Dielli /

Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA do të organizojë ditën e Dielë më 5 Shtator ora 11:00 AM në Selinë Qëndrore të Vatrës me adresë: 2437 Southern Blvd, Bronx, NY 10458, një ceremoni festive me rastin e pesë vjetorit të shenjtërimit të Nënë Terezës, dhe festën e saj (5 Shtator) si Shenjtore e Kishës Katolike dhe e Kombit Shqiptar nga Papa Françesku në Vatikan. E ftuar speciale në këtë ceremoni nderimi e festimi do të jetë Ines Murzaku, profesore e Historisë Kishtare, Drejtoreshë e Programit të Studimeve Katolike dhe Themeluese e Departamentit të Studimeve Katolike në Universitetin Seton Hall në New Jersey. Prof. Murzaku do shpalosë për të pranishmit fakte të reja dhe një interpretim të fakteve rreth impaktit të Nënë Terezës në historinë e kishës katolike dhe historinë e kombit shqiptar. Vatra fton të gjithë komunitetin shqiptar në USA dhe më gjërë që të bëhet pjesë e një ceremonie madhështore festimi e nderimi në respekt dhe vlerësim të shqiptares së madhe, Shenjtores së Kombit tonë Nënë Terezës, për të festuar “Dy Festa në Një Ditë”.

PAPA KLEMENTI I XI ME ORIGJINË SHQIPTARE – MBROJTËS I IDENTITETIT KOMBËTAR TË SHQIPTARËVE

July 21, 2021 by s p

(Me rastin e 300-vjetorit të ndarjes së tij nga kjo jetë)

Nga Frank Shkreli

Ky vit shënon 30-vjetorin e vendosjes së marrëdhënieve midis Vatikanit dhe Republikës së Shqipërisë si dhe 300-vjetorin e vdekjes së Papës me origjinë shqiptare, Klementit të XI me origjinë shqiptare nga ana e babait, i njohur ndryshe si Gjon Françesk Albani (Giovanni Francesco Albani). Me këtë rast, javën që kaloi, u mbajtën seminare në Romë dhe në Tiranë për të kujtuar këto dy përvjetore me rëndësi. Sipas të dhënave nga Ambasada e Republikës së Shqipërisë pranë Vatikanit si dhe të programit shqip të radio Vatikanit, javën që kaloi me 12 Korrik, 2021 nën drejtimin e të Ngarkuarës me Punë pranë Vatikanit, diplomates shqiptare, Majlinda Doda, në sallën prestigjoze Zuccari të Senatit të Republikës italiane, u organizua Konferenca me titull: “Roli i Papa Klementit XI për Rizgjimin e Identitetit Shqiptar dhe të Kulturës Italiane të Kohës.” Në konferencën — e cila u inaugurua nga Presidenti i Këshillit Papnor për Kulturën, Kardinali Gianfranco Ravasi, me një përshëndetje edhe nga Presidentja e Senatit të Republikës italiane, Maria Elisabeta Alberti Casellati — morën pjesë studiues të njohur arbëreshë, shqiptarë dhe italianë. Ndër ta, Profesori arbëresh Françesco Altimari i Universitetit të Kalabrisë paraqiti studimin me titull: “Papa Albani për Rilindjen Kulturore shqiptare dhe arbëreshe”. Profesori shqiptar Gëzim Gurga nga Universiteti i Palermos solli referatin, “Mësimi i Gjuhës shqipe nën Pontifikatin e Papës Albani”. Ndërkohë që Profesoresha italiane Carla De Bellis e Universitetit, “La Sapienza” në Romë foli për lidhjet e Papa “Klementit XI me Akademitë Romake”. Ndërsa në fund të seminarit, në kujtim të këtyre dy përvjetorëve me rëndësi për historinë e marrëdhënieve të lashta dhe aktuale midis Vatikanit dhe Shqipërisë, artisti arbëresh, Franco Azzinari paraqiti pikturën unike kushtuar Papës Françesku dhe takimit të tij imagjinar me Papa Klementin XI (Albani), titulluar “Malli i Arbërit”, duke prezantuar dy papë që kanë patur dhe kanë një dashuri e përkushtim ndaj popullit shqiptar e arbëresh.

Papa aktual Françesku në një takim imagjinar me Papa Klementin e XI, vepër e artistit arbëresh, Franco Azzinari.

Kardinali Gianfranco Ravasi u tha të pranishëmve se kjo pikturë do të vendoset në Vatikan, simbol i marrëdhënieve, historikisht, të ngushta midis Vatikanit dhe shqiptarëve, me përjashtim të periudhës së politikës patologjike të regjimit komunist të Enver Hoxhës, që ishte më i interesuar të vriste fetarë dhe poetën. Sipas informacionit nga Ambasada shqiptare, e Ngarkuara me Punë e Shqipërisë në Vatikan, Majlinda Doda njoftoi se konferenca e javës që kaloi në kujtim të 30-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve Shqipëri-Vatikan due të 300-vjetorit të vdekjes së Papës me origjinë shqiptare, Klementi i XI është vetëm fillimi i disa aktiviteteve të tjera gjatë këtij viti. Diplomatja shqiptare, citohet t’u ketë thënë të pranishëmve se,”Këto manifestime hapen pikërisht me Papa Klementin XI i cili udhëhoqi Kishën Katolike për 21 vjet për të sjellë në vëmëndje lidhjet e lashta midis Vatikanit dhe Shqipërisë, interesimin e Klementit XI për popullin shqiptar e Shqipërinë e pushtuar nga turqit, përpjekjet për ruajtjen e identitetit, të gjuhës shqipe dhe fesë katolike, por për të venë në dukje edhe kontributin e tij në fushën ekulturës dhe të artit në përgjithësi”, nënvijoi Përfaqsuesja diplomatike e Shqipërisë pranë Vatikanit.

E ngarkuara me Punë e Republikës së Shqipërisë, Majlinda Doda gjatë conferences në Romë, kushtuar 30-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike Shqipëri-Vatikan dhe 300-vjetorit të vdekjes së Papës me origjinë shqiptare, Klementit XI me Presidentin e Këshillit Papnor për Kulturën, Kardinalin Gianfranco Ravasi.

Në atë konferencën e Romës, njoftohet se u fol edhe për marrëdhëniet midis Vatikanit dhe Heroit Kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastriotit – Skendërbeut, “I gjithmonshmi i fisit tuaj, i cili gjithëherë, mbi çdo interes ka vendosur vlerat e trashëguara të Besës, të Nderit e të Burrënisë”, siç u kishte thenë Papa Pali i VI mërgimtarëve shqiptarë në Romë (1968), me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar. Gjatë diskutimeve të konferencës në Romë, javën që kaloi, u theksua gjithashtu persekutimi i klerit katolik në Shqipëri gjatë regjimit komunist dhe u nënvijua edhe ndihma e Vatikanit për Shqipërinë pas shembjes së komunizmit zyrtar në vitin 1991 e deri më sot. Ia vlen të kujtohet se 30-vjetë më parë u vendosën lidhjet diplomatike midis Shqipërisë dhe Vatikanit me 7 shtator, 1991, një përvjetor ky që u shënua gjithashtu me këtë rast. Përfaqsuesi i parë diplomatik i Vatikanit, ose Nunci i parë Apostolik në Shqipëri, ishte ipeshkvi indian, Ivan Dias, ndërsa Ambasadori i parë i Shqipërisë pranë Selisë Shënjte ishte Willy Kamsi, i cili i ka paraqitur Letrat Kredenciale Papës Gjon Palit II, pak para se ai të bënte vizitën historike të një Pape në Shqipëri, (25 prill 1993). Ndërkaq, javën që kaloi në Tiranë u organizua gjithashtu një konferencë e dytë shkencore nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë në bashkpunim me Përfaqësinë Diplomatike të Papës – Nunciataura Apostolike në Tiranë me rastin e këtyre përvjetorëve ku u theksua, nga folës të ndryshëm, se figura e Papa Klementit të XI Papës me origjinë nga Shqipëria e Veriut është një figurë identitare për kombin shqiptar, ashtu siç janë Gjergj Kastrioti -Skenderbe dhe Nëna Tereze.

Në konferencën e Tiranës me temën, “Papa Klementi XI dhe Shqipëria” u diskutua, ndër të tjera, për Papa Klementin XI si një mbrojtës i identitetit kombëtar të shqiptarëve. U theksua se burime të ndryshme të kohës së tij, flasin për krenarinë e Papa Klementit XI për prejardhjen e tij shqiptare. Folësit e ndryshëm në konferencën e Tiranës theksuan, ndër të tjera, lidhjet e ngushta që Papa Klementi XI kishte me popullin dhe Kishën Katolike Shqiptare të asaj periudhe historike. Për këtë subjekt dhe për lidhjet e tija me viset shqiptare folën akademikë dhe historian të njohur, si Prof. Bardhyl Demiraj, Prof. Francesco Altimari, Dom Nikë Ukgjini, At Mikel Pllumbaj, Prof. Evalda Paci, Prof. Ardian Ndreca dhe Dr. Albin Saraçi, e tё tjerё. Sipas një njoftimi në portalin e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Kryetari i këtij enti të dijes, Skender Gjinushi theksoi mes shumë meritave të Papa Klementit të 11-të, “përgjithësimin e etnonimit të ri të vendit dhe të popullit, Shqipëri e shqiptar, që u përdorën për herë të parë si zëvendësues Arbëri e arbër në procesverbalet e Kuvendit të Mërqisë, i njohur ndryshe si Kuvendi i Arbnit”. Në njoftimin e Akademisë mbi punimet e konferencës, thuhet se Z. Gjinushi foli edhe për disa iniciativa me rëndësi historike-epokale, që ka ndërmarrë gjatë jetës së tij Papa Klementi i XI Albani, në favor të vendit të tij të origjinës. Konferencën jubilare në Tiranë e ka përshëndetur edhe Arkipeshkvi Luigi Bonazzi, përfaqsues i Vatikanit në Shqipëri, i cili ka theksuar se Papa Klementi XI ka mbështetur Kuvendin e Arbnit dhe shqipen. Ai foli edhe për praninë e Selisë së Shenjtë në botën arbërore deri në ditët e sotme dhe theksoi faktin që Papa Klementi XI rridhte nga një familje me origjinë shqiptare dhe ishte mbështes i Arbërit, thuhet në njoftimin mbi punimet e koneferencës jubilare në Tiranë.

Pjesëmarrësit në Konferencën jubilare të organizuar në Tiranë nga Akademia e Shkencave në bashkpunim me NuncinApostolik, përfaqësuesin diplomatic të Vatikanit në Shqipëri.

Papa Klementi XI krenohej me prejardhjen me origjinë shqiptare, citohet të ketë thenë arkipeshkvi Luigi Bonazzi, duke theksuar se gjithmonë ka ekzistuar një lidhje e ngushtë mes Selisë së Shenjtë dhe popullit shqiptar. Ndërkaq, një folës tjetër, Dom Nikë Ukgjini në kumtesën, “Mërqia – kisha e Kuvendit të Arbrit, në të kaluarën dhe sot”, tha se origjina e Papa Klementit është nga Laçi i Shqipërisë dhe solli dëshmi për zhvillimin e Kuvendit të Arbërit në kishën e Mërqisë në Lezhë. Ai theksoi nxitjen dhe përkrahjen e Papa Albanit për Kuvendin e Arbërit në një kohë kur një nga tiparet dalluese të papatit ka qenë në të gjitha kohët, përpjekja e tij për të qëndruar pranë vështirësive e rreziqeve që u janë kërcënuar nga armiqtë e jashtëm, e sidomos gjatë pushtimit 500-vjeçar të perandorisë osmane, tha ai.

Papa Françesku gjatë vizitës në Shqipëri.

Papa Klementi ishte figurë botërore kryesore e kohës, shtoi mes të tjerave Dom Nik Ukgjini, ndërsa paraqiti të dhëna për famullinë e Mërqisë në Lezhë, ku është mbledh Kuvendi i Arbërit, miratuar nga Papa Albani, Klementi i XI. Sipas portalit të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë edhe folësit e tjerë theksuan prejardhjen shqiptare dhe kontributet e ndryshme të Papës Klementit XI, përfshir Prof. Bardhyl Demiraj i cili në kumtesën, “Papa Klementi XI në kujtesën kolektive shqiptare”, nënvijoi kontributet e vazhdueshme të Klementit të XI për të bashkuar krishtërimin në Shqipëri, ku kisha katolike e ortodokse bashkëjetuan paqësisht, ndërsa theksoi se Papa Klementi luftoi edhe kundër korrupsionit dhe nepotizmit. Ndërsa Prof. Francesco Altimari në kumtesën: “Regeneratio albanica: roli i Papës Klementi XI për zgjimin e kulturës dhe të identitetit në botën shqiptare”, diskutoi për prejardhjen shqiptare të Papa Klementit-Albani duke u kujdesur posaçërisht për fatin e vendit të paraardhësve të tij, me prejardhje nga familja fisnike e Mikel Laçit. Familja e Papa Klementit XI u vendos në Urbino të Italisë dhe mori mbiemrin Albani, tha ai. Prof. Altimari citohet të ketë theksuar në konferencën shkencore se në kohën e Papa Klementit pati edhe një rilindje të arbëreshëve, ku klerikët ishin të parët që nisën të shkruajnë në gjuhën shqipe. Një tjetër folës, Àt Mikel Pllumbaj në kumtesën “Papa Klementi dhe Illyricum Sacrum”, foli për enciklopedinë madhore me 9 vëllime dhe 5500 faqe, ku flitet për historinë e ilirëve e arbërorëve ku sipas tij edhe aty Papa Klementi XI zë vend të rëndësishëm edhe si atdhetar shqiptar. Përmblëdhjen e shkurtë të raportit mbi punimet e konferencës mund ta lexoni në faqen e Alademisë së Shkencave , përfshir folësit e tjerë. Siç vihet në dukje nga prezantimet akademike në dy konferencat jubilare me rastin e 30-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis Vatikanit dhe Shqipërisë dhe të 300-vjetorit të shkuarjes në amshim të Papës shqiptar, Klementit XI, lidhjet midis Kombit shqiptar dhe Vatikanit janë të lashta dhe vazhdojnë të përmirësohen pas periudhës së errët komuniste. Ato janë forcuar, sidomos, këto tre dekadat e fundit me vizitat e dy Papëve në Shqipëri: Papës Gjon Pali II në vitin 1993 dhe Papës Françesku në vitin 2014 dhe vizitave të zytarëve të lartë shqiptarë në Vatikan, gjatë viteve.

Ambasada e Republikës së Shqipërisë pranë Vatikanit

Konfrencat jubilare me rastin e 30-vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve Shqipëri-Vatikan dhe kujtimi i 300-vjetorit të vdekjes së Papa Klementit XI si dhe vizitat historike të Papës Françesku në Shqipëri në shtator 2014, ashtu siç ishte edhe vizita e Papës Gjon Palit të Dytë në prill 1993 në tokën arbërore megjithë historinë e persekutimeve të regjimit komunist ndaj kundërshtarëve të tij, përfshir Kishën Katolike Shqiptare, qoftë për arsye fetare ose politike, tregon se në këtë jetë gjithçka ngjallet e përtërihet. Arsyeja, e vërteta dhe e drejta megjithëse, për fat të keq kishin humbur rrugën gjatë regjimit komunist në Shqipëri, tani mund të shpresojmë se më në fund e kanë gjetur rrugën dhe vendin që u takon në token e Arbërit dhe se e mira, më në fund, triumfon gjithmonë mbi të keqën dhe që Kombit shqiptar pas 30-vjet tranzicion të mundimshëm shpresojmë që t’i hapen shtigje të reja kah liria, e vërteta dhe drejtësia e përhershme. Shpresojmë, pasi shpresa vdes e fundit.

Papa Klementi XI në tekste kushtimi të bashkëkohësve të vet

July 19, 2021 by s p

Prof.As.Dr Evalda PACI

Pontifikati i Klementit XI me të drejtë mund të cilësohet si periudhë e papnisë së një personaliteti erudit, të dhanë mbas bibliofilisë, kulturës së librit e të artit, kultivimit të dijeve sublime që orientojnë individin ndaj njohjeve më të thella të mundshme, por dhe ndaj trajtimit ezegjetik të çështjeve të doktrinës e të teologjisë së krishterë në nivele të larta brendësimi. Të dhëna të shumta biografike dhe enciklopedike rezultojnë mbi personalitetin e Papës Klementi XI, vëmendja ndaj të cilit reflektohet në një dokumentacion të pasur të kohës së vet, por më tej, dhe në forma kujtese që koha i ka përforcuar ndjeshëm dhe bindshëm. Që në fillesat e këtij pontifikati, Klementi XI, i cilësuar jo rrallë prej bashkëkohësve edhe si papë shqiptar, dha shenja konkrete të interesimit (me gjasë, paraekzistues) për ripërtëritjen e jetës kishtare e ringritjen e objekteve të kultit në dheun tonë. Vitet 1702-1703 do të jenë veçanërisht frytdhënëse në pikëpamje iniciativash, konstituimesh dhe aktesh të shkruara nga ana e tij, që gjinden të cituara e të shtjelluara gjerësisht në vëllime madhore dokumentare të kohës.

Në të vërtetë, një nevojë e mirëfilltë e rimëkëmbjes së një sërë institucionesh e bënte të domosdoshme thirrjen e një koncili kishtar kombëtar, i cili do të mbetet i ndërmendur në trajtesat historike të asaj periudhe për vetë krucialitetin me të cilin lidhej mbajtja e tij, por dhe për ndërlidhjen e natyrshme që vetë protagonistët kryesorë që qenë pjesëmarrës në të bënin me rolin e papës së zgjedhur prej pak vitesh, Klementit XI. Kritika e kohës, recensimet në një vështrim të thelluar mbi dekretet e këtij koncili bëjnë të mundur të receptohet një artikulim i qartë mbi gjithë këtë ngjarje dhe objektivat e realizimit të saj. Do të rezultojnë analiza të hollësishme mbi organizimin dhe bashkërendimin e një eventi të tillë, që nuk është i vetmi për atë periudhë për arealin evropian dhe vendet e Lindjes, ndërkohë që dhe dekretet e nenet përkatëse gjejnë të njëjtën vëmendje, dhe pse kritike në pikënisje. Vetë ndërmendjet nga ana e Zmaievich-it të ndarjeve administrative kishtare të kohës dhe nënvizimi i nevojës për t’i bashkuar me përfaqësi në një koncil mbarëkombëtar si ai i vitit 1703 do të përbëjnë një mesazh të qartë të rëndësisë së mbajtjes së këtij të fundit në atë moment dhe në atë seli që nuk mungon të citohet në relacionet e përgatitura prej këtij të fundit në të njëjtën periudhë kohore. Parapërgatitja e një ngjarjeje të tillë, pas gjase e shumëpritur për një sërë arsyesh e rrethanash që vijonin të ishin eminente, të konceptuar në një vështrim gjithëpërfshirës nga ana e Zmaievich-it receptohet qartë nëse ndjekim njëfarë itinerari që nuk mungon në parashtresat që u prijnë akteve e dekreteve të një koncili të tillë. Në vështrime konsultuese të një sërë dokumentesh që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me veprimtarinë baritore e papnore të Klementit XI bie në sy një reverencialitet i theksuar ndaj tij që arsyetohet në vështrimin tonë dhe me një sërë procedesh e mënyra të shprehuri që në tekstet kishtare, por dhe zyrtare të asaj kohe përdoreshin në lidhje me figura të një rangu të caktuar hierarkik. I kemi ndeshur në shfaqje më modeste dhe në tekstet introduktive të veprave të letërsisë së vjetër shqipe, në të cilat kemi analizuar qoftë toposet që na kanë orientuar ndaj modelesh të ngjashme në botime të së njëjtës kohë, qoftë dhe tiparet origjinale që kanë të bëjnë me vetë prirjen e autorëve për të nënvizuar aspekte të veçanta të përpilimit të veprës së tyre. Edhe aktet e Koncilit të Arbënit, pikërisht atij të vitit 1703 mbartin tipare të një botimi autorial, dhe pse në sythe e krerë të caktuar mund t’u gjurmohen përkime e elemente të përbashkëta me të tjera përpilime, të ndërtuara mbi shpjegime e shtjellime aktesh e dekretesh. Cilësimet dhe përveçimet që i dedikohen Klementit XI gjinden të dëshmuara në një sërë dokumentimesh shkrimore, ndër të cilat do të duhet të ndërmendnim vetë paragrafet në të cilat Zmajevick ka ndërtuar parashtresat e akteve të botimit të një ngjarjeje aq me rëndësi për historinë tonë si ai i Koncilit kombëtar të Arbënit, cilësuar si Concilium Provintiale sive Nationale Albanum. Vetë variantet përkatëse të këtyre kushtimeve do të mund të gjurmohen edhe në ribotime të mëvona, në veçanti në ato të shekullit XIX e që përveç ndryshimeve me elemente të përveçme ndaj botimit të vitit 1706, rimbartin ndjeshëm gjurmë të së njëjtës frymë celebrative ndaj figurës pontifikale të Klementit XI.^[1]

Ribotimet në fjalë në të vërtetë mund të konsiderohen si një rimarrje në një kohë të mëvonë të aktualizimit të koncilit të vitit 1703, ndërkohë që vetë interesimi i përpiluesit dhe i porositësve të kësaj ndërmarrjeje kishte të bënte me rinënvizimin e rëndësisë që duhet të kishte akoma në ato vite mbajtja e tij. Përposë këtyre elementeve të domosdoshme krahasimi, duhet nënvizuar që janë pikërisht tekstet introduktive të akteve që përbëjnë dëshmi të qarta të njohjes së rolit të Klementit XI në lidhje me aktualizimin e Koncilit, fakt ky i përsëritur ndjeshëm në përpilimet që mbajnë autorësinë e Zmaievich-it. Variantet në të cilat mbërrijmë t’i gjurmojmë konsideratat e Vizitatorit në proces të ligjërimit në Sinod janë gjithashtu dhe mundësi për të vënë në dukje zgjedhje të ndryshme nga ana e shqipëruesit, që janë për më tepër veçori konstitutive në brendësimin e teksteve në fjalë. Qëmtimet filologjike në këtë rasë nuk mund të jenë vërejtje të thjeshta ndaj trajtash e ndërtimesh që mund të argumentohen dhe me diferencime të kohës që ndan botimet në fjalë, por ndërkohë duhet dhe të vënë në dukje sa me rëndësi shfaqen sintagma të caktuara që kanë të bëjnë me siglime territoriale, apo ndonjë emërtesë tjetër që duhet të sjellë më së miri referimin ndaj origjinalit në gjuhën latine. Në veçanti, në Prefationën ndaj lexuesit të përpiluar prej D.Egnell Radojës e që mban datën 10 maj të vitit 1867, lexohet qartë nënvizimi i rëndësisë që vijonte të kishte koncili, rëndësi që reflektohet në breve dhe enciklika të papëve që e pasuan Klementin, cilësuar pikërisht në këto rreshta (të Radojës) si Papë Shqyptari Clementi i Gnimdhetii. Prefationa në fjalë i drejtohet në këtë rasë Imzot Carol Pooten-it (1807-1886), aso kohe Arqipeshkëv i Tivarit e i Shkodrës, i cili me sa duket dhe në lidhje me një argument të tillë kishte treguar kujdes dhe për më tepër kishte kërkuar angazhimin e Radojës në ndërmarrjen e shqipërimit në një variant të tij të akteve të këtij koncili. Miratimi i Pooten-it ndaj punës së Radojës me këto tekste dokumentohet qartë krahas atyre të Logorezzit dhe Bruschit (të lëshuara përkatësisht në maj të vitit 1867), të përpiluara në formë zyrtare në gjuhën latine. Tekstet e Radojës sigurisht janë pasqyrë zhvillimesh të mëvona jo vetëm gjuhësore, por dhe të vetë formimit të tij, të dëshmuar dhe në variante doktrinare pak a shumë të së njëjtës kohë me sprovat me vlerë të D. Nnre Logorezzit, fakt që dëshmohet dhe në dokumentime shkrimore në lidhje me ndihmesat e secilit në këtë drejtim. Kontributet në sjelljen në shqip të dekreteve, por dhe të teksteve hyrëse të akteve të Koncilit të vitit 1703 janë një perspektivë me interes në pikëpamje të gjurmimit tekstor që mund të kryhet në lidhje me pjesë përbërëse të krejt veprës, por dhe një grishje e përsëritur për të riparë dhe variantin origjinal në gjuhën latine, në të cilin mund të rigjejmë prirje të veçanta në hartimin e letrave hyrëse, ligjërimeve të Vizitatorit Apostolik si epror në drejtimin e tij, por dhe një terminologji të tërë që falë vetë objektivave të kësaj ngjarjeje, ngërthen një arsenal të plotë emërtesash e ndërtimesh teknike. Kushtimi i Zmajevich-it ndaj Papës Klementi XI përbën jo vetëm një ekspoze të një fryme nderimi ndaj figurës së këtij të fundit, por dhe një paraqitje më se të kuptueshme të fakteve që atij i duhet të vërë në dukje duke qenë pikërisht në atë moment në një rol me rëndësi, atë të Vizitatorit Apostolik. Me gjithë notat dedikatore që janë më se të natyrshme në materiale dokumentare të kësaj natyre, vetëdija e Vizitatorit për gjendjen e mjerueshme të objekteve të kultit, popullsisë së viseve që ka vizituar dhe barinjve të saj bashkëndahet natyrshëm me destinatarin në fjalë, Papën Klementi XI. Natyra e tekstit, nëse i referohemi variantit të konsultuar në gjuhën latine mbart tipare të një modeli kushtimi, por ndërkohë përmban fakte që domosdoshmërisht do të duhej t’i gjenim në një letër të tillë, që ruan dhe elemente të një brendie relatore. Letra që Zmaievich i drejton Papës Klementi XI përbën një model referimi në kuptimin e prirjes së autorit për të ndërthurur me nota erudicioni deskriptivitetin që ia kërkon vetë cilësia e funksionit që i është ngarkuar, ndërkohë që aftësive të tij prej relatori do të duhet t’i njohim dhe ndërfutjen e citimeve nga tekste themelore biblike në gjuhën latine, aq më tepër nëse bëhet fjalë për një frazë sintetike që do ta gjejmë më parë dhe në Prefationën e veprës së Pjetër Bogdanit, pikërisht në Të primitë e Cuneus Prophetarum (Patavii, 1685).^[2] E njëjta frymë ndihet në tekstet pasuese me natyrë dokumentare e zyrtare që Vizitatori Apostolik paraqet në lidhje me Kuvendin e vitit 1703, në veçanti në të quajturat Litterae indictionis, që përbëjnë një udhërrëfyes të qartë të ecurisë dhe bashkërendimit të mbajtjes së tij, përpiluar në Kurbin, pikërisht në ditët e para të dhjetorit 1702. Variantet e këtij teksti, por dhe përpilimeve të tjera që mbajnë autorësinë e Zmaievich-it, të introduktuara në mënyra jo të njëjta shprehjeje në pikëpamje të shqipëruesve a përgatitësve për botim sjellin në vështrimin tonë dhe qasje ndaj konceptesh e termash që duhet të ishin më të unifikuara në kuptimin e referencialitetit që paraqesin. Në ndonjë tekst tjetër në vijim, pikërisht në atë me titull Ad Synodum cohortatio, në të cilin shtjellohen qartë një sërë ndjesish që vetë mbajtja e një koncili të tillë do të mund të frymëzonte te vetë organizatorët e saj, do të rigjejmë të evidentuar të njëjtën vetëdije nga ana e Zmaievich, i cili ka përshkuar një itinerar të posaçëm në funksion dhe paraprirje të një eventi të tillë. Tekstet e Zmaievichit mbartin qartësisht idenë e mbështetjes pontifikale të Kuvendit, bashkë me çdo rrethanë tjetër që bashkëshoqëron kuadrin e zhvillimit të këtij të fundit. Një ngjarje si Koncili i vitit 1703 do të përfshijë dioqeza e famulli, hierarkë e barinj të kishës së Arbënit dhe do të reflektojë jehonën e vet në aspektet më të rëndësishme të jetës kishtare në vend. Çështjet e konsiderimit dhe respektimit të sakramendeve, mirëmbajtjes së monumenteve dhe objekteve të kultit, por dhe elementeve të tjera që bashkëshoqërojnë ritualitetin zakonor pothuaj të humbur në kontekstin kishtar të asaj kohe, ato të përgatitjes gjuhësore e kulturore të meshtarëve si ushtrues të praktikës liturgjike të krishterë, përdorimi i ritualit dhe i breviarit romak, integriteti territorial i dioqezave dhe saktësimi i kufijve të tyre, qartësimi i marrëdhënieve në hierarkinë kishtare të viseve arbërore kanë të gjitha njohjen dhe vëmendjen e një dore e një mendjeje që me vetëdije të plotë i risjell të gjitha këto problematika në një parashtrim në rang koncili a sinodi mbarëkombëtar.^[3] Të mos harrojmë dhe dekretet përkatëse që nuk lënë jashtë vëmendjes reflektimin e direktivave të Koncilit të Trentit në një eveniment të tillë, ndërkohë që vetë koncilet pasuese që do të mbahen në viset tona vite më vonë, do të jenë në disa pikëpamje vijuese të kësaj ngjarjeje.

Me të drejtë, jehona e mbajtjes së Koncilit të vitit 1703 gëzoi dhe vijon të ketë një vëmendje të përqendruar nga ana e studiuesve, për vetë momentin krucial që po kalonte kisha e Arbënit, por dhe për impaktin më se të konfirmuar që i dha interesimi i qartë nga ana e Papës Klementi XI. Sa i përket Koncilit të Trentit, aq herë i ndërmendur në artikujt dhe krerët e akteve përkatëse të Kuvendit të vitit 1703, duhet rithënë që dhe falë orientimeve të Klementit XI dhe ipeshkvinjve të dioqezave të caktuara, një vëmendje e tillë mund të gjindet e dokumentuar dhe në koncile të tjera, të zhvilluara përgjatë pontifikatit të këtij të fundit, siç paraqitet dhe rasti i atij të mbajtur në Poloni (Zamoseium) në vitin 1720, me një ilustrim të qartë të rikonfirmuar qoftë ndaj rolit të Papës sonë, aq dhe nevojës për të ridimensionuar vështrimet mbi aktet e dekretet tridentine.^[4] Roli i papës Klementi XI në konsolidimin e institucioneve kishtare njihet si i tillë dhe në lidhje me lokalitete më të largëta në të cilat vepronte kisha e Romës. Nëse konsultohet dokumentacioni përkatës i asaj kohe që evidenton për më tepër dhe ecurinë e veprimtarisë pontifikale të Klementit papë vit pas viti, do të jetë më se i qartë gjithë bashkërendimi i akteve konkrete të tij në pikëpamje të ungjillëzimit dhe forcimit të rolit të Kishës së Romës në Evropë, por dhe më tej, në vise e juridiksione më të largëta. Vëmendja ndaj teksteve kishtare që për më tepër janë objekt dhe instrument i një pune të përditshme të meshtarit është një element që duhet marrë në konsideratë dhe në këtë trajtesë tonën në lidhje me kontekstin historik e social që bëri të mundur të nënvizohet rëndësia e rolit të këtij të fundit në zhvillimet e viteve 1702-1703 në viset tona, që përkojnë dhe me fillimet e pontifikatit të tij. Referimi i vazhdueshëm dhe në pikëpamje termash specifikë ndaj këtyre instrumenteve themelore në praktikën e liturgjisë së përditshme dëshmon interesimin e qartë që përmes libërthave e doracakëve të konkretizohej edukimi ndaj besimit, ndërkohë që një orientim i tillë nënvizohet fort dhe në lidhje me meshtarët dhe barinjtë e popullsive të krishtera. Akte të tjera mjaft të rëndësishme që janë dhe dëshmi e një vëmendjeje të qartë ndaj çështjeve themelore të teologjisë së krishterë dhe receptimit të saj në tekstet biblike e më në veçanti në ato të shkruara në gjuhët e vendeve të tjera janë një kornizë e domosdoshme që duhet marrë në konsideratë dhe në rasë të trajtimit të rolit që Klementi XI pati në lidhje me mbajtjen, ecurinë dhe konkludimin e Koncilit të vitit 1703.^[5] Aktet e Koncilit të vitit 1703, që panë për herë të parë dritën e botimit pothuaj tre vjet më vonë mbas mbajtjes së këtij të fundit kanë për ne dhe një tjetër vlerë referenciale, pikërisht atë të daljes nga shtypi nga Tipografia e Kongregacionit, fakt ky që pasuron një kuadër përpilimesh që lidhen veçanërisht me historikun e botimeve të kësaj natyre. Një panoramë e tillë gjeti inicim në Dicionarin latinisht-shqip të Frang Bardhit (1635), për të pasur më tej një vijimësi që do të shënohet nga vepërza dhe vepra, ndër të cilat mbizotërojnë variantet doktrinare, të ndërmendura dhe në aktet e sipërcituara të këtij koncili. Një figurë komplekse si ajo e Klementit XI prej shumë vitesh ka gjetur hapësira të konsiderueshme trajtimi në vështrimin dhe vëmendjen e studiuesve të historisë së kishës e të institucioneve kishtare, por jo më pak të studiuesve të historisë së besimit, të artit kishtar e jo vetëm, të historisë së mendimit filozofik e më tej, vëmendjen e gjurmuesve të varianteve të kësombllave e të ekzemplarëve të librave të vlefshëm që me siguri nuk mungonin as në dispozicionin e familjes Albani, prej së cilës pati lindur dhe ky personalitet i ardhshëm (Giovanni Francesco Albani). Një trashëgimi e pamatë kulturore, por dhe një arsenal vlerash njerëzore që bëri të mundur të konkretizoheshin prej këtij prelati vepra dhe ngjarje të një rëndësie themelore dhe për viset tona rijetuan falë tij dhe gjithë zhvillimeve të periudhës gjatë së cilës ky i fundit ushtroi veprimtarinë e tij shumëdimensionale, kulturore, fetare dhe shoqërore.

^[1] Shih në veçanti kreun me titull Botime të tjera të tekstit të Koncilit shqiptar në Demiraj B., Concilii provintiaali o Cuvendi J Arbënit, Botime Françeskane, Shkodër, 2012, f.18-22.

^[2] Populli emi u bā rob, perse s’pat dijen./Propterea captivus ductus est populus meus, quia non habuit scientiam. Një frazë e tillë nga Isaia profet (5, 13-15) rimerret shpesh dhe në studime të natyrës ezegjetike të kryera gjatë Gjashtëqindës, siç rezulton në disa botime të kësaj periudhe.

^[3] Në të vërtetë, një fakt i tillë nënvizohet ndjeshëm në çdo trajtesë që ka objekt të vetin koncilin e sipërcituar, qoftë dhe duke marrë në konsideratë konkretizimin e rolit që i është deleguar në këtë rasë Vizitatorit Apostolik të Arbënit.

^[4] Në korpuse të posaçme dokumentare receptimi në një frymë pozitive i Koncilit të vitit 1703, cilësuar dhe si Concile d’Albanie apo Albanense lidhet qartë dhe me vetë impaktin që ka veprimtaria e Zmaievich-it, e artikuluar qartë në aktet e botuara në vitin 1706. Shih gjithashtu dhe Guérin P., Les Conciles généraux et particuliers, Tome troisième (1327-1868), Paris, 1869, f.679.

^[5] Në veçanti në lidhje me Kuvendin e Arbënit (1703) dhe domosdoshmërinë e bashkimit në të të një sërë hierarkësh të kishës arbërore nënvizohet përherë një vëmendje e tillë, e cituar në mënyrë të qartë dhe në letrat hyrëse me të cilat Vizitatori Apostolik i Arbënisë, Visk Zmaievick, aso kohe dhe Arqipeshkëv i Tivarit e i Dioklesë paraprin shtjellimin e akteve të këtij kuvendi.

Mark Palnikaj: Klerikët hapën shkollat 800 vjet më parë

March 25, 2021 by dgreca

Mark Palnikaj zbulon dokumentet e Vatikanit: Gjuha shqipe është shkruar para Kongresit të Manastirit, klerikët hapën shkollat 800 vjet më parë /

Intervistoi: Eneida Jaçaj/

Mark Palnikaj është një nga studiuesit më të zellshëm të dokumenteve të hershme shqipe, në arkivat e Vatikanit, Venecias, Napolit, etj. Palnikaj është mjaft i apasionuar dhe i palodhur, në zbulimin dhe studimin e dokumenteve të vjetra shqipe, përmes të cilave ka gjetur prurje të reja për gjuhën shqipe dhe ka realizuar mjaft shkrime e libra në lëmin e historiografisë . Studiuesi Mark Palnikaj ka zbuluar një sërë dokumente në gjuhën shqipe por edhe në gjuhë të huaj, në arkivat e bibliotekave perëndimore, dokumente të cilat plotësojnë thesarin e historisë shqiptare të mesjetës. Me gradë doktor i inxhinierisë mekanike, ku ka botuar një sërë librash edhe në këtë fushë, Mark Palnikaj e kalon kohën e tij duke shfletuar e studiuar dokumente të hershme, që do të shërbejnë si referencë edhe për studiues të tjerë. Me krenari duhet të pranojmë se në bibliotekat perëndimore gjenden dokumente të kahershme shqipe, që do të thotë sesa e vjetër është gjuha dhe ekzistenca e arbrit, dhe gjithashtu se jemi një popull me histori të vyer. Në një intervistë ekskluzive për gazetën Dielli, New York, Mark Palnikaj, deklaron se në bazë të kërkimeve që ka kryer, ka zbuluar se gjuha shqipe është shkruar para mbajtjes së Kongresit të Manastirit 1908, 49 vjet para zyrtarizimit të abetares së unifikuar. Zyrtarisht ne jemi të informuar se shkolla e pare shqipe është hapur në Korçë, por Palnikaj ka zbuluar se shkollat shqipe janë hapur 800 vjet më parë, nga klerikët. Dua të theksoj se Mark Palnikaj bën kërkime të vazhdueshme me karakter historik, në Arkivin e Shtetit në Venecia (Archivio di Stato di Venezia), në Arkivin e librave dhe dokumenteve antike në Padova (Biblioteca Antica del Seminario Vescovile di Padova), në Arkivin ASSC (Arkivi Historik dhe Biblioteka Shtëpia e Shenjtë) në Loreto, në Bibliotekën Komunale (Biblioteca Civica “Romolo Spezioli “) në qytetin e Fermos, në APF (Archivio Storico di Propaganda Fide) në Romë, në ARSI (Archivum Romanum Societatis Iesu) në Vatikan, ASV (Archivio Segreto Vaticano), në Bibliotekën Apostolike (Biblioteca Apostolica Vaticana), në Arkivi e Manastirit të Grotaferratës (Archivio monastico dell’Abbazia territoriale di Santa Maria di Grottaferrata), në Arkivin e Shtetit në qytetin e Napolit (Archivio di Stato di Napoli) dhe në BNL, arkivin e Bibliotekës Kombëtare në Napoli (Biblioteca Nazionale di Napoli ). Ka kryer kërkime edhe në AQSH (Arkivi Qendror të Shtetit Shqiptar), në arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme të Shqipërisë dhe në disa arkiva kishtare dioqezane.

-Ju jeni një nga studiuesit më të zellshëm të dokumenteve të hershme shqipe në bibliotekat perëndimore. A ka dokumente shqipe në sasi të konsiderueshme në arkivat e Vatikanit, Napolit, Venecias etj, atje ku ju kryeni studime?

Objekt i studimeve të mija, në arkivat italiane dhe austriake, ka qenë historia e Shqipërisë, nga mesjeta deri në ditët e sotme. Dokumentet, në masën më të madhe, janë të shkruara me dorë dhe në gjuhë të huaj, por vazhdimisht kam gjetur edhe shkrime në gjuhën shqipe. Nga fundi i shek.XIX dhe fillimi i shek.XX, shkrime në gjuhën shqipe gjenden me shumicë në këto arkiva. Të rëndësishme janë shkrimet nga shek.XV deri XIX, të cilat janë në numër më të pakët, por ka vazhdimësi në shkrimet shqipe gjatë gjithë këtyre shekujve. Po ju përmend ato më të rëndësishmet:

-Formula e pagëzimit, shkruar nga Pal Ëngjëlli, në vitin 1462;

-Fjalorthi i Arnold Von Harfit i vitit 1497;

– Shkrimet e Lek Matrëngës, në vitin 1592;

–Perikopeja e Ungjillit të Pashkës (fundi i shek.XV-fillimi shek.XVI);

-Poezi nga Pal Hasi para vitit 1618;

-Poezi nga Pjetër Budi, viti 1618;

-Fjalori i Frang Bardhit i vitit 1635;

-Gramatika e Ndre Bogdanit rreth vitit 1650;

– Çeta e Profetënve e Pjetër Bogdanit përfunduar në vitin 1675 dhe botuar në vitin 1685;

– Letra e Krenave të Gashit, shkruar nga Gjergj Toliqi, me datë 2 maj 1689;

-Fjalori i Françesko Marias nga Leçe i vitit 1702;

-Kongresi i Arbrit – përkthyer në gjuhë shqipe në vitin 1706;

– Fjalori anonim Italisht-Shqip i vitit 1710;

-Gramatika e Françesko Marias nga Leçe e vitit 1716;

– Dorëshkrimi i Kieutit (1736);

-Gjon Nikoll Kazazi (1743);

-Jul Variboba (1762);

-Dom Pal Zogaj Gramatika 1776.

Këto vitet e fundit kam gjetur dhe publikuar edhe tre shkrime të tjera në gjuhën shqipe:

-Një faqe e shkruar nga Frat Onofrio nga Bernarda e Basilikatës në gjuhën shqipe, në regjistrin e famullisë së Shalës, në vitin 1778.

-Një kontratë midis kishës dhe një besimtari në famullinë e Nikajve shkruar me datë 8 maj 1859.

-Një vendim i shkruar në fshatin Peraj të famullisë së Nikajve, shkruar në vitin 1881.

Këto tre shkrime të fundit i kam publikuar në gazetat e kohës, katër vitet e fundit.

Kërkesa për të shkruar në gjuhën shqipe nxiti patriotët që në harkun kohor të gjashtëdhjetë viteve u shkruan tetëmbëdhjetë tekste abetaresh si më poshtë:

-Naum Veqilharxhi: “Fare i shkurtër e i përdorçim Ëvetar shqip” (1844, 1845);

-Panajot Kupitori: “Abetare e gjuhës shqipe” (1860);

-Anastas Byku: Gramme për shqiptarë” (1861);

-Konstandin Kristoforidhi: “Abetare skip” (1867, 1869, 1872);

-Daut Boriçi: “Abetare shqip” (1869);

-Vasil Dhimitër Ruso: “Pellazgjika shqip alfavitar”, Bukuresht 1877;

-Jani Vreto: “Alfabetare e gjuhësë shqip”, Kostantinopojë 1879;

-Anastas Kullurioti: “Abavetar” (1882);

-Sami H. Frashëri: “Abetare e gjuhësë shqip”, (1886, 1888, 1900);

-Jovan Risto Tërova: “Abetarea shqipe”, Bukuresht 1887;

-Gaspër Benusi: “Abetare e gjuhësë shqyp”, Bukuresht 1886, 1890;

“Abetari i qitun pri shoqniet t`Bashkimit t`giuhes shqype”, Shkodër 1899

-Said Najdeni:“Abetare e gjuhës shqipe”, Sofje 1900;

-Shtjefën Gjeçovi: “Abetarja e Zymit” (1900);

-Ndre Mjeda:“Këndime për shkollë të para”, Vjenë 1904;

-Luigj Gurakuqi: “Abetari për mësoitore filltare t`Shqypnis”, Napoli 1905, Bukuresht 1906

“Abetare toskërisht, pas abecesë së vjetrë të Stambollit”, Sofje 1908

“Abetare gegërisht, pas abecesë së vjetrë të Stambollit”, Sofje 1908.

Botimi i këtyre abetareve, nën terrorin e sundimin turk, ka qënë një punë e sforcuar që atdhetarët tanë e kryen me sukses, në më të shumtën e rasteve, jashtë atdheut nga diaspora patriote.

Përveç shkrimeve të prezantuara më sipër, janë edhe një numër jo i vogël i shkrimeve shqipe në arkivat italiane dhe të vendeve të tjera, që besojmë t’i publikojmë më vonë.

–Një nga prurjet tuaja më të reja është libri “Skendërbeu, letërkëmbimi me sulltanët”. Ku konsiston ky libër, çfarë të reje keni sjellë në historinë mesjetare për heroin Gjergj Kastrioti Skëndërbeu?

Këtë libër e kam botuar me rastin e kremtimit të 550 vjetorit të vdekjes së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skendërbeu, dhe e kam paraqitur në konkursin e organizuar me këtë rast, për librin anastatik më të mirë. Kam marrë në Arkivin Sekret të Vatikanit letërkëmbimin e Skendërbeut me sulltanët dhe letrën e Skendërbeut, dërguar Papës, nga Kepi i Rodonit, me datë 29 tetor 1462. Në ato letra shpalosen qartë aftësitë jo vetëm luftarake, por edhe diplomatike të Skendërbeut, në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ky libër është një shembull i mirë edhe sot për politikanët e rinj, për të marrë eksperienca se si duhet të jetë gjuha dhe komunikimi në marrëdhëniet ndërkombëtare midis shteteve.

-Gjuha shqipe, me bazë indoeuropiane, është një nga gjuhët më të vjetra, ndoshta e vetmja gjuhë më e vjetër e globit. Mendohet se pas themelimit të alfabetit në Kongresin e Manastirit të vitit 1908, ka nisur të shkruhet gjuha shqipe. Por, nga kërkimet tuaja, a jeni ndeshur me dokumente që faktojnë periudhën e saktë se kur është shkruar shqip?

Ka dokumente të pakundërshtueshme që edhe para vitit 1462 është shkruar në gjuhë shqipe, por me alfabetin latin. Shkrimi më i vjetër që është gjetur deri më sot i shkruar në gjuhën shqipe, është formula e pagëzimit e përmendur më sipër.

-Meshari i Gjon Buzukut i vitit 1555 zyrtarisht është libri i parë i njohur i përkthyer në gjuhën shqipe. Çfarë rëndësie ka ky libër në historinë e Shqipërisë?

Meshari i Gjon Buzukut është libri i parë i njohur i shkruar në gjuhën shqipe, por kjo nuk do të thotë që nuk ka patur edhe më parë libra të shkruar në gjuhë shqipe. Është jashtë llogjikës të pranohet që një prift në fshatin Bria të Krajës, të ketë marrë inisiativën e shkruarjes së librit të parë në gjuhën shqipe. Libri edhe ashtu siç është ka formë të rregullt dhe nuk mund të konfigurohej si i tillë po të mos ekzistonin modele edhe para tij. Besohet se motivi që e ka shtyrë Gjon Buzukun për shkrimin e këtij libri, ka qënë fryma e re e protestantizmit që po përhapej në Europën e shek.XVI, për të shkruar biblën në gjuhët nacionale të kombeve të ndryshme, pasi gjuha latine nuk kuptohej nga masat e gjera të besimtarëve. Edhe më vonë, klerikët e tjerë bënë çfarë ishte e mundur për të përhapur shkrimet shqipe dhe për të bërë të mundur mësimin e gjuhës së shkruar shqipe nga shqiptarët dhe të huajt, midis të tjerave, sepse duke mos njohur gjuhën shqipe, klerikët ishin të detyruar të merrnin një përkthyes për të dëgjuar rrëfimin e besimtarëve dhe fshehtësia e sekretit të rrëfimit nuk ishte e sigurt kur merrej vesh nga më shumë se një person. Rëndësia e dytë e këtij libri është që ne kemi në formë të dokumentuar gjuhën e folur në shekullin XVI, dhe është e mundur të studiohet në mënyrë shkencore leksiku i gjuhës shqipe të kohës. Ne nuk e dime se si e ka folur gjuhën shqipe heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skendërbeu. Sot, gjuha ka ndryshuar shumë dhe nëse do të kishim një libër të shkruar në gjuhë shqipe të asaj kohe, ne do të mësonim shumë gjëra për të folurën e gjuhës shqipe.

-Shqipëria ka qenë nën sundimin osman 5 shekullor, ku Porta e Lartë e ka penguar gjuhën shqipe dhe hapjen e shkollave shqipe. Nga ana tjetër kemi edhe përpjekjet e mëdha të patriotëve, të cilët nuk kanë rreshtur së lobuari për çlirimin e vendit dhe kanë luftuar që gjuha shqipe të mos humbasë. A ekzistojne dokumente se kur janë hapur shkollat e para shqipe, dhe ne cilat qytete?

Shkollat e para në Arbëri dhe në zonat përreth, ka të dhëna se janë hapur në shekullin e trembëdhejtë dhe më parë, pra rreth 800 vjet më parë. Për këtë ka burime të shkruara të sigurta dhe flitet se kanë funksionuar edhe universitete në qytetin e Durrësit dhe në disa qytete të tjera të Ilirisë mesjetare. Në atë kohë, arsimi ishte privilegj i të pasurve dhe ishte me pagesë. Bazat e arsimit modern që kemi sot i vendosën priftërinjtë benediktin në fillim të shekullit XVI. Në vitin 1502, ata paraqitën platformën e tyre për arsimimin e popullsisë bazuar në tre parime:

-Arsimi fillestar duhet të ishte falas.

-Duhet të ishte i detyruar dhe për të gjithë fëmijët.

-Duhet të kishte programe unike për shkollat fillestare.

Bazuar në këto parime, ka të dhëna se shkolla e parë në gjuhën shqipe është hapur në komunën e Letnicës, në Stubëll në vitin 1584.

Më vonë, në vitin 1632, në fshatin Gallatë të Kurbinit është hapur shkolla nga Gjon Kolesi. Në këtë periudhë u hapën edhe në Mirditë shkolla e Velës dhe ajo e Oroshit. Në vitin 1675, në fshatin Rrjoll të Malësisë së Madhe, Pjetër Bogdani ka hapur shkollën shqipe me mësues Marin Gjini. Në vitin 1698 gjendet e hapur një shkollë shqipe në Shkodër nga Fra Filipi dhe rreth vitit 1750, shkolla e Topanasë në qytetin e Shkodrës. Nëse marrim parasysh faktin se Pali nga Hasi dhe Pjetër Budi kanë shkruar poezi në gjuhën shqipe qysh para vitit 1620, dhe Frang Bardhi ka shkruar fjalorin Latinisht-Shqip në vitin 1635, duhet të besojmë se ka patur edhe shkolla të tjera në gjuhën shqipe përveç atyre që u përmendën më sipër, por duhen kryer kërkime dhe studime këmbëngulëse për të gjetur dëshmitë e nevojshme për këtë. Mbas viti 1479, turqit kishin pushtuar pothuajse tërësisht Ilirinë dhe deri në shek.XVIII, hapja e shkollave në qytete ka qenë e ndaluar. Prandaj, ato u hapën kryesisht në kishat e famullive në zonat fshatare si Kurbini, Pllana, Velja, Oroshi, Rrjolli etj. Është me rëndësi dhe interes për t’u shënuar se në mesin e shek.XVII, rreth vitit 1650, në Janjevë ka patur shkollë shqipe e cila përgatiste kandidatë për të vazhduar studimet në Kolegjin Ilirik të Loretos, të Fermos dhe të Kolegjit Urban të Vatikanit. Në vitin 1675 rezulton që në këtë shkollë të jetë një klasë me 25 nxënës, tre nga të cilët nga familja Bogdani e Hasit.

-Ju thatë se shkollat e para janë hapur nga klerikët. Përveç mesimit të gjuhës shqipe, kjo ka ardhur që shpiptarët të mos konvertoheshin në besimin islam për shkak të sundimit otoman. Ju nga zbulimet tuaja, çfarë kanë gjetur?

Në mesjetë, deri në shek.XVIII, shkollat në të gjithë Europën janë hapur nga klerikët. Kjo ka ndodhur sepse vetëm ata kishin personel të arsimuar për të mundësuar hapjen e shkollave.

Në Shqipëri, edhe në shek.XX, shkollat në Gomsiqe, Theth, Gjonpepaj dhe shumë vende të tjera shkollat fillore i kanë hapur klerikët si Shtjefën Gjeçovi, atë Nikoll Kolaj etj. Mbas shpalljes së pavarësisë, nga viti 1916 deri në fund të vitit 1918, nën mbikqyrjen dhe me ndihmën e Perandorisë Autro-Hungareze, u hapën në Shqipëri 432 shkolla në gjuhën shqipe. Austrohungarezët, në kuadri e Kultprotectoratit, ose e thënë ndryshe në kuadrin e përkujdesjes për mbrojtjen e kulteve në trojet arbërore, u kujdesën gjatë tre shekujve për kultivimin e gjuhës dhe kulturës arbërore. Tri ngjarje me shumë rëndësi për gjuhën dhe kulturën shqipe, hapja e Kolegjit Saverian të Shkodrës në vitin 1877, Kongresi i Manastirit i vitit 1908 dhe Komisia Letrare e krijuar në Shkodër në vitin 1916, janë realizuar me ndihmën teknike dhe financiare të Perandorisë Austro-Hungareze. Hapja e shkollave të para në Arbëri dhe Dardani, kishin rol të madh në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqipe, por zyrtarisht, ato nuk kanë patur qëllim për të frenuar islamizimin e shqiptarëve, edhe pse indirekt kanë patur një ndikim të tillë. Zyrtarisht, ato janë hapur për nevojat e shkollimit të klerikëve dhe për dhënien e liturgjisë në gjuhën shqipe, por, ato kanë patur ndikim të madh edhe në ruajtjen e identitetit dhe vetëdijes kombëtare. Rol shumë të madh në shkrimin dhe përpunimin e gjuhës shqipe, ka patur diaspora shqiptare dhe më së pari arbëreshët në Jugun e Italisë dhe në Siçili dhe më vonë, diaspora në Rumani, Egjypt dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

-Cilët ishin të parët që u bënë protagonistë në themelimin e gramatikës së gjuhës shqipe? Cili mbahet si babai i gramatikës së gjuhës shqipe?

Protaganistët e parë për hartimin e një gramatike të gjuhës shqipe në historinë mijëravjeçare të kombit tonë, janë dy klerikë nga Hasi, Ndre Bogdani nga fshati Gjonaj i Hasit, dhe Pal Zogaj nga fshati Bria i Hasit. Ka të dhëna të pakundërshtueshme se Ndre Bogdani e shkroi gramatikën e parë të gjuhës shqipe para vitit 1670 dhe Pal Zogaj e shkroi një gramatikë të gjuhës shqipe në vitin 1776. Fatkeqësisht nuk kemi asnjë kopje të asnjërës nga këto dy gramatika, por besohet se Pjetër Bogdani kur ka shkruar librin Çeta e Profetënve, të cilin e ka botuar në vitin 1685 në kolona në dy gjuhë, italisht dhe shqip, është ndikuar nga gramatika e shkruar nga xhaxhai i tij, Ndre Bogdani dhe nga fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit. Babai i gramatikës së gjuhës shqipe duhet të konsiderohet frati italian, Françesko Maria nga Leçe, i cili ka shkruar dhe ka arritur të botojë gramatikën që mban emrin e tij në vitin 1716. Kjo gramatikë përmban 228 faqe dhe për nga niveli shkencor, konkuron me çdo libër gramatike të gjuhës shqipe të shekullit XXI.

-Meqenëse gjuha shqipe është shkruar më herët sipas dokumenteve të zbuluara, a ka ekzistuar alfabet para atij të Manastirit 1908?

Po, kanë ekzistuar disa alfabete. Gjuha shqipe ka një numër të madh tingujsh ose fonema siç i quajnë gjuhëtarët dhe e bën të vështirë shkrimin e saj pa një numër të madh germash. Gjuha latine shkruhet mjafueshëm me ndihmën e 28 germave, kurse për gjuhën shqipe nuk mjaftojnë kaq germa. Megjithëse gjuha shqipe ka filluar të shkruhet së paku 800 vjet më parë, ajo në fillimet e saj është shkruar duke përdorur alfabetin latin, me disa shtesa nga germa të huazuara nga gjuhë të tjera. Me këtë problem është marrë në mënyrë të hollësishme studiuesi Robert Elsie dhe ai ka identifikuar 10 alfabete të gjuhës shqipe të përdorur para alfabetit të Kongresit të Manastirit. Besoj se lexuesit tanë janë të njohur me punimet e Elsit, prandaj nuk e shoh me interes të zgjatem në këtë pikë.

-A mund të bëni një krahasim midis diasporës së hershme shqiptare dhe asaj të sotme? Çfarë i afron apo i veçon këto diaspora në kohë të ndryshme?

Për të shkruar për diasporën shqiptare do të duheshin volume të tëra me libra, sepse nuk ka vend në të gjithë botën ku nuk ka banorë të kombësisë shqiptare. Në historinë tonë kombëtare, ndikim të dukshëm ka patur diaspora shqiptare, nga shek.XVII deri në vitin 1920. Në këtë periudhë, shqiptarët e vendosur në Stamboll, në Egjypt, në Rumani dhe sidomos në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kanë dhënë një ndikim shumë të madh në ngritjen e vetëdijes dhe identitetit kombëtar. Ata kanë formuar shoqata të cilat kanë bërë botimet e para në gjuhën shqipe, kanë botuar gazeta të cilat patën ndikim shumë të madh për zgjimin kombëtar, kanë mundësuar shkollimin e një numri të madh shqiptarësh me arsim bashkëkohor. Personat e shkolluar patën ndikim të madh në drejtimin e lëvizjes për liri dhe pavarësi të shqiptarëve. Janë për t’u përmendur në atë kohë persona si Spiro Risto Dine në Egjypt, vëllezërit Frashëri në Kostandinopojë, familja Gjika në Bukuresht, Fan Noli, Faik Konica dhe atdhetarë të tjerë në Boston. Arbëreshët e Italisë, me Jeronim de Radën dhe, më vonë, Luigj Gurakuqi dhe shumë të tjerë, të cilët bënë punë të madhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Terenc Toçi, në fillim të shek.XX punoi shumë për shpalljen e pavarësisë, i cili në prill të vitit 1911 formoi qeverinë e Kimzës në Mirditë dhe ngriti flamurin shqiptar. Preludi i të gjitha këtyre përpjekjeve ishte shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor 1912. Deri në shpalljen e pavarësisë, qëllimi kryesor i diasporës shqiptare ka qenë krijimi i vetëdijes kombëtare dhe çlirimi i vendit.

Mbas krijimit të shtetit funksional shqiptar në Kongresin e Lushnjes në janar 1920, diaspora ka marrë një karakter tjetër. Tashmë problemi kombëtar ishte zgjidhur, kufijtë u vendosën dhe diaspora merr më tepër rolin e një opozite demokratike, me qëllim vendosjen e sundimit të tipit perëndimor në Shqipëri, larg diktaturave dhe pushtimeve. Këtë rol e ka luajtur emigracioni shqiptar në kohën e Zogut kryesisht në Jugosllavi, Austri dhe Amerikë. Në kohën e pushtimit fashist dhe nazist të Shqipërisë, roli i diasporës ka qënë deri diku i pandjeshëm. Me vendosjen e regjimit komunist në vendin tonë, diaspora në vendet e Europës Perëndimore dhe në Amerikë është mobilizuar për demokratizimin e Shqipërisë, dhe ka dhënë kontribute të mëdha.

Mbas vitit 1990, diaspora ka shkëlqyer përsa i përket problemit të bashkimit kombëtar. Për çlirimin e Kosovës kanë dhënë kontribut të pashoq dhe janë mbledhur fonde të mëdha financiare në ndihmë të luftës në Kosovë, të njohura si kontributi i 3 përqindëshit. Edhe ardhja e shqiptarëve nga emigracioni për të marrë pjesë në luftën çlirimtare të Kosovës, është një shfaqje brilante që do të mbetet e paharruar në historinë e saj. Krijimi i Bataljonit Atlantik me efektiv tërësisht nga diaspora i nderon në jetë të jetëve ata që lanë punën fitimprurëse dhe familjet në emigracion në vendet perëndimore dhe Amerikë, dhe u radhitën në luftë çlirimtare, ku shumë prej tyre dhanë edhe jetën. Kjo do jetë në jetë të jetëve, nderi i diasporës!